جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر که به زبان عربی نوشته شده شامل علم کلام به سبک و شیوه‌ی جدید است. مطالب عمده این کتاب عبارت‌اند از: تعریف علم کلام و فوائد و مرتبه آن و نام‌های دیگرش، وجوب معرفت و شناخت در اصول دین، اثبات آفریدگار، صفات آفریننده، نبوت، امامت و معاد. نویسنده به آیات و احادیث استناد کرده و با شیوه و روش تازه مطالب را مطرح نموده است.

نهاية المرام في علم الكلام كه مفصل‌ترين كتاب كلامى شيعه است، در قرن هشتم نوشته شده است. اين كتاب نزد خود مؤلف هم از جامعيت خاصى برخوردار بوده است، به طورى كه در كتاب‌هاى ديگرش(كشف المراد، نهج المسترشدين، كشف الفوائد و...) بعضى از مسائل را به اين كتاب ارجاع داده است. اين كتاب از يك مقدمه و سه مقاله تشكيل شده است. مقدمه در بيان شرف علم كلام، موضوع، غايت و مرتبۀ آن است و مقالات به اين شرحند: الف: بيان تقسيمات معلومات معلومات به معلومات موجود و معدوم تقسيم مى‌شوند و مباحث هر كدام در فصل‌هاى جداگانه مورد بررسى قرار مى‌گيرد. مؤلف در بحث وجود به: بداهت مفهوم وجود، بيان ماهيت وجود، اشتراك وجود، زيادت وجود بر ماهيت، وجود ذهنى و مشكك بودن وجود، پرداخته است. او در زمينۀ عدم: بداهت تصور عدم، شيئيت نداشتن عدم و علم به معدومات را شرح مى‌دهد. معلومات از حيث وجوب، امكان امتناع تقسيم شده و در سه فصل، وجوب و احكام و امتاش و همين طور امكان و اقسام و احكام هريك از قسمت‌ها، مورد بررسى قرار مى‌گيرد. معلومات اولا به ماهيت، جزء ماهيت و خارج ماهيت و ثانيا به كلى و جزئى تقسيم مى‌شود و هر كدام از آنها مستقلا توضيح داده مى‌شود. ب: تقسيم موجودات به دو شيوه تقسيم موجودات به قدم و حدوث و تعريف آنها از منظر متكلمين و حكماء و شرح خواص و تقسيمات هر يك از آنها. موجودات طبق نظر اوائل به جوهر و عرض و اعراض خود به اعراض نه‌گانه تقسيم مى‌شوند كه مباحثشان عبارتند از: -بررسى جوهر و اقسام آن. -تقسيم و تعريف عرض. -اقسام عرض در سه مقاله شرح داده شده‌اند: مقالۀ اول: تعريف كم، اقسام كم، تعريف زمان، ابعاد ثلاثه، خلاء، مكان، مكان طبيعى و شكل طبيعى. مقالۀ دوم:-تعريف ماهيت بسيطه و اقسام كيف. -كيفيات فعليه و انفعاليه. -كيفيات استعداديه و انواع آن. -كيفيات مختصه به كميات. -كيفيات نفسانيه(علم، تعقل، قواى نفسانيه، اخلاق، علت لذت و ألم، بقاء كيفيات نفسانيه). مقالۀ سوم: شرح و توضيح: مقولات اضافه، أين، متى، وضع، ملك، أن يفعل و أن ينفعل. ج: تقسيم محدثات از ديدگاه متكلمين. بحث در مورد جواهر با محوريت: جوهر فرد، جسم، هيولى، احكام و عوارض اجسام. توضيح مباحثى نظير: سكون و احكامش، كون و انواعش، حركت و احكام و اقسامش.(اين بخش ناتمام مانده است.)

رساله حاضر در باب بحث «قضاء» و «قدر» است. سیّد مرتضی در این رساله، با اشاره به افعال بندگان و نوع برخورد خداوند در این وادی، به فرقه های مختلفی که در این باب سخن دارند می پردازد و وجوه اختلاف هر یک را بیان می دارد. این رساله در واقع، مجموعه ای از مباحث کلامی و عقلی در مورد افعال انسان ها و ارتباط این افعال با خداوند متعال و خلقت این افعال و عدل الهی و معنی خیر و شر و ادلۀ تنزیه خداوند از خلق شرور و نظایر آن است.

معتزله با تکیه بر اصول اعتقادی خویش و محوریت عقل به تفسیر قرآن پرداختند و موارد معارض با عقل و اندیشه های خویش را تاویل کردند. اعتقاد آنها به آزادی انسان در افعال خویش، تنزیه خداوند از تجسیم و شرور، رد خرافات و اساطیر و انکار شفاعت و جز آنها به تاویلات آنها گستردگی بخشید. آنها با استفاده از ابزارهایی چون عقل، ادبیات، ساختار نحوی جملات، قرائت مشهور و روایات صحیح به تفسیر قرآن اقدام کردند و به نوعی افراطی گری در تاویلات عقلی دچار شدند تا جایی که از طرف مخالفین اشعری و اهل سنت به بیهوده گویی و تفسیر به رای متهم گردیدند.

این کتاب در برگیرنده سلسله مباحث آیت الله شهید دکتر بهشتی است که بین سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۵ در جلسات تفسیر قرآنی که در شامگاه هر یکشنبه با عنوان کتاب “مکتب قرآن” تشکیل میشده، ایراد گردیده است. دکتر بهشتی در این جلسات به تفسیر و توضیح آیات ۱۰۲ تا ۱۱۰ سوره آل عمران و مبحث بسیار ارزنده و در عین حال به فراموشی سپرده شده امر به معروف و نهی از منکر میپرداخت. بي‌ عدالتي‌يي‌ كه‌ به‌واسطه‌ كج‌فهمي‌ها يا برداشتهاي‌ سطحي‌ از يك‌ سو و اعمال‌ و اجراي‌ ناصحيح‌ اين‌ اصل‌ در ميان‌ مسلمين‌ از دگر سوي‌ بر اين‌ تكليف‌ مهم‌ و انسان‌ ساز روا گرديده‌ بسي‌ تأسفبار است. آنگاه‌ كه‌ نقش‌ بنيادين‌ اين‌ اصل‌ در شناخت‌ خير و شر، پسنديده‌ و ناپسند، بايد و نبايد در نظر گرفته‌ شود، و آنگاه‌ كه‌ كاركرد اجتماعي‌ آن‌ در سالم‌ سازي‌ محيط‌ اجتماعي‌ و فراهم‌ نمودن‌ زمينه‌ و شرايط‌ مناسب‌ براي‌ اعمال‌ انتخابگري‌ انسانها فهم‌ شود، پيامدهاي‌ زيانبار اين‌ غفلت‌ و جهالت‌ بيشتر و بيشتر آشكار مي‌گردد. بحت‌ و گفتگو دربارة‌ داوريهاي‌ اخلاقي‌ و ارزشي‌ انسان‌ در پاسخ‌ به‌ اينكه‌ بايد چه‌ انجام‌ دهد و به‌ چه‌ كاري‌ مبادرت‌ نورزد، عمري‌ به‌ درازاي‌ زندگاني‌ بشر دارد. بخش‌ مهمي‌ از فلسفة‌ اخلاق‌ و حكمت‌ عملي‌ را در تاريخ‌ انديشة‌ بشر همين‌ بحث‌ به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است. دغدغه‌ و دل‌نگراني‌ هر انسان‌ در تمامي‌ لحظات‌ زندگي‌ خود اين‌ است‌ كه‌ درست‌ را از نادرست‌ تميز دهد و بايد و نبايد زندگاني‌ خويش‌ را بشناسد و راه‌ خويش‌ را از ميان‌ هزارراهه‌هايي‌ كه‌ در برابر او دام‌ و دامن‌ گسترانده‌ بيابد. اين‌ از آن‌ روست‌ كه‌ «انسان‌ موجودي‌ است‌ كه‌ بايد انتخابگر به‌ دنيا بيايد، انتخابگر بزرگ‌ شود، انتخابگر زندگي‌ كند، انتخابگر به‌ راه‌ فساد برود، انتخابگر به‌ راه‌ اصلاح‌ برود»(ص‌(177 و اين‌ خود طرح‌ كلي‌ جامعه‌ اسلامي‌ و چهارچوب‌ اعمال‌ قدرت‌ حكومت‌ اسلامي‌ را تعيين‌ مي‌كند؛ چرا كه‌ «تا لحظة‌ مرگ‌ هرگز نبايد زمينة‌ انتخاب‌ از دست‌ انسان‌ گرفته‌ شود» و در نتيجه‌ «نظام‌ اجتماعي‌ و اقتصادي‌ اسلام‌ را، نظام‌ تربيتي‌ اسلام‌ را، نظام‌ كيفر و مجازات‌ و حقوق‌ جزايي‌ اسلام‌ را، نظام‌ مدني‌ و حقوق‌ مدني‌ و اداري‌ اسلام‌ را، همه‌ را بايد پس‌ از توجه‌ به‌ اين‌ اصل‌ شناخت. هر جا انسان‌ از انتخابگري‌ بيفتد ديگر انسان‌ نيست.»(ص‌(178 اما اسباب‌ و عواملي‌ هستند كه‌ همواره‌ اين‌ انتخابگري‌ را مورد تهديد قرار مي‌دهند: «انسان‌ اسلام‌ نه‌ زير ضربات‌ تازيانة‌ تبليغات‌ شهوت‌انگيز انتخابگري‌اش‌ را از دست‌ مي‌دهد… و نه‌ زير ضربات‌ كشنده‌ فقر و ناداري‌ و ضربات‌ مهلك‌ اقتصادي.»(ص‌(177 و اينجاست‌ كه‌ نقش‌ سازنده‌ و حياتي‌ اصل‌ فراموش‌ شده‌ (و يا آميخته‌ با فهمي‌ تنگ‌نظرانه‌ و محدود) امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر روشن‌ مي‌شود. واداشتن‌ به‌ پسنديده‌ (بدون‌ تحميل) و بازداشتن‌ از ناپسند (به‌ دور از تجسس‌ و تفحص‌ غير اخلاقي) ضامن‌ بقاي‌ سلامت‌ جامعة‌ اسلامي‌ است. اين‌ بيش‌ و كم‌ همان‌ مفهومي‌ است‌ كه‌ در فرهنگ‌ امروز بشر، خصوصاً‌ آنجا كه‌ به‌ مبارزه‌ با مفاسد اجتماعي‌ ناشي‌ از روابط‌ قدرت‌ مربوط‌ مي‌شود، با عنوان‌ نقد اجتماعي‌ شناخته‌ شده‌ است. دامنة‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ همة‌ ساختارها و نهادهاي‌ اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي‌ و سياسي‌ جامعة‌ اسلامي‌ گسترده‌ است، چنانكه‌ لازمة‌ برخورداري‌ از حكومت‌ حق‌ و عدل‌ مشروط‌ است‌ به‌ رعايت‌ كامل‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر. هر نوع‌ قدرتي‌ را كه‌ شما در جامعه‌ فرض‌ كنيد در معرض‌ خطر انحراف‌ از حق‌ است. اين‌ شما و اين‌ جامعه‌ هستيد كه‌ بايد با توجه‌ به‌ اهميت‌ و نقش‌ بسيار مؤ‌ثر صاحبان‌ قدرت‌ و كساني‌ كه‌ بر منصبهاي‌ گوناگون‌ اجتماعي‌ تكيه‌ زده‌اند در سعادت‌ خود بكوشيد.» گسترة‌ اين‌ اصل، به‌لحاظ‌ عاملان‌ اجراي‌ آن، همة‌ آحاد امت‌ اسلامي‌ هستند، چرا كه‌ بنا به‌ نص‌ صريح‌ كتاب‌ و سنت، «فرد فرد شما بايد بدانيد راه‌ رسيدن‌ به‌ سعادت‌ و راه‌ رسيدن‌ به‌ حكومت‌ حق‌ و عدل‌ اين‌ است‌ كه‌ شما از طريق‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر به‌ چنين‌ هدفي‌ برسيد.»(صص‌160-161 ) محور جالب‌ توجه‌ ديگر در مجموعه‌ بحثهايي‌ كه‌ در اين‌ كتاب‌ آمده‌ است‌ مراتب‌ شناخت‌ معروف‌ و منكر است. دكتر بهشتي‌ براي‌ اين‌ شناخت‌ مراحلي‌ برشمرده‌ است: علي‌ الاصول‌ خير و شر همه‌كس‌فهم‌ و همه‌كس‌شناس‌ است؛ هر چند كه‌ گاه‌ داراي‌ پيچيدگيهايي‌ است‌ كه‌ انديشه‌ورزي‌ بيشتر مي‌طلبد و در خور ورزيدگان‌ عالم‌ و فكر و انديشه‌ است، و گاه‌ در دايرة‌ شناساييهايي‌ از زاوية‌ ديد امام‌ صورت‌ مي‌گيرد: همو كه‌ چون‌ مسئوليت‌ رهبري‌ جامعه‌ را به‌عهده‌ دارد در محاسبة‌ جنبه‌هاي‌ مثبت‌ و منفي‌ هر تصميم‌ بايد از منظري‌ عام‌تر، مصالح‌ عامة‌ مسلمين‌ را نيز در نظر گيرد. چنانچه‌ ملاحظه‌ خواهد شد، مباحث‌ اين‌ كتاب‌ مملو از برداشتهاي‌ اصولي، همه‌سونگر و نظام‌مندي‌ است‌ كه‌ درصدد پاسخ‌يابي‌ به‌ پرسشهاي‌ زمان‌ ما از دين‌ است. اين‌ مجموعه‌ شامل‌ پانزده‌ گفتار بوده‌ كه‌ با وجود تلاش‌ فراوان، بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ شهيد دكتر بهشتي‌ تا زمان‌ انتشار كتاب‌ موفق‌ به‌ يافتن‌ نوارهاي‌ پنج‌ جلسة‌ مفقود نشده‌ است. به‌ همين‌ دليل‌ برخي‌ از جلسات‌ ناقص‌ مي‌باشند. در عين‌ حال، از آنجا كه‌ شيوة‌ دكتر بهشتي‌ بر اين‌ روال‌ بوده‌ است‌ كه‌ معمولاً‌ خلاصة‌ مطالب‌ جلسات‌ پيشين‌ را در ابتداي‌ هر جلسه‌ باز گويد مي‌تواند به‌عنوان‌ يك‌ مجموعة‌ كامل‌ مورد استفاده‌ قرار گيرد.