مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

زهد، مفهومی است که توانسته در حوزه‌ها و شرایط فرهنگی و اجتماعی مختلف، با پدید آوردن رویکردهای گوناگون، بخش ویژه‌ای از اندیشه بشر را به نمایش بگذارد. بررسی بسیاری از ادیان و مکاتب نشان می‌دهد که شناخت دنیا و آسیب‌های دنیاگرایی و تبیین ضرورت پرهیز از آن از کهن‌ترین روزگاران، از نیازهای عصری انسان بوده است. اسلام، در ادام? گرایشهای ادیان ابراهیمی، توانسته است منظومه‌ای درخشان از دنیاگریزی حقیقی را در پیش روی جامعه انسانی قرار دهد. سیر تاریخی حیات اجتماعی دوره اسلامی نیز نشان می‌دهد که از آغازین گامهای شکل‌گیری جامعه اسلامی، جلوه‌هایی از زهد در میان گروهی از مسلمانان نمایان شد و بعدها به صورت یک جریان اجتماعی و مکتب فکری هویت یافت. این جریان تلاش کرد با یافتن کارکردهای متنوع، پاسخهای مناسبی به نیازهای عصری روزگار خود بدهد. تلاش برای ترویج ساده‌زیستی در روزگاری که دنیاطلبی بنی‌امیه در حال محو ارزشهای متعالی اسلام بوده، اعتراض به انحراف از مبانی اسلام در اداره جامعه، تقویت رویکرد پیرایش اهل حدیث از دنیاگرایان و مبارزه منفی همراه با تقیّه جلوه‌هایی از کارکردهای عصری جنبش زهّاد بوده است. تصوّف اسلامی که بالندگی اولیه خود را وامدار پیوستگی به جنبش زهدی است، توانسته نگرشهای ساده دنیاگریزی نخستین را در چارچوب گرایشهای نظری و عملی و دستگاهی نسبتاً کامل برای بهره‌گیری در نظام اجتماعی و هدایت معنوی بشر پدید آورد. گریز از مال دنیا و ثروت، رهایی از جاه‌طلبی، پذیرفتن ناگزیری مرگ، تلاش برای ضعیف کردن نیروهایی که ثمره سستی آنها فربهیِ جان و روان آدمی خواهد بود، شناخت فریبکاری نفس پلید، جامعه‌گریزی پویا و دوری از امیدهای واهی و آرزوهای موهوم از جمله نشانه‌های برجسته زهد است که توانسته در آثار این طایفه فرصت تبیین یابد. نگرش زهدی، در آسیب‌شناسی جامعه اسلامی نیز دارای ابتکار عمل بوده و جنبش‌های اجتماعی بزرگی را سامان داده است. مکتب‌های فتوت و ملامتیه نمایندگان رویکردهای ایجابی و سلبی نگرش زهدی‌اند. آنجا که زهد دچار آسیبِ استحاله شد، این توفیق را داشت که با تقویت نگرش اعتراضی ملامتیان به پیرایش خود دست بزند. ریا ستیزی اهل ملامت و کوشش آنان برای گسترش مفهوم «اخلاص»، به حقیقت، نماینده درون‌زایی جریان زهد راستین است.روی دیگر آرای انتقادی صاحبنظران عرفان و تصوف به زهد و تلاش آنان برای زدودن غبار آسیب‌هایی مانند «ریاکاری»، «عُجب»، «طمعکاری» و «جاه‌طلبی و نفس‌پرستی»، کوششی است برای درخشش گوهر «زهد حقیقی». آنچه در سروده‌های عرفایی همچون عطار، مولانا و سعدی در نقد زهد ریایی و زاهدان کاسبکار و جاه‌طلب آمده است، به راستی گامی برای نشان دادن قابلیت‌ها و ظرفیت‌های زهد حقیقی برای بهبود شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه است. آرای حکیم سنایی غزنوی که آثار او دایره المعارفی برای شناخت زهد است در پذیرش این دیدگاه، تأثیر ویژه‌ای دارد. سنایی از یک سو با به کارگیری گسترده نشانه‌های برجسته زهد برای تبیین دیدگاه خود بر اصالت «زهد» به عنوان مفهومی کارساز و اثربخش در جامعه تأکید ورزید و از دیگر سو، مانند دیگر صاحبنظران نامی و متفکران برجسته، با پرداختن به آسیب‌هایی مانند ریاکاری، برای تناوری درخت ریشه‌دار «زهد حقیقی» گام زد. آنچه که در آثار حکیم سنایی در خور توجه ویژه است نگاه پویا و جامع او به «زهد حقیقی» است. او فرا شدن از زهد متداول، گذشتن رندانه از دنیا و دین و کفر و ایمان، و سرمستی از شراب بی‌خودی را رمز رسیدن به حقیقت می‌داند. در باور حکیم غزنه، «عشق» حلقه وصل سالک به «زهد حقیقی» است.

در آنچه امروزه از تمدن مورد نظر است، به ويژگيها، اوصاف و تواناييهايى كه تمدنها از خود بروز مى‌دهند، توجه نمى‌شود. در نتيجه، زواياى ظريف درونى و استعدادهاى خاص آنها به خوبى شناخته نمى‌شود. تمدنهايى كه در جوامع مادى بيشتر مورد شناسايى واقع مى‌شوند، همانهايى هستند كه بدين‌گونه و در اثر تضارب آراء به وجود آمده‌اند و هر ملتى چيزى بر آنها افزوده است. اما صرف نظر از چنين بينشى، اگر با ديدى الهى (نه غيرمادى) بنگريم برخى تمدنها در بسترى عقيدتى و بر مبناى باورهاى الهى و ارزشى به وجود آمده‌اند. ديرينه اين نوع تمدنها نه تنها كمتر از تمدنهاى نوع اول نيست، بلكه به يقين، بر آن سبقت نيز دارد. بسيارى از ويژگيهاى اين نوع تمدنها و حتى بعضا اصل وجودشان مورد غفلت واقع شده و همين امر سبب گرديده است كه وجود آنها زير سؤال برود. اين همه از ناديده گرفتن انسانيت انسان و ارزشهاى والاى انسانى سرچشمه مى‌گيرد. در اين نبشتار، سعى نويسنده بر آن است تا طى سطورى محدود، چنين تمدنى مورد شناسايى قرار گيرد. باشد تا مورد علاقه محققان قرار گيرد و در اين باره تأمل بيشترى مبذول دارند.

شاید مهم‌ترین مسأله زبان دین، موضوع «معناداری، ارجاع، و شأن معرفت‌شناختی گزاره‌های دینی» است؛ به این معنی که آیا گزاره‌های دینی، به‌ویژه گزاره‌های مربوط به خداوند و ویژگی‌هایش، معنادار، ارجاع‌دهنده، و حکایت‌گر امور واقع هستند یا خیر؛ و آیا زبان دین، معرفت‌زاست یا غیرمعرفت‌زا؟ در پاسخ، می‌توان گفت با یک تقسیم‌بندی کلی، فیلسوفان دین به دو دیدگاه معتقدند: بنا به دیدگاه نخست، برگرفته از دیدگاه ویتگنشتاین متقدم و حلقه وین، گزاره‌های دینی، مهمل و فاقد معنا هستند. دیدگاه دوم که زبانِ دین را زبانی معنادار می‌داند، به دو گروه تقسیم می‌شود: گروهی زبان دین را معرفت‌بخش و گروهی غیرمعرفت‌بخش می‌دانند. از مهم‌ترین نظریه‌های گروه دوم، نظریه «نمادین بودن زبان دین»، صورت‌بندی شده توسط پل تیلیش است. در این مقاله، پس از توضیح این نظریه و مهم‌ترین نقدها علیه آن، به تفسیر تعدادی از آیات قرآن می‌پردازیم که به نظر شش مفسر مطرح در این مقاله، طبرِسی، زمخشری، فخر رازی، قشیری، میبدی، و طباطبایی، از جمله مواردی در قرآن هستند که در آن‌ها از زبان نمادین استفاده شده است. نتیجه پایانی مقاله این است که به رغم همه اشکالات وارده به فرض نمادین بودن زبان دین، گزیری نیست مگر آن‌که فرض کنیم دست‌کم بخشی از عبارت‌ها و واژه‌های به‌کار رفته در قرآن معنای نمادین دارند، و حکایت‌گر واقع‌نمایانه‌ای از عالم نیستند.

در تبیین چگونگی ارتباط شرایع الهی، فرض تباین و تساوی باطل و وجود احکام مشترک و متفاوت، فرض ثابتی است که در تقریر آن، احکام مشترک به سبب شارع واحد، و اختلاف‌ها نه به سبب وجود تکثرگرایی در شرایع الهی می‌باشد و نه به موجب نسخ شرایع؛ بلکه واقعیت امر چنین است که شریعت، حقیقت واحده‌ای است که سیر تکاملی تشریع احکام باعث ظهور برخی تفاوت‌ها در آن شده است. این تقریر، اصلی را تأسیس می‌نماید که در فرایند تشریع احکام، اصل بر تکامل احکام است. بنابراین احکام هیچ شریعتی منسوخ نمی‌شود بلکه در دَوَران حکم کامل و اکمل تنها حجیت عملی خود را از دست می‌دهد. بدین‌جهت گزاره‌های فقاهتی مربوط به شرایع گذشته تا زمانی که شکل تکامل‌یافته آن حکم در شریعت اسلام احراز نگردد، حجیت دارد و هر گاه عمل به حکم اکمل (شریعت اسلام) به سبب محذوری متعین نباشد، حکم شریعت سابق متعین می‌گردد. به سبب این اصل، دامنه بینش فقیه علاوه بر قصه‌های قرآن به روایات قصص الانبیاء نیز توسعه می‌یابد و درباره رابطه احکام شرایع گذشته با شریعت اسلام به سه وجه تصور می‌شود: 1. بدون تغییر در شریعت اسلام احراز می‌شوند که عمل به آن برای همگان متعین است؛ 2. نه عین همان حکم و نه صورت تکامل‌یافته آن هیچ کدام در شریعت اسلام احراز نمی‌شود که در این صورت، حکم شریعت پیشین بر حجیت خود باقی است؛ 3. صورت تکامل‌یافته آن‌ها در شریعت اسلام احراز می‌شود که در وضعیت عادی به حکم شریعت اسلام و در شرایط اضطراری به حکم شرایع قبلی عمل می‌شود.

در طول تاریخ زندگی بشر، ادیان فراوانی ظهور کرده و هر یک از آنها پیروانی داشته‌اند. از سویی تاریخ، نزاع‌های فراوانی را بین پیروان ادیان گزارش کرده است. قرآن، کتاب الهی جهان‌شمول و جاودانه، اصول و مبانی و راه‌کارهایی را ارائه می‌دهد که با عمل به آنها می‌توان به زندگی مسالمت‌آمیز و در نتیجه به صلح و امنیت دست یافت. آن اصول و مبانی عبارت‌اند از: باور به کرامت انسان، توجه به اصول مشترک بین ادیان، احترام به مقدسات پیروان دین، دعوت به حکمت و موعظه حسنه و... . این پژوهش در صدد بررسی این مؤلفه‌ها از منظر قرآن کریم است.

نسبت میان «عقل و ایمان» یا «علم و دین» موضوعی است که از گذشته‌های دور ذهن اندیشه‌ورزان را به خود مشغول داشته و دیدگاه‌های متنوع و مختلفی از سوی صاحب‌نظران در این باب ارائه شده است. یکی از نظریات مهم و بدیع در این باب، از آنِ حضرت استاد آیة الله جوادی آملی است که در کتاب منزلت عقل در هندسه معرفت دینی بازتاب یافته است. پس از نشر این اثر، مقاله‌ای با عنوان «جایگاه عقل و وحی در هندسه معرفت بشری» در فصلنامه معرفت فلسفی، شماره 24 منتشر گردید که در آن تأملات و پرسش‌هایی در خصوص این کتاب مطرح شده بود. مقاله حاضر حاوی نکات و توضیحاتی ناظر به آن تأملات و پرسش‌ها است.

کنکاش و کاوش در مقولات گوناگون علوم انسانی و تعیین جایگاه این دانش‌ها در فرهنگ جهان معاصر و تبیین و تحکیم ره‌یافت‌های وحیانی در این باب از اهم وظایف عالمان و حوزیان ماست. در این باب گفت‌وگو و نشستی داشتیم در حضور آیت‌اللّه استاد محمدتقی مصباح یزدی، استاد دکتر احمد صدری وتنی چند از اساتید و محققان دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، پژوهش‌گران بنیادفرهنگی‌باقرالعلوم (ع) و نویسندگان مجله معرفت. قسمت اول این گفت‌وگو از نظر خوانندگان محترم گذشت، در این بخش دومین قسمت از گفت‌وگو ذیل این موضوعات پیش‌روی خوانندگان است: ضرورت شناخت مذاهب، مطالعات ادیان، فرهنگ مذهبی، جامعه شناسی دین، فرهنگ های مذهبی، تمدن و مذهب، کثرت ادیان.

وحی را یکی از ارکان مهم و امور مشترک در میان ادیان راستین، به ویژه ادیان ابراهیمی می توان به حساب آورد. در عین حال، شاهد اختلافات بسیار عمیقی در میان اندیشمندانِ این ادیان در رابطه با تعریف و تلقی آنها از وحی می باشیم. حتی در خود هریک از این ادیان، طیف های مختلف، دیدگاه های گوناگونی در این باره دارند. این مقاله به روش تحلیلی توصیفی پس از آنکه معنای لغوی وحی را بیان نموده، به تبیین و تعریف و بررسی نظریات مطرح شده از وحی در اسلام و یهودیت و مسیحیت پرداخته است. در اسلام، دیدگاه متکلمان و فیلسوفان مسلمان را بیان نموده ایم. در مسیحیت نیز دیدگاه های زبانی، غیرزبانی و دیدگاه وحی غیرزبانی درونی و تجربی را مورد توجه قرار داده ایم.

در سنت یهودی باور به برگزیدگی قوم اسرائیل، یک باور اساسی است که در دوره‌های مختلف فکری-دینی با تأملات متفاوتی مواجه شده است. در دورۀ انبیا تا دورۀ کتب بین‌العهدین، بیشتر با توصیۀ اخلاقی به توبه از خودبرتربینی و گناهان ناشی از این ویژگی قوم اسرائیل و نیز با شکل‌گیری مفهوم «بقیۀ قوم» و «درستکاران» مواجهیم. از دوران ظهور مسیحیت تا قرون وسطی، مباحث الهیاتی مربوط به مصداق واقعی «قوم برگزیده» و دلایل (درون‌دینیِ) برگزیدگی، برجستگی می‌یابند. دیدگاه قبالایی ناظر به رسالت کیهانیِ قومِ در تبعید اسرائیل برای نجات جهان و انسان، نقطۀ عطفی در چرخش رویکرد به مسألۀ برگزیدگی این قوم به شمار می‌آید. در دوران مدرن، پرسش‌ها و تأملات عقلانی‌تر، و لذا برون‌دینی‌تر، راجع به اصل این آموزه بروز می‌کند که پاسخ‌ها از انکار برگزیدگی تا توجیهات به‎ظاهر عقل‌پسندتر را شامل می‌شود. روشنفکران سکولار در پی نفی این آموزه‎ و دینداران تکثرگرا درصدد توجیه عقلانی آن‎اند. نتیجة این تلاش‌ها هم ایمانی بسیار متفاوت از مفهوم عهد عتیقی آن است: با تحول در تأملات مربوط به قوم برگزیده، معنای برگزیدگی و قوم برگزیده نیز دچار تغییر می‌شود.