مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این اثر پيرامون مسائل كلامى و اصول اعتقادات است. شامل 30 باب از مباحثى چون احكام نظر، حدوث عالم، صفاتى كه براى خداوند واجب است، در اثبات نبوت، اصول عقائد و اقسام آن، آجال، رزق، امر به معروف و نهى از منكر، قيامت، ثواب و عقاب و مسائلى كلامى از اين دست، بحث مى‌كند.

کتاب «تاج العقائد و معدن الفوائد» نوشته على بن محمد وليد، از عالمان و داعيان طيبى اسماعيلى از مهم ترين كتب اعتقادى طيبيان اسماعيلى، بلكه اسماعيليان است. ابن وليد در اين كتاب به بيان و توضيح يكصد عقيده از عقائد اسماعيليان پرداخته كه از آن جمله‌ اند: الاعتقاد في حدث العالم، في أن للعالم صانعا، في التوحيد، في الوحى، في أن النبوة أعلى درجات عالم البشر، في الوحية من بعد الرسول (ص)، في أن صاحب الوصية أفضل العالم بعد النبى، في استمرار الامامة في العالم دون النبوة و الوصاية و... اعتقاد به وقوع تحريف در قرآن، اعتقاد به عصمت امامان از خطا و لغزش، اعتقاد به اينكه تأويل قرآن را هيچ كس جز على بن ابى طالب (ع) نمى‌ داند و اعتقاد به اينكه على (ع) هادى اصلى امت اسلامى، پس از پيامبر اكرم (ص) است از نقاط برجسته‌ اى است كه در اين كتاب قابل مشاهده است. ديدگاه ابن وليد درباره جبر و اختيار همچون ديدگاه اماميه به پيروى از امام صادق (ع) مفاد حديث لا جبر و لا تفويض بل أمر بين الأمرين است.

عين اليقين، يكى از آثار مهم و فاخر ملامحسن فيض كاشانى(متوفای1091) است كه به زبان عربى تأليف نموده است. طبق آنچه خود فيض در مقدمه‌ى كتاب گفته موضوع كتاب آن دسته از عقايدى است كه عقل در آنها استقلال داشته و براى ادراكشان نيازى به ادله شرعى نمى‌باشد موضوع جلد دوم: درباره آسمان ها و زمین و هر چه که ما بین آنها میباشد.

کتاب «عین الیقین»، یکی از آثار مهم و فاخر مرحوم ملامحسن فیض کاشانی است که به زبان عربی تالیف نموده است. طبق آنچه خود فيض در مقدمه‌ى كتاب گفته موضوع كتاب آن دسته از عقايدى است كه عقل در آنها استقلال داشته و براى ادراكشان نيازى به ادله شرعى نمى‌باشد. فيض مطالب كتاب را به دو قسم تقسيم كرده است كه قسم اول آن در اصول علم و قسم دومش در علم به آسمان‌ها، زمين و آنچه كه در مابين آنها است، مى‌باشد. او مقدمه‌اى دارد كه خود مقدمه پنج بخش دارد، بخش اول اشاره‌اى است به فضيلت علم توحيد و شرافت اهل آن و همين طور چگونگى تحصيل علم توحيد. وى شرف علم را به مقدار شرف معلوم مى‌شمارد و مى‌گويد رتبه‌ى عالم به حسب رتبه‌ى علم مى‌باشد. و معلومى بالاتر اجل‌تر و اعلى‌تر از خداوند متعال وجود ندارد. پس علم توحيد هم طبيعتاً بالاترين و با شرافت‌ترين علم خواهد بود، كما اينكه اهل اين علم نيز افضل علما خواهند بود. وى براى اثبات اين سخن حق به چند آيه‌ى قرآنى نيز استشهاد نموده، شرايط تحصيل اين علم را كه فراقت قلب، صفاى باطن، زهد در دنيا و متابعت شرع مى‌باشد در كنار تقواى الهى، بيان مى‌كند ادله‌ى اين سخن را نيز از آيات و روايات آورده، و بعد وارد قسمت دوم مقدمه كه در بيان قلت اهل الله و سختى و غموض اين راه است مى‌گردد. او پنج آيه را در سرآغاز اين بخش كه دلالت بر قلت عباد الله و كثرت جاهلان و منافقان دارند، آورده بعد ضمن توضيحاتى به چند روايت و آيه ديگر نيز استناد مى‌جويد. فيض كاشانى در سومين نكته مقدمه‌ى كتابش اهميت كتمان سرّ توسط اهل الله را يادآورى كرده و از سلمان فارسى به عنوان نمونه‌اى براى مخزن اسرار الهى نام مى‌برد. او رواياتى را از ائمه معصومين(ع) كه دعوت به كتمان اسرارشان و تقيّه در مواقع لازم نموده‌اند، در ذيل عنوان اين بخش يادآورى نموده است. بيان اصناف مردم چهارمين نكته‌ى مقدمه است كه در واقع توضيحى بر آيه‌ى شريفه‌ى و كنتم ازواجاً ثلاثه مى‌باشد. مؤلف با استفاده از روايات، جايگاه تشيّع را در ميان انسان‌ها تعيين مى‌نمايد. آخرين و پنجمين بخش مقدمه كتاب عين‌اليقين اختصاص به بيان جايگاه عقل و شرع دارد كه فيض در اين قسمت به نقل كلماتى از بزرگان اكتفا نموده است. براى مثال اين سخن را بدون ذكر گوينده‌اش مى‌آورد كه عقل هدايت نمى‌گردد، مگر با شرع و شرع تبيين نمى‌شود، مگر با عقل. عقل اساس است و شرع بنا، بنا نيز به جز با اساس تثبيت نمى‌گردد. اساس نيز بدون بنا غنى نمى‌گردد يا اين سخن امير عليه‌السلام را كه فرمود العلم علمان، مطبوع و مسموع و لاينفع المسموع اذا لم يكن المطبوع، به عنوان تكمله‌اى ديگر بر سخنانش مى‌آورد. مقصد اول كتاب در اصول علم است. مؤلف در اين قسمت ابتدا به تشابهات كتاب و سنت مى‌پردازد. فيض اشاره‌اى به صورت و ظاهر داشتن هر سخن در عين قابليت دارا بودن روح و باطن دارد و در ضمن مطالبى كه در ذيل اين موضوع بيان مى‌كند به مثال و صورت روحانى موجودات در عالم ملكوت اشاره كرده و آن را دليل بر تكلّم انبيا با مردم به قدر عقول آنها مى‌داند. او مى‌گويد متشابهات كتاب و سنت همگى به ظاهرشان حمل گرديده و چيزى مستغنى از آن نمى‌باشد، پس هيچ نيازى به تأويل، تخييل و تمثيل نمى‌باشد. او به مثال‌هايى نيز اشاره كرده كه جزو متشابهات مى‌باشند؛ ولى فهم و مفهوم واقعى آنها نيز چندان مشكل نيست. فيض در ضمن ضوابط مهمّه كه به دنباله مطالب مقصد اول آورده، به دنبال اثبات جريان امور از مجراى طبيعتشان كه خواست خداوند متعال است، مى‌باشد وجود و عدم نيز ديگر مطلب مورد توجه مؤلف است كه وجود بحت و خالص مختص خداوند بوده و عدم بحث نيز ذاتى ندارد. كيفيت وجود ممكنات و واجب، اصالت وجود، اطلاق وجود و چگونگى عدم و معدوم و ماهيت آن از ديگر مطالبى است كه در اين بخش از نظر مؤلف گذشته است. علم، جهل و تعريف تبيين حدود و مفهوم واقعى آنها نيز از ديگر نكته‌هاى مقصد اول مى‌باشد. حصول صورة الشىء للعالم و ظهوره لديه مجرّداً عما يلابسه تعريفى است كه مرحوم فيض به علم بيان كرده است. وى از اين تعريف نتيجه مى‌گيرد كه علم به اجسام بما هى اجسام تعلق نمى‌گيرد، بلكه آنچه معلوم مى‌گردد وجودات خارجيه اجسام مى‌باشند. به عقيده‌ى فيض اجسام به منزله سايه‌هايى براى موجودات غيبيه‌ى قائم به ذات هستند كه نوعى اتحاد بينشان برقرار مى‌باشد. نكته بعدى مقصد اول نور و ظلمت است. تعريف نور نزد مؤلف عبارتست از الظاهر بنفسه و المظهر لغيره كه ظلمت نيز مقابل آن مى‌باشد. فيض كاشانى در ادامه مقصد اول، به مطالبى چون حيات و ممات كه تعريف حيات عبارتست از حى ما يساوق الفعل و الادراك كه ممات مقابل آن است، ايمان و كفر كه تعريف لغوى‌اش عبارتست از تصديق شىء طبق آنچه كه هست كه در واقع اين راجع به علم خواهد بود كه آن نيز نوعى از وجودات و تعريف شرعى‌اش همان تصديق خدا و ملائكه و كتب و رسلش مى‌باشد، خير و شر كه معنا و مفهومشان واضح بوده و نيازى به تعريف ندارند، لذت و ألم كه تعريف لذت ادراك الملائم و ألم هو ادراك للمنافى مى‌باشد، غنى و فقر كه اولى استقلال الشىء بذاته و دومى عدم استقلال الشىء بذاته مى‌باشد، هيات و تعيناتشان، واحد و كثير، متقدم و متأخر، قديم و حادث، قوت و مقابلش، سبب و مسبب، جوهر و عرض، ابعاد و جهات و حدودشان، حركت و سكون، زمان و آن، مكان و حيّز، اصول نشأت و كيفيت و نشأت يافتن آخرت از دنيا و وجوه فرق بين آن دو، مبدأ وجود و توحيد خداوند متعال و كيفيت افاضه‌اش وجود را اشاره دارد. درباره‌ى نشأت، فيض مى‌گويد عوالم زيادى وجود دارند كه تعداد آنها را غير از خداوند كسى نمى‌داند، لكن اصول عوالم سه تا مى‌باشند كه عبارتند از: 1 - عالم عقليه‌ى روحانيه كه عالم غيب و جبروت نام دارد و اصحاب آن همان سابقون مى‌باشند. 2 - عالم خياليه‌ى مثاليه كه همان عالم برزخ و ملكوت است و اصحاب آن اصحاب يمين مى‌باشند. 3 - عالم حسيّه‌ى جسمانيّه كه عالم شهادت و ملك نام دارد و اصحاب آن شمال مى‌باشند. وى در ادامه به توضيح هر يك از اين عوالم سه‌گانه مى‌پردازد كه شواهدى نيز از كتاب و سنت به همراه دارد. مرحوم فيض مجموع عوالم سه‌گانه را بمنزله‌ى حيوان واحدى مى‌داند كه مشابه انسان است و بدان انسان كبير اطلاق مى‌شود. او آخرت را كه مجموعه‌اى از بهشت و جهنم است را نيز توضيح داده و چگونگى آنها را مشخص مى‌نمايد. وى در اين بخش غالب مطالب را از ابن عربى و استاد خود صدر المتألهين(ره) نقل مى‌كند. درباره‌ى مبدأ وجود نيز كه در واقع تبيين آيه‌ى شريفه «هو الأول و الآخر و الظاهر و الباطن و هو بكل شىء عليم» است، توضيحاتى راجع به عرش و كرسى و تجلّى اسماء و صفات الهى بيان مى نمايد. همچنانكه اشاره شده، مقصد دوم كتاب در علم به آسمان‌ها و زمين و آنچه در بين آنها مى‌باشد، است. بخش اول اين مقصد در هيئت عالم و اجرام بسيطه‌ى آن مى‌باشد. فيض ابتدائاً تقسيم اجرام به بسيط و مركب را يادآورى كرد. مى‌گويد منظور از بسيط آن اجرامى هستند كه طبيعت واحده دارند؛ مانند آب، هوا و افلاك. مركب نيز جرمى است كه طبيعت مركب دارد يا جمع بين چند طبيعت مختلف است، به اختلاف قوا و طبايع؛ مانند بدن حيوانات. بسيط نيز خود بر دو قسم است كما اينكه اجسام بسيط نيز بر دو قسم مى‌باشند. مؤلف توضيحاتى راجع به اين اقسام دارد كه در قالب چند فصل و وصل مطرح گرديده است. حيات ذاتى داشتن اين اجرام مبحثى است كه در ضمن اين توضيحات به همراه بيان توضيحاتى ديگر راجع به زمين، خورشيد، ماه و ستارگان در ادامه‌ى اين بخش مطرح گرديده است. كيفيت حركت افلاك عنوان بخش ديگرى است كه دارا بودن هر يك از اين افلاك، افلاك جزئى‌تر را به عنوان سرآغاز اين بخش مى‌باشد كه همراه است با توضيحات و ذكر مصاديقى از آنها. جهت حركت افلاك نيز از ديگر مطالب اين بخش است كه فيض به نقل از كتب و آثار دانشمندان نجوم بيان كرده است او مطلبى را نيز در مبحث جهت حركت افلاك از اخوان الصفا نقل مى‌كند كه تقريباً خلاف مشهور مى‌باشد. مؤلف تعاريفى را هم از نصف النهار، طول جغرافيائى، دائره افق، قطب و... بيان مى‌نمايد كه خواص و آثارشان نيز در كنار آن مذكور مى‌باشد. پايان بخش اين قسمت حديثى است از اميرالمؤمنين على عليه‌السلام به نقل از اصبغ بن نباته كه سيصد برج براى خورشيد نسبت مى‌دهد كه هر كدام از آنها به منزله‌ى جزيره‌اى مى‌باشند كه داراى آثار خاصى نيز مى‌باشند. براى محاسبه‌ى مقادير اين جرايم و همين طور ابعاد طرقى از قديم بين دانشمندان بوده است كه به نسبت امكانات و معلومات و زمانى تغييراتى را به خود پذيرفته است. در اينجا هم ملامحسن به برخى از آنها اشاره دارد كه در بخش بعدى مقصد دوم عنوان گرديده است. لمّى بودن حركت افلاك نيز در ديگر بخش از اين مقصد مطرح است، در آن جا نفوس ناطقه‌اى براى افلاك تعريف شده كه باعث مى‌شود آنها داراى ادراكات كليه‌اى بشود كه حركاتشان نيز داراى مراد عقلى است نه حسّى در اين زمينه مؤلف استدلالى دارد كه به دنبال خود بحث از كمالات مبادى عقليه كه مورد اشتياق افلاك مى‌باشند به همراه استناداتى به روايات و احاديث نبوى را دارد. خلق مركبات از ديگر بخش‌هاى مورد عنايت فيض است كه حركات افلاك، سماوات و نجوم را داراى تأثيراتى بر روى زمين و ديگر اجرام سفيه مى‌داند. اين همان مباحثى است كه علم نجوم متصدّى آن است و مؤلف براى صحّه گذاشتن و تأييد آن به روايتى از امام صادق عليه‌السلام استشهاد مى‌كند كه حضرت حقانيّت اين علم را تأييد نموده است. وى به نقل از بزرگان اين علم را داراى قواعد كليّه و جزئيه‌اى مى‌داند كه هر يك عهده‌دار بعضى از پيش گويى‌ها و اخبار غيبى در مورد افراد و اوقات مى‌باشند. در تكمله اين مطالب مؤلف از خلقت ملائكه الهى نيز سخن گفته و همه‌ى اينها را نتيجه‌ى آميزش رحمت و حكمت الهى مى‌داند كه گفته است: و رحمتى وسعت كل شىء... علل و آثار اتفاقاتى كه در جوّ پديدار مى‌شود. عنوان ديگر بخش از دومين مقصد عين اليقين فيض كاشانى مى‌باشد. با توجه به اعمال و رفتار اقوام و ملّت‌هاى گوناگون بلاها و نعمت‌هايى بر آنان نازل مى‌گردد كه موضوع بحث مؤلف در اين قسمت مى‌باشد. روايتى از امام صادق عليه‌السلام كه كافى با سند خود از آن حضرت نقل نموده و ظاهرى مغلق و نيازمند تفسير دارد؛ از جمله‌ى استنادات فيض در اين بخش مى‌باشد. رعد و برق، رنگين كمان، انواع بادها، شهاب‌سنگ‌ها، زلزله و انفجار چشمه‌ها همراه با ادلّه و چگونگى‌شان عنوان ديگر مطالب اين بخش مى‌باشند. در قسمت بعدى موضوع بحث كوه‌ها و سنگ‌هاى معدنى مى‌باشد كه طريق بوجود آمدنشان و حالاتشان مورد بحث مؤلف است. وى گياهان فصل مختصى را تعيين نموده كه مباحث مهمى را نيز در آنجا مطرح كرده است؛ از آن جمله مى‌توان به ارتباط ملائكه با اجرام نباتى همراه بحث از قوه تغذّى نباتات و آثار آن مى‌باشد. اين بخش متصل است به بخش بعدى كه راجع به حيوان است. فيض تعابيرى ملكوتى از حيوان ارائه مى‌كند كه بسيار جالب و شنيدنى است. او در ادامه ده حواس براى حيوان مى‌شمارد كه خداوند پنج تايش را براى زندگى دنيوى و پنج تاى ديگر را براى زندگى اخرويش عطا نموده است. احتمالاتى كه در تعداد حيوانات موجود به لحاظ انواع وجود دارد، موضوع فصل ديگرى در مبحث حيوانات است. او در فصل ديگر از خطبه‌ى 185 نهج‌البلاغه حضرت على عليه‌السلام كه در مورد حيوانات مى‌باشد، فرازهايى را نقل مى‌كند كه در واقع نمى‌توان نظيرى براى آن از ديگران يافت. او به ويژگى‌هاى ديگرى از حيوانات نيز به ترتيب اشاره دارد؛ از آن جمله نوع خلقت آنها، درك درد و ألم، جريان خون و... بخش بعدى كتاب تشريع اعضاء حيوان كامل و منافع آن مى‌باشد. مؤلف مى‌گويد خداوند اعضاء حيوان را مختلف آفريد تا هر يك در كار خاصّى كاربرد داشته باشند؛ استخوان، رگ، عضلات، اعصاب، غضروف‌ها، رباطها، گوشت‌ها و... هر كدام براى منظور و مصلحت خاصى در نظر گرفته شده‌اند. اين‌ها به عقيده‌ى فيض اعضاء بسيط حيوان هستند، در مقابل اعضاء مركب؛ مانند دماغ، چشم، فك، گوش، دندان، حلق، زبان، روده، معده، قلب، شانه و... او مغز، قلب، كبد و خصيتين از اعضاء اصلى مى‌شمارد كه هر يك از امر مهمى را در اعضاء انسان به عهده دارند. بعد تفاوت‌هايى كه بين استخوان‌ها و عضلات، رگها و غضروف‌ها هست، تا هر كدام بتوانند وظيفه‌اى را به خوبى انجام دهند، مورد بحث مؤلف است؛ اما ويژگى‌هاى اعضاء مانند جايگاهى كه در آن قرار گرفته‌اند به موادى كه احاطه شده‌اند، نوع شكل ظاهرى شان، اندازه شان و... هر كدام لطفى از الطاف الهى است كه اگر بدِ انسان نبود باعث بروز مشكلات عديده‌اى مى‌شد كه مورد نظر مؤلف بوده و به شرفشان پرداخته و در ادامه جنس اعضاء و وظايفشان را مورد بررسى قرار داده است. ملائكه‌اى كه موكّل حيوان هستند و آيه‌ى شريفه‌ى «له معقبات من بين يديه و من خلفه يحفظونه من امرالله» بدان دلالت دارد. در بخش بعدى بحث شده است، فيض مى‌فرمايد خداوند براى حيوان كامل به غير از رب النوع عقلى‌اش كه از عالم علوى‌اى است اصنافى از ملائكه سفليه را موكل نموده تا وجودش بدان‌ها قائم شده و شخصش با آنها ادامه يافته و حياتش حفظ گردد. وى براى توضيح اين گفتار در چند فصل در نوع اعمال و رفتار انسان حضور و آثار ملائكه و شياطين را بررسى كرده و با توجه به احاديثى از معصومين عليهم‌السلام و كلماتى از بزرگان كلام خويش را تثبيت مى‌نمايد. در بخش بعدى كتاب تجرد نفس حيوان كامل مورد توجه بوده و مى‌گويد، اگر نفس بعد از مرگ باقى بود آن حيوان كامل است و اگر بعد از مرگ نفس نيز نابود شد، حيوان ناقص خواهد بود استشهاد به چند روايت مختلف در اين زمينه از حضرت امام صادق(ع) تكمله‌اى بر سخنان فيص محسوب مى‌شود، براى نمونه در اين كه حضرت مى‌فرمايد: «انّ ارواح المؤمنين فى الجنّۀ على هيئت اجسادهم» يا روايات ديگر البته وى از براهين عقلى نيز در اين زمينه و براى اثبات تجرد نفس بَهره برده است. آيات قرآنى مانند: «ولا تحسبّن الذين قتلوا فى سبيل الله امواتاً بل احياء عند ربهم يرزقون فرحين بما أتاهم» رويكرد آيات قرآن كريم در اين زمينه نيز مؤيد بالاترى براى اين مطلب هستند با اينكه مقصود فيض از حيوان كامل انسان است؛ ولى به اين وجود براى بحث از انسان بما هو انسان بخش جدا گانه‌اى را اختصاص مى‌داده، او به جايگاه رفيع انسانى در نزد خدا و ملائكه اشاره كرده و بدين منظور از دو قوه‌ى علّامه و فعالّه براى نفس انسانى سخن مى‌گويد. وى به رواياتى اشاره مى‌نمايد، ملامحسن فيض كاشانى از انسانى كه خليفه خداوند است و بقيه‌ى اكوان حكمى در اختيار وى هستند، در بخش جداگانه‌اى سخن مى‌گويد كه مى‌توان تفسيرى براى آيه‌ى شريفه «و صخّر لكم ما فى السمارات و ما فى الارض» مى‌باشد. همين طور احاديث قدسى «خلقت الاشياء لأجلك و خلقتك لأجلى» يا «لولاك لما خلقتُ الافلاك» و... بحث در مورد نبى و ولى كه مظاهر خلافت الهى هستند، فصل ديگرى از مطالب اين بخش مى‌باشد. در بخش ديگر سخن از حدوث نفس انسانى و تقدم خلقت ارواح از اجساد و همين طور هبوط آدم از بهشت مى‌باشد. اين مبحث نيز مؤيدات قابل توجهى از روايات دارد. او ماجراى هبوط حضرت آدم را از تفسير امام حسن عسکری(ع) كه از جدش على بن الحسين(ع) نقل مى‌كند، بيان نموده است. عجائب و غرائب انسانى در بخش ديگر مورد توجه مؤلف است كه از آن جمله مى‌توان بر تناسب اندام، صورت زيبا، صورت حسن، خواب‌هايى كه انسان مى‌بيند، تأثيراتى كه در عالم ماده دارد، فرات انسانى، طى الارض كه سالكين دارند، به صورت‌هاى مختلف در آمدن آنها، دخول انسان‌هاى بلند مرتبه در عالم ملكوت، همنشينى‌شان با ملائكه، مصاحبت‌شان با جن و شنيدن صداى ملكوت اشاره كرد. در آخر فيض كتاب‌هايى مانند «عجائب المخلوقات» و «عجائب الحيوان» را معرفى مى‌كند كه مفصل در اين مباحث وارد گرديده‌اند. بحث جن و شياطين نيز مستقلاً مورد توجه مؤلف واقع گرديده و در چند فصل متعدد به بررسى و تعريف جن پرداخته است كه نوع زندگى جن و رفع شبهاتى در مورد آنها و مطالبى درباره‌ى شياطين از آن جمله مى‌باشند. از ديگر بخش‌هاى مقصد دوم كتاب فيض بحث در مورد حدوث عالم است. او از وجود ربّ مبدعِ محدثِ صانع قيوم مدّبر ازلى واجب عالمى سخن مى‌گويد كه تدبير عالم همه به دست اوست و عالم را از عدم به وجود در آورده است. آوردن براهين و استدلال‌هايى از فلاسفه يونانى و همين طور اساتيد خود؛ مانند صدرالتألهين شيرازى در كنار آيات و روايات، كامل كننده بحث مى‌باشند. در كنار اين بخش فيض به كمال و احسن بودن نظام خلقت در بخش ديگرى پرداخته و مى‌گويد ابتدايى سخن به مباحثى كه تاكنون به آنها اشاره شد، ثابت گرديده است بحث وجود عشق و شوق در موجودات مطلبى است كه دانشمندان بزرگ اسلامى در آثار مختلف خود بدان پرداخته‌اند، بعضاً نيز آثار و كتب مستقلى در اين رابطه وجود دارد؛ از آن جمله مى‌توان به رساله العشق مرحوم ابن سينا اشاره كرد. فيض كاشانى نيز از اين مطلب فرو گذار نكرده و در بخش مستقلى به سريان عشق و شوق و عبادت و ذكر در جميع موجودات پرداخته است. قضاوت عشق و شوق و طريق شناخت وجود عشق در موجودات و بيان مشابهت عشق انسان كه ظاهرى است. لكن نمودى از عشق واقعى، در اين بخش مطرح مى‌باشد. آخرين بخش كتاب عين اليقين بيان مسير و هدف همه‌ى موجودات است كه همگى به سوى خداوند سبحان در حركت مى‌باشند. آيه‌ى شريفه‌ى «الا إلى الله تصير الامور» به خوبى بيانگر اين مطلب مى‌باشد، در كنار آيات ديگرى؛ مانند «يا ايها الانسان انك كادح إلى ربك كدحاً فملاقيه»، «و إلى الله المصير»، «انا لله و انا إليه راجعون»، «و انّا إلى ربنا لمنقلبون»، «و اليه ترجعون» و... مؤلف اين بحث را مطلب عالى و مقصدى مهمى مى‌داند كه خداوند سبحان نيز در جاى جاى قرآن كريم بدان متذكر شده است. او به سير نفوس نباتات و حيوانيه حتى جمادات و عناصر به سوى خداوند با استناد به سخن استاد خود ملا صدراپرداخته و حالات آنها را بعد از پايان عالم با نفح صور بيان مى‌نمايد. عدم اضرار مخالفت‌ها و معاصى به خداوند سبحان وانتفاع او از طاعات و عبادات توضيحى است، براى ارحم الراحمين بودن خداوند كه فيض از قيصرى نقل كرده است. او در پايان كتاب خود ختامى دارد كه بسيار جالب و دلنشين است و در واقع مناجاتى كوتاه با رب العالمين است كه با اسماء و صفات رحمت و مجد او را مى‌خواند و با اذعان به ضعف‌هاى خود با حمد الهى آن را تمام مى‌كند. فيض كتاب مهم عين اليقين خود را ملقب به الأنوار و الأسرار نموده و تاريخ آن را مطابق انوار الحكم و اسرار الكلم نموده است. مصادر كتاب به همراه فهرست محتويات در پايان هر دو جلد آن آمده است. كتاب حاضر با تحقيق فالح عبدالرزاق الجيدى در انتشارات دار الحوراء بيروت در سال 1428 مطابق 2007 ميلادى به چاپ رسيده است.

مصنفات الشيخ المفيد در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد دهم: النكت الاعتقادية، النكت في مقدمات الأصول، الحكايات، مسئلة في الإرادة، عدم سهو النبي(ص)، إيمان أبي‌طالب، رسالة حول حديث نحن معاشر الأنبياء؛ می باشد که توضیح هر کتاب در ادامه آمده است: النكت الاعتقادية اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، از فقها و متكلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم و پنجم هجرى (334 - 413 هجرى) در موضوع عقايد و مباحث عقيدتى شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى مباحث عقيدتى مانند توحيد، نبوت، معاد، عدل و امامت پرداخته است. شيخ مفيد در اين كتاب استدلال و برهان عقلى را شيوۀ خود قرار داده و اين كتاب را به سبك سؤال و جواب نگاشته است. از اين نكته، اهميت پاسخ به سؤالات در دوران‌هاى مختلف اسلامى را مى‌توان فهميد. شيخ مفيد در اين كتاب با ديدى بسيار باز و روشن برخورد كرده و به هر سؤالى اجازه طرح شدن داده، سپس با بيانى محكم و استوار و منطقى، به پاسخ‌گويى آن پرداخته است. کتاب (النکت فی مقدمات الاصول) نوشته شیخ مفید، با موضوع علم کلام و مسائل عقیدتی، به بررسی مسائل علم کلام و اصول عقائد از دیدگاه عقل و شرع پرداخته است. مؤلف اصطلاحات و مسائل علم کلام را نیز شرح و توضیح داده است. شبهات عقیدتی یکی از خطرناک‌ترین سلاح‌های دشمن برای مبارزه با دین و ایمان مردم بوده و هست. شیخ مفید با نگارش این کتاب و با استدلال‌های روشن و محکم پاسخ آن اشکالات را داده است. مطالب ذیل در این کتاب مطرح شده است: ۱- معانی الفاظ و اصطلاحات علم کلام ۲- حدوث عالم و اثبات محدث ۳- نفی تشبیه ۴- توحید ۵- نبوت ۶- امامت ۷- وعد و وعید الحکایات؛ نام کامل کتاب «الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة و الفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة» است. کتاب حاضر از جمله آثار شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان، از چهره‌های سرشناس علمای شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری است. شیخ مفید در این کتاب به رد عقاید کلامی معتزله پرداخته و در آن، فرق میان شیعه و معتزله را در مسائل عقیدتی مطرح نموده است. معتزله- بخاطر اهمیت دادن به حکم عقل به شیعه نزدیکترند ولی فرق بزرگی که با شیعه دارند عدم اعتقاد به امامت و رهبری اهل بیت رسول خدا صلی الله علیهم اجمعین است و همین موجب گشته تا با استناد به عقل خود و عدم توجه به سخنان اهل بیت علیهم‌السّلام مرتکب اشتباهات بزرگی در مسائل عقیدتی شوند. این گروه در بین اهل تسنن اقلیت هستند و بسیاری آنها را به شیعه نسبت می‌دهند و یا شیعه را به آنها نسبت می‌دهند. شیخ مفید در رد این تهمت و رد عقاید انحرافی معتزله و معرفی آنها و معرفی عقاید شیعه این کتاب را نگاشته است. شیخ مفید با نگارش این کتاب بسیاری از مباحث جنجال برانگیز کلامی و عقیدتی آن دوران را نقد و بررسی کرده و عقیده شیعه را در مورد آن، همراه با استدلال‌های عقلی و شرعی آورده است. شیخ مفید پاسخ بسیاری از تهمت‌هایی که به شیعه می‌زنند را در این کتاب داده و با روایات معتبر سابقه شیعه در التزام به بحث‌های علمی که متکی بر فکر و نظر است را در سایه سخنان گهربار پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام به اثبات رسانده است. در ادامه، شیخ مفید به روایات معتبر و آیات قرآنی که امر به تدبر و تفکر و استفاده از عقل و علم و دانش دارد اشاره می‌فرماید. هم اکنون به برخی موضوعات مطرح شده در کتاب اشاره می‌کنیم: ۱. رد نظریه حال ۲. رای معتزله درباره قدرت و اراده خداوند ۳. جواهر و هیولا از دیدگاه معتزله ۴. تهمت تشبیه و جبر و رؤیت به شیعه مسألة في الارادة اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان بغدادى (336 - 413 هجرى)، در موضوع عقايد و كلام شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى ارادۀ خداوند متعال پرداخته كه آيا اين اراده جزء ذات است يا خارج از ذات و آيا قديم است يا حادث و بحث‌هاى گوناگون ديگرى در اين باره مطرح نموده است. شيخ مفيد در اين كتاب - مانند ديگر كتابهاى كلامى خود - آميخته‌اى از استدلال‌هاى عقلى و شرعى را همزمان آورده است. وى ابتدا با استدلال‌هاى عقلى و منطقى به بررسى اراده خداوند متعال پرداخته، سپس با استناد به روايات معتبر شرعى از اهل‌بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام به شرح و بسط آن پرداخته و حكم عقل را با روايات شرعى تأييد مى‌كند. کتاب (عدم سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تالیف شیخ مفید، به بررسی مسئله سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرداخته است. مسئله سهو النبی در حقیقت سؤالی است که آیا پیامبر اسلام حضرت محمد _صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم_ مانند دیگر مردم دچار فراموشی می‌گشته و اشتباه و خطا مرتکب می‌شده است یا نه؟ کی از مسائل عقیدتی مطرح در دوران شیخ مفید که مربوط به مباحث نبوت می‌شود مسئله سهو النبی است. برخی روایات غیر معتبر وارد شده که پیامبر نیز گاهی در نماز دچار فراموشی می‌شده و یا شیطان کلامی را بر زبان آن حضرت جاری می‌کرده و آن حضرت اشتباه می‌کرده است. شیخ مفید این کتاب را در پاسخ به این شبهه نگاشته است. وی در آغاز، با استدلال‌های عقلی و با استناد به آیات قرآن عصمت پیامبر از اشتباه و خطا را ثابت کرده، در ادامه به لوازم باطل این شبهه و اثبات ضعف سند و دلالت روایات دال بر آن می‌پردازد. وی در این کتاب با استدلال به حکم عقل و استناد به آیات قرآن به بررسی مسئله سهو النبی پرداخته و آن را به عنوان یک نظریه انحرافی عنوان کرده آن را رد نموده است. إیمانُ أبی طالب، کتابی کلامی به زبان عربی، نوشته شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ هجری) درباره زندگانی ابوطالب و اثبات ایمان وی به رسول خدا(ص). شیخ مفید در این کتاب با استدلالات عقلی و نقلی به بررسی ایمان ابوطالب، پدر حضرت علی(ع) پرداخته و به حمایت او از پیامبر اکرم(ص) اشاره دارد. مؤلف در اثبات ایمان ابوطالب، اشعار فراوان او را در مدح پیامبر اسلام(ص) آورده است. در حالی که دشمنان حضرت علی(ع) برای زیر سؤال بردن شخصیت ایشان، ایمان ابوطالب را انکار کرده‌اند، بنا بر نقل مورخان شیعه، ابوطالب اولین یاور و حامی پیامبر اسلام بود. او تا آخر عمر در حمایت و دفاع از رسول خدا(ص) از هیچ کوششی دریغ نکرد. به همین دلیل شیخ مفید این کتاب را در معرفی و حمایت از او نگاشت. برخی دیگر از عالمان شیعه و سنی نیز در این باره کتاب‌هایی نگاشته‌اند. وی با استدلال به آیات قرآن، روایات پیامبر و ائمه معصومین و همچنین با استدلالهای عقلی و با استناد به اشعار ابوطالب در مدح و ستایش پیامبر اسلام و عملکرد وی در دفاع و حمایت از پیامبر، به معرفی شخصیت و ایمان ابوطالب پرداخته است. رسالة حول حدیث نحن معاشر الأنبیاء لا نورث‌ نوشته شیخ مفید، نقد و بررسی روایتی که ابوبکر از پیامبر نقل کرده که: «ما پیامبران چیزی برای فرزندان خود به ارث نمی‌گذاریم و هرچه باقی بگذاریم حکم صدقه بر آن جاری است و به فرزندانمان نمی‌رسد.» این کتاب، کتابی کوچک، در ۶ صفحه است و در پایان آن نیز سخنان برخی دیگر از علما مانند قرطبی، فخر رازی ، علامه حلی ، علامه امینی ، ابن ابی الحدید و سید شرف الدین درباره فدک آمده است.

این نوشتار، نخست نگاهی گذرا دارد بر روش های کلامی اشعری، معتزلی و شیعی. آنگاه با توجه به این که ابن میثم یکی از چهره های درخشان و ماندگار در حوزه کلام شیعی است، به بررسی روش کلامی او پرداخته و با مروری بر برخی از مهم ترین آثار و ارایه شواهد متعددی از آرا وی ثابت کرده است که روش کلامی او عقلی است. از ویژگی های این نوشتار این است که علاوه بر تبیین روش کلامی ابن میثم، خواننده را با مواردی که وی در برابر فیلسوفان و متکلمان- به حکم عقلانیت روش- موضع گیری کرده، آشنا می سازد و از این رهگذر، معلوم می دارد که او همواره پیرو استدلال است و همین که به دلیلی عقل پسند دست یابد، از مخالفت با آرا دیگران باک ندارد. بدیهی است که این نوشتار در پی نقد آرا وی نیست.

إنّ مسأله حدوث العالم وقدمه کانت مثار جدل متفاقم بین الفلاسفه من جهه والمتکلمین والمتشرعه من جهه أخرى، وذلک لأنّ رؤیه هؤلاء الأخیرین تدور على امتناع قِدَم المخلوق، والذی یکون قدیماً وغیر مسبوق بعدم زمنی لا یکون مخلوقاً ومحدَثاً. فالحکماء قد دافعوا عن مبنى الحدوث الذاتی بناءاً على أنّ الزمان ینتزع من أمور یتطرق إلیه التغییر والتدریج، ولذا یرى أکثرهم أنّ الزمان منتزع من الحرکة، و إن کان بعضهم قد أذعن بأنّ مسأله الحدوث والقدم جدلیه الطرفین إثباتا ونفیاً. وبما أنّ مدرسه الحکمه المتعالیه قد حاولت أن تجمع بین مبانی مدرسه الفلسفه والکلام والعرفان، فقد طرحت رؤیه جدیده ومبتکره لحل هذه المسألة، حیث حاول الحکیم السبزواری توضیح کافه العناصر المحوریه للحکمه الصدرائیه المتعالیة، فقد أتى باصطلاح جدید فی مباحث حدوث العالم وقدمه وهو مصطلح: الحدوث الاسمی، بل نجده یدّعی اکتشافه من الآیات القرآنیه والکلمات الإلهیة. تتناول هذه المقاله هذا الاصطلاح بنحو أعمق لیس من ناحیه الاصطلاح و حسب، بل لتدرسه فی وعاء المبانی العرفانیه والفلسفیه عند الحکیم السبزواری، و تحلل من هذه الناحیه مسأله فاعلیه الباری التی تشکل المستند الأهم وساحه الصراع والتحدی فیما بین المتکلمین والفلاسفه فی مفهوم الحدوث، وتطرح التفاته السبزواری لمسأله التجلّی التی هی إحدى مبانیه المسببه عن تبنیه للحدوث الاسمی. ثم سنتناول نظریات الإثبات والنفی لهذا الحدوث عند شارحی منظومته، أعنی المدرس الآشتیانی والشیخ الآملی فیما ذهبا إلیه من المواقف المتباینة، حیث اتخذ المحقق الآشتیانی موقفاً إیجابیاً لهذا الحدوث بناءً على مبانیه العرفانیه فی التجلّی والظهور والتعیّن مستعملاً مصطلح الحدوث فحسب، بید أنّ الآملی کان له موقف سلبی تجاه هذا المبنى وعدَّه خارجاً عن منظومه الأبحاث الفلسفیه والحکمه المتعالیة.من ثَمَّ یتبلور مبنى الحکیم السبزواری فی تبنّیه لأصاله الوجود على ما طرحه فی مسأله الحدوث الاسمی.

نوشتار حاضر، ترجمه‌ ای است از كتاب «توحید الامامیه» توسط محمد بیابانی اسکویی و بهلول سجادی كه طی آن مولف كوشیده است، مقوله توحید فطری را شرح و تبیین نماید. مترجم در ابتدای كتاب چنین می‌گوید: "در این كتاب سخن از خدا شناسی است ولی نه آن گونه كه شخصی با تفكر و تدبر درباره ذات خدای سبحان بخواهد تعریفی از او ارائه دهد، تا خواننده بتواند او را اجمالا تصور كند و از آن پس تصدیق نماید، بلكه این كتاب چنین معرفتی از خدا را ممنوع و محال می‌ داند و بر این مبنا تاكید می‌ ورزد كه در قرآن كریم و روایات اهل بیت (ع) معرفت، فعل خداست و همگان از این نعمت بزرگ برخوردارند." مهم‌ ترین مباحث كتاب بدین قرار است: معرفت خدا در قرآن و احادیث، موافق تعریف، تذكر و یادآوری معرفت فطری خدا، توحید، نفی توصیفات از خدای تعالی، تفكر و تكلم در ذات خدا و صفات او، جدال، علم خدای تعالی، قدرت خدا، حدوث عالم و جبر و اختیار.

مساله حدوث و قدم زمانی عالم، پرسش از آن است که آیا عالم از ازل موجود بوده یا آنکه ابتدای زمانی داشته است؟ این مساله از دیرباز مورد بحث میان عالمان مسلمان و غیر مسلمان بوده است. این تحقیق به بررسی تاریخی این مساله در تاریخ علم کلام و با تکیه بر نظریات مهم ترین متکلمان مکاتب مختلف مسلمان می پردازد. به نظر می رسد، پیشینه بحث از این مساله به دوران یونان باستان برگشته، در تاریخ علم کلام نیز این مساله از همان آغاز پیدایش این علم مطرح بوده است. اگر چه تصور می شود، متکلمان یکصدا بر حدوث زمانی عالم تاکید کرده اند، واکاوی تاریخی این مساله بیانگر رویکردهای مختلف متکلمان در این خصوص است.