جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

كتاب «جامع الأفکار و ناقد الأنظار»، مفصل‌ ترين و كامل‌ ترين كتاب محمد مهدی نراقی است كه درباره توحيد نوشته شده است. نراقى اين كتاب را در سال 1193 ق؛ يعنى در اوج اقتدار علمى و توان نويسندگى خود نگاشته است، از اين‌ رو آراء حكماء و متكلمين متقدم؛ همچون فارابى، شيخ بهمنيار، شيخ اشراق، خواجه طوسى، قوشجى، خفرى و نسفى را مورد نقد و بررسى قرار داده است. او گرچه در كتاب خود به تفصيل سخن گفته، اما مسائلى باعث شده‌ اند در مباحث پايانى كتاب، از نقل و بررسى اقوال ديگران چشم‌ پوشى كند. مسائل و مصائبى؛ مانند ناامنى پديد آمده از فوت سلطان عصر، بيمارى عمومى، هجرت از وطن مأنوف، دورى از اولاد و... كه مصنف در خاتمه به تلخى از آن ها ياد مى‌ كند. مولف وجه تسميه اين كتاب را جامعيت آن بر افكار الهى و نقد آن ها بيان مى‌ كند. به خصوص نقد آرائى كه متعلق است به حواشى به كتاب شرح جديد قوشجى بر كتاب تجريد الاعتقاد خواجه. به طور كلى كتاب از سه مقدمه و دو مقاله در دو جلد تشكيل يافته است. عناوين جلد دوم عبارتند از: مقاله دوم: اين مقاله از دو باب تشكيل يافته است، يكى در مورد صفات ثبوتيه و ديگرى در مورد صفات سلبيه.

كتاب «جامع الأفکار و ناقد الأنظار»، مفصل‌ ترين و كامل‌ ترين كتاب محمد مهدی نراقی است كه درباره توحيد نوشته شده است. نراقى اين كتاب را در سال 1193 ق؛ يعنى در اوج اقتدار علمى و توان نويسندگى خود نگاشته است، از اين‌ رو آراء حكماء و متكلمين متقدم؛ همچون فارابى، شيخ بهمنيار، شيخ اشراق، خواجه طوسى، قوشجى، خضرى و نسفى را مورد نقد و بررسى قرار داده است. او گرچه در كتاب خود به تفصيل سخن گفته، اما مسائلى باعث شده‌ اند در مباحث پايانى كتاب، از نقل و بررسى اقوال ديگران چشم‌ پوشى كند. مسائل و مصائبى؛ مانند ناامنى پديد آمده از فوت سلطان عصر، بيمارى عمومى، هجرت از وطن مأنوف، دورى از اولاد و... كه مصنف در خاتمه به تلخى از آن ها ياد مى‌ كند. مولف وجه تسميه اين كتاب را جامعيت آن بر افكار الهى و نقد آن ها بيان مى‌ كند. به خصوص نقد آرائى كه متعلق است به حواشى به كتاب شرح جديد قوشجى بر كتاب تجريد الاعتقاد خواجه. به طور كلى كتاب از سه مقدمه و دو مقاله در دو جلد تشكيل يافته است. عناوين جلد اول عبارتند از: مقدمه اول: در اين مقدمه آراء اشاعره را در ترجّح مساوى و مرجوح، رد مى‌ كند. مقدمۀ دوم: در مقدمه دوم مولف قاعدۀ ما لم يجب لم يوجد را اثبات مى‌ كند. مقدمۀ سوم: مولف در مقدمه سوم كه مفصل‌ تر است، موجود شدن ممكن را بدون علت يا به اولويت ذاتى و يا خارجى مورد نقد قرار مى‌ دهد و اثبات مى‌ كند كه هر ممكن نياز به علتى دارد. مقالۀ اول: مولف در مقاله اول واجب الوجود لذاته را به سه مسلك كه مسلك حكما، متكلمين و مسلك اهل كشف مى‌ باشد، اثبات مى‌ كند.

ابوهاشم جعفری گوید : نزد آن حضرت بودم که مردی از ایشان پرسید : خداوند در کتابش برای خود نامها و صفتهایی را ذکر کرده، نامها و صفتهای خداوند خود او هستند. امام فرمود : این سخن تو دو چهره دارد : اگر بگویی : آنها همان خدا هستند، یعنی در خداوند کثرت جای داشته و او مرکب است، این معنی در خدا متصور نیست و خدا برتر از این معانی است، و اگر مرادت آن است که : این صفات و نامها همواره با خدا بوده است، همواره بودن دو معنا دارد : اگر بگویی : این صفات جاودانه در علم و دانش خداوند بوده و او شایسته‏ی آنهاست این حرف درست است، اگر بگویی : تصور این صفات و حروف کلماتش نزد او بوده، پس خداوند برتر است از اینکه چیزی با او بوده باشد، بلکه خداوند بوده در حالیکه مخلوقی با او نبود، آنگاه اسماء و صفات را به عنوان وسیله‏ی یاد کردن او خلق کرده، و خدا بود و نام و یادی نبود و آنچه یاد می‏شود همان خداوند جاودانه‏ای است که همواره بوده است. و اسماء و صفات الهی مخلوق اویند، و معانی آنها و مقصود آنها خدایی است که اختلاف و همبستگی در او جای ندارد، چرا که اختلاف و همبستگی در اموری صدق می‏کند که مرکب و دارای اجزاء باشد، از این رو نمی‏توان گفت : خداوند همبستگی پیدا کرده است، و نه اینکه خدا کم و زیاد است، و لکن خداوند در ذاتش قدیم و ازلی است، و هر چیزی که بیش از یکی باشد مرکب است و خداوند یگانه‏ای که ترکیب در او نیست، و توهم کمی و زیادی در او جای ندارد و هر مرکبی از توهم شده‏ای به کمی و زیادی مخلوق اوست، و راهنمائی است بر آنکه خالق و آفریدگاری دارد. پس در این سخنت : خداوند قادر است، و در حقیقت خبر می‏دهی که هیچ چیز او را ناتوان نمی‏کند، و با این کلمه عجز را از خدا دور ساخته و عجز را در ماوراء او قرار دادی، و همچنین در این سخنت : خداوند داناست، با این سخن جهل را از او زدودی، و جهل را غیر او دانستی، و هرگاه خداوند اشیاء را فانی ساخت صورت و حروف و کلمات را نیز فانی ساخته است، و همواره و جاودانه و دانا بوده است. آن مرد گفت : پس چگونه پروردگارمان را شنوا نامیدیم؟ فرمود : زیرا هرچه را گوشها می‏یابند از دید او مخفی نمی‏باشد، او را به گوشی که در سر قرار دارد توصیف نمی‏کنیم، و همچنین خداوند را بینا می‏نامیم زیرا آنچه دیدگان درک می‏کنند از دید او مخفی و پنهان نمی‏باشد، رنگ باشد یا شخصی یا غیر اینها، و او را به دیدگان که در سر قرار داشته و می‏بیند توصیف نکرده‏ایم. و همچنین او را دقیق و باریک‏بین نامیدیم، چرا که به اشیاء کوچک همچون پشه و پنهانتر از آن و مولکولهای بدنشان آگاه است، و نیز به غریزه و شهوات آنان برای تولید نسل و توجه به آن، و جایگزینی گروهی از آنان در جایگاه دیگران، و انتقال غذا و آب به فرزندانشان در کوهها و بیابانها و دشتها و بیشه‏ها آگاه است، از این رو دانستیم آفریدگار آن باریک‏بین است و چگونگی ندارد، و چگونگی داشتن برای آفریده شده‏ای است که آن گونه خلق کرده است. و همچنین پروردگارمان را نیرومند و توانا می‏نامیم، منظور قدرت جسمانی که از مخلوقها دیده‏ایم نمی‏باشد، و اگر نیروی او توانائی گرفتن که در مخلوقین است باشد تشبیه در خداوند صورت گرفته و احتمال زیاد از مخلوقین در او می‏رود و آنچه احتمال زیاد دارد ناقص باشد، و آنچه ناقص باشد قدیم و ازلی نیست و هرچه قدیم نباشد عاجز و ناتوان است. پس پروردگار بزرگ ما شبیه نداشته و ضد و همانندی ندارد و کیفیتی برای او نبوده و نهایتی ندارد و دیدگانی بر او واقع نمی‏گردد، و بر قلوب حرام است که او را به چیزی شبیه کنند، و بر اوهام که او را محدود سازند، و بر جانها که او را تکون و وجود بخشند، برتر و بزرگوارتر از آن است که دارای وسایل مخلوقاتش بوده و نامهای آفریده‏هایش بر او صدق نماید و از همه‏ی این امور بسیار والاتر است. کلامه فی أسماء الله تعالی و صفاته روی ابوهاشم الجعفری قال : کنت عند ابی‏جعفر الثانی علیه‏السلام فساله رجل فقال : اخبرنی عن الرب تبارک و تعالی له اسماء و صفات فی کتابه؟ و اسماؤه هی هو؟ فقال ابوجعفر علیه‏السلام : ان لهذا الکلام وجهین : ان کنت تقول : هی هو، ای انه ذو عدد و کثرة فتعالی الله عن ذلک، و ان کنت تقول : هذه الصفات و الاسماء لم تزل، فان، «لم تزل» محتمل معنیین : فان قلت : لم تزل عنده فی علمه و هو مستحقها فنعم، و ان کنت تقول : لم یزل تصویرها و هجاؤها و تقطیع حروفها، فمعاذ الله ان یکون معه غیره، بل کان الله و لا خلق ثم خلقها وسیلة بینه و بین خلقه یتضرعون بها الیه و یعبدونه، و هی ذکره و کان الله و لا ذکر، و المذکور بالذکر هو الله القدیم الذی لم یزل. و الاسماء و الصفات مخلوقات، و المعانی و المعنی بها هو الله الذی لا یلیق به الاختلاف و لا الائتلاف، و انما یختلف و یأتلف المتجزی‏ء، فلا یقال : الله موتلف، و لا الله قلیل و لا کثیر، ولکنه القدیم فی ذاته، لان ما سوی الواحد متجزی‏ء، والله واحد لا متجزی‏ء و لا متوهم بالقلة و الکثرة، و کل متجزی‏ء او متوهم بالقلة و الکثرة فهو مخلوق دال علی خالق له. فقولک : ان الله قدیر، خبرت انه لا یعجزه، فنفیت بالکلمة العجز و جعلت العجز سواه، و کذلک قولک : عالم، انما نفیت بالکلمة الجهل و جعلت الجهل سواه، و اذا افنی الله الاشیاء افنی الصورة و الهجاء و التقطیع، و لا یزال من لم یزل عالما. فقال الرجل : فکیف سمینا ربنا سمیعا؟ فقال : لانه لا یخفی علیه ما یدرک بالاسماع و لم نصفه بالسمع المعقول فی الراس، و کذلک سمیناه بصیرا، لانه لا یخفی علیه ما یدرک بالابصار، من لون او شخص او غیر ذلک، و لم نصفه ببصر لحظة العین. و کذلک سمیناه لطیفا، لعلمه بالشی‏ء اللطیف مثل البعوضة، و اخفی من ذلک، و موضع النشوء منها، و العقل و الشهوة للسفاد و الحدب علی نسلها، و اقام بعضها علی بعض، و نقلها الطعام و الشراب الی اولادها فی الجبال و المفاوز، و الاودیة و القفار، فعلمنا ان خالقها لطیف بلا کیف، و انما الکیفیة للمخلوق المکیف. و کذلک سمینا ربنا قویا، لا بقوة البطش المعروف من المخلوق، ولو کانت قوته قوة البطش المعروف من المخلوق لوقع التشبیه و لاحتمل الزیادة، و ما احتمل الزیادة احتمل النقصان، و ما کان ناقصا کان غیر قدیم، و ما کان غیر قدیم کان عاجزا. فربنا تبارک و تعالی لا شبه له و لا ضد، و لا ند و لا کیف، و لا نهایة و لا تبصار بصر، و محرم علی القلوب ان تمثله، و علی الاوهام ان تحده، و علی الضمائر ان تکونه، و جل و عز عن اداة خلقه و سمات بریته، و تعالی عن ذلک علوا کبیرا. منبع: صحیفه امام جواد؛ جواد قیومی اصفهانی؛ دفتر انتشارات اسلامی چاپ اول 1381.

ترجمه ماشینی: فرید سلیمان در کتاب ابن تیمیه و صفات خدا، بررسی جامعی از دیدگاه ابن تیمیه درباره خدا و صفات او ارائه می‌کند و موقعیت او را در بحث‌های قرن گذشته در مورد این موضوع پرتنش کلامی بیان می‌کند.

خدا از ديدگاه‌ قرآن‌ از معدود نوشتارهاي‌ بر جاي‌ مانده‌ از آيت‌الله‌ شهيد دكتر سيد محمد حسيني‌ بهشتي‌ است. عمر به‌ نسبت‌ كوتاه‌ و مشغلة‌ فراوان‌ ناشي‌ از برنامه‌ريزي‌ و سازماندهي‌ حركتهاي‌ اجتماعي‌ و مشاركت‌ فعال‌ در به‌ ثمر رسيدن‌ انقلاب‌ اسلامي‌ و پي‌ريزي‌ اركان‌ نظام‌ جمهوري‌ اسلامي، مانع‌ از آن‌ شد كه‌ ايشان‌ فرصت‌ و فراغت‌ لازم‌ را جهت‌ تنظيم‌ يادداشتهاي‌ فراواني‌ كه‌ حاصل‌ سالها پژوهش‌ و مطالعه‌ جدی در معارف‌ ديني‌ بود بيابند و به‌ همين‌ دليل، بيشتر آثار آن‌ انديشمند ژرف‌نگر به‌ صورت‌ گفتار و يادداشتهاي‌ ابتدايي‌ باقي‌ مانده‌ است. كتاب‌ حاضر پايان‌نامة‌ دكتري‌ ايشان‌ است‌ كه‌ به‌ همين‌ صورت‌ در زمان‌ حيات‌ ايشان‌ نيز منتشر شد. شهيد بهشتي‌ در سال‌ تحصيلي‌1329-30 مؤ‌فق‌ به‌ اخذ درجة‌ كارشناسي‌ در رشتة‌ فلسفة‌ اسلامي‌ (معقول) از دانشكدة‌ الهيات‌ و معارف‌ اسلامي‌ دانشگاه‌ تهران‌- دانشكدة‌ معقول‌ و منقول‌ وقت‌- شد. رسالة‌ ايشان‌ در اين‌ مقطع، با عنوان‌ “تحقيق‌ دربارة‌ بساطت‌ يا تركب‌ جسم”، به‌ راهنمايي‌ مرحوم‌ استاد دكتر محمود شهابي‌ تدوين‌ شد و هيئت‌ مميزه‌ آن، علاوه‌ بر مرحوم‌ شهابي، مرحوم‌ راشد و مرحوم‌ الهي‌ قمشه‌اي‌ بودند. ايشان‌ در سال‌1335 داوطلب‌ ورود به‌ دوره‌ دكتري‌ در همان‌ رشته‌ شد. گذراندن‌ دروس‌ اين‌ دوره‌ در سال‌1338 به‌ پايان‌ رسيد. انجام‌ رساله‌ دكتري‌ با بحرانهاي‌ سياسي‌ و اجتماعي‌ آن‌ سالها و شركت‌ فعال‌ وي‌ در نهضت‌ مردم‌ مسلمان‌ ايران‌ در آن‌ مقطع‌ تاريخي‌ مقارن‌ مي‌شود و ايشان‌ عملاً‌ از به‌ پايان‌ رساندن‌ آن‌ باز مي‌ماند. در سال‌1343 ، همزمان‌ با دستگيري‌ گروهي‌ از مبارزان‌ همرزم، و نيز توصية‌ مراجع‌ تقليد و دوستان‌ و همفكران، بنابر آن‌ مي‌شود كه‌ براي‌ تصدي‌ مديريت‌ مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ عازم‌ آلمان‌ شود، كه‌ حضور پرثمر ايشان‌ تا سال‌1349 ادامه‌ مي‌يابد. پس‌ از بازگشت‌ به‌ ايران‌ در سال‌1349 بار ديگر به‌ پيگيري‌ رسالة‌ دكتري‌ مي‌پردازد. ايشان‌ از اين‌ رساله، با عنوان‌ “مسائل‌ مابعدالطبيعه‌ در قرآن”، به‌ راهنمايي‌ مرحوم‌ دكتر شهابي، در جلسة‌ دفاعيه‌ مورخ‌11/1 /53، در حضور گروه‌ داوران، متشكل‌ از استاد شهيد آيت‌الله‌ مطهري، استاد شهيد دكتر مفتح، دكتر مصلح‌ و دكتر آريانپور، دفاع‌ مي‌كند و رساله‌ با درجة‌ بسيار خوب‌ پذيرفته‌ مي‌شود. از آنجا كه‌ رسالة‌ مذكور داراي‌ انسجام‌ و قوام‌ و ارزش‌ پژوهشي‌ بسيار بوده، با درخواست‌ دوستان‌ همفكر براي‌ انتشار آماده‌ مي‌شود. در اين‌ مرحله‌ است‌ كه‌ نام‌ آن‌ به‌ “خدا از ديدگاه‌ قرآن” تغيير مي‌يابد و ويرايش‌ ادبي‌ آن‌ توسط‌ حجة‌الاسلام‌ جواد اژه‌اي‌ و زير نظر مستقيم‌ دكتر بهشتي‌ انجام‌ مي‌شود و سرانجام‌ توسط‌ انتشارات‌ بعثت‌ منتشر مي‌گردد. چاپهاي‌ دوم‌ به‌ بعد نيز توسط‌ دفتر نشر فرهنگ‌ اسلامي‌ صورت‌ گرفت‌ كه‌ با ويرايش‌ جديد و افزودن‌ فهرست‌ اعلام‌ در پايان‌ آن‌ توسط‌ بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ شهيد آيت‌ الله‌ دكتر بهشتي‌ منتشر گرديده‌ است.

این نوشتار، نخست نگاهی گذرا دارد بر روش های کلامی اشعری، معتزلی و شیعی. آنگاه با توجه به این که ابن میثم یکی از چهره های درخشان و ماندگار در حوزه کلام شیعی است، به بررسی روش کلامی او پرداخته و با مروری بر برخی از مهم ترین آثار و ارایه شواهد متعددی از آرا وی ثابت کرده است که روش کلامی او عقلی است. از ویژگی های این نوشتار این است که علاوه بر تبیین روش کلامی ابن میثم، خواننده را با مواردی که وی در برابر فیلسوفان و متکلمان- به حکم عقلانیت روش- موضع گیری کرده، آشنا می سازد و از این رهگذر، معلوم می دارد که او همواره پیرو استدلال است و همین که به دلیلی عقل پسند دست یابد، از مخالفت با آرا دیگران باک ندارد. بدیهی است که این نوشتار در پی نقد آرا وی نیست.

از جمله مسایلی که از دیر زمان، توجه پژوهشگران و صاحب نظران در مسایل اعتقادی را به خود جلب کرده است، مساله «خیر و شر» می باشد. درباره جهان به طور کلی و نیز درباره انسان و جامعه بشریت به طور خاص، از نظر این که آیا هستی جهان خیر و حق است و یا شر و باطل و یا آن که مرکب از هر دو است، و اگر به هر دو قایل شدیم، اصالت از آن کدام است، نظرهای گوناگونی بیان شده است که سبب تردید یا اشکال بعضی در عدالت یا حکمت آفریدگار شده و حتی با اعتقاد به ترکیب دو گانه عالم از «خیر و شر» اصل وجود آفریدگار مورد تردید قرار گرفته است. در حال حاضر سخن از ناسازگاری مقومات دینی است و در راس سیستم های دینی، سخن از خدایی است که جامع جمیع صفات کمالیه است، خدایی که ذات و صفاتش را حدی نیست و قادر مطلق و خیرخواه مطلق است. اضافه شدن قضیه «شر وجود دارد» به این سیستم ها آنها را با مشکلی جدی روبرو کند. در این مقاله پس از ارایه پاسخ هایی که حکمای اسلامی بدین پرسش ها داده اند، رهیافت برخی از متفکران معاصر را مطرح می کنیم و با تبیین و تطبیق تعدادی از آرا و عقاید مشهور در این زمینه، به تجزیه و تحلیل دقیق فلسفی مساله خیر و شر می پردازیم.

حقیقت مقدر بودن رزق مغایرتی با تحریض به تلاش و تدبیر برای جلب رزق ندارد؛ چرا که تلاش و تدبیر انسان خود یکی از عوامل موثر در تقدیر رزق از سوی خدای سبحان است. به علاوه تمام فعل و انفعالات عالم و از جمله اموری که اختیار انسان در آنها دخیل است، مسبوق به تقدیر الهی است. به نظر می رسد، سر این که تاکید ویژه ای روی مقدر بودن رزق شده است، تاثیر کمتر تلاش و تدبیر انسان در تقدیر رزق نسبت به سایر مقدراتی است که اختیار انسان در آن دخیل است. تقدیر ویژه ارزاق از جانب خدای سبحان منبعث از حکمت هایی چون تنبیه توحیدی، آزمون تسلیم، آزمون شکر، امداد ایمانی و املاء و استدراج است.

در بررسی آيات مربوط به صفات الهی، به آياتی بر می خوريم که از نظر معنای ظاهری، خداوند منسوب به صفات و اعضای مخلوقات شده است که مشهور به آيات تشبيهی هستند. متکلمين اسلامی در تبيين و تفسير اين قبيل آيات، راه های مختلفی را پيموده اند. اشاعره به عنوان يکی از مکاتب بزرگ فکری و کلامی در ميان اهل سنت، برای رهايی از اتهام تشبيه و تجسيم خدا و از طرفی پرهيز از تاويل آيات، با حفظ معانی ظاهری آنها، قاعده ای را با عنوان «قاعده بلاکيف» مطرح نموده اند. در اين مقاله به تبيين اين قاعده و نقد آن پرداخته می شود.

از جمله مباحث بحث انگیز در حکمت، کلام و عرفان اسلامی بحث معیت حق تعالی در جهان هستی است که در آیات متعدد در قرآن و در روایات با تعابیر گوناگون مطرح شده است. هر علتی ضرورتا با معلول خود در ارتباط است و معلول نمی تواند آنی از علت تامه مطلقه خود منفک باشد. این امر حکما، متکلمان و عرفا را بر آن داشته تا سعی کنند به گونه ای توجیهاتی را ارائه دهند که تعابیر آنها با توحید حقیقی و به عبارتی با وحدت حقه حقیقیه حق تعالی و نیز با عوالم کثرت جهان هستی منافات نداشته باشد و به نوعی بتوانند خود را از قرار گرفتن در ورطه تشبیه و تنزیه نجات دهند. تصور ما این است که بدون مبانی حکمی نمی توان در تفسیر این نوع مباحث در آیات و روایات توجیهی منطقی و قابل قبولی ارائه داد، چرا که این گونه آیات که به ویژه به مباحث تکوینی می پردازد، به مبانی حکمی و جهان بینی برگرفته از خود قرآن و روایات نیاز دارد. بر این اساس، این مقاله ابتدا به اقسام وحدت و سپس به انواع معیت و سرانجام، با اتکا به خود آیات قرآنی و روایات معصومین (ع) به تحلیل حکمی موضوع معیت در عین وحدت و راه حل آن می پردازد.