جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بخشی از میراث علمی ارزشمند بازمانده از خواجه نصیرالدّین طوسی )د: 672 ه .ق.(، حکیم شهیر شیعیِ امامی، مکاتبات علمی وی در زمین ههای گونا گون با دانشمندان مذاهب مختلف است. از جملۀ این مکاتبات، رسال ههایی است که نصیرالدّین طوسی و نجم الدّین کاتبی دربارۀ تقریری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خدا به یکدیگر نوشته اند و در آنها بر سر اعتبار این نوع تقریر از برهان صدّیقین و نیز ادّلۀ اقام هشده بر استحالۀ تسلسل گف توگو کرد هاند. از این مکاتبات فلسفی دو تحریر، یکی اصلی و دیگری تلفیقی، برجامانده است که از تحریر اصلی آن تا کنون سه ویراست و از تحریر تلفیقی آن یک ویراست ارائه شده است. در نوشتار حاضر نخست مضمون و مسائل اصلی مطرح در این مکاتبات گزارش شده است و سپس دو تحریر اصلی و تلفیقی بازمانده از آنها با تکیه بر مهمترین نسخه های شناخته شده از این مکاتبات معرّفی گردیده. همچُنین، چهار ویراستِ ارائه شده از مکاتبات طوسی و کاتبی شناسانده و جدا گانه ارزیابی شده است. این بررسی و ارزیابی نشان م یدهد که هر چهار تصحیح تا کنون به طبع رسیده از این مکاتبات ویراس تهایی مغلوط و غیر انتقادی و نامعتبر است و بنابراین ضرورت دارد مکاتبات مزبور بر اساس دست نوشت های کهن موجود بار دیگر از نو با اسلوب علمی و انتقادی تصحیح و منتشر شود.

با ظهور ملاصدرا در قرن یازدهم، تحولی شگرف در بنیان های فکری - فلسفی در حوزۀ فرهنگ اسلامی پدید آمد که می توان بازتاب آن را به روشنی هم در تقریر و هم در توصیف برهان صدیقین مشاهده کرد. برهان صدیقین که تا آن زمان برهانی شناخته می شد که در آن با چشم پوشیدن از ماسوی الله و تنها با تأمل در «هستی»، وجود خدا اثبات می شود، برهانی شد که در آن راه و هدف یکی است و خدا خود بر وجود خویشتن گواهی می دهد، از آن جا که خداوند وجود محض است، پس به ناگزیر باید در حقیقت هستی نظر گردد. تفاوت مهمی که این اختلاف رویکرد رقم می زند، این است که آیا ویژگی «وجود محور بودن» برای برهان صدیقین موضوعیت دارد یا طریقیت.

نگارنده در این کتاب، درباره‌ی اثبات خدا و ایمان به او بحث نموده هم چنین ضمن بررسی تحلیلی، برهان مختلف فلسفی، کلامی و عرفانی وجود خدا را مطرح می‌سازد. وی با بهره‌گیری از آیات و روایات، بر آن است ایمان به خداوند را از راه ملازمه‌ی ذهنی اثبات می‌نماید. وی "عرفان شهودی و افاضی" را نیز یکی از راه‌های شناخت مبدا معرفی می‌کند. عناوین فصل‌های کتاب عبارت‌اند از: "مباحث مقدماتی"، "در اثبات واجب تعالی"، "اثبات واجب از طریق برهان "اِنّ" و "اثبات واجب از طریق برهان صدیقین".

شناخت خداوند متعال و نحوه رسیدن به موجود نامتناهی همواره ازدغدغه های فیلسوفان بزرگ بوده است. از نظر ملاصدرا ادراک ذات الهی برای انسان ها مقدور نیست اما برهان آوری برای خداوند متعال به صورت برهان شبیه به لم ممکن است. دربراهین اثبات خدا تنها چیزی که ثابت می شود این است که این مفهوم دارای مصداق است اما شناختی به مصداق برای ما حاصل نمی شود. مقصود ملاصدرا از برهان صدقین، شناخت ذات خداوند متعال از روی آثار و مخلوقات است و هر کسی به اندازه درجه وجودی خود با مشاهده مخلوقات خداوند متعال به ادراک حضوری خداوند متعال از وراءحجاب نائل می شود. این تببین منجر به الهیات سلبی نمی شود بلکه در عین تاکید بر عدم مشابهت بین خالق و مخلوق از نظر شدت وجودی و تفاوت آنان از جهت تناهی و عدم تناهی، تاکید بر عینیت ما به الاشتراک و ما به الاختلاف نیز وجود دارد.

کتاب «مذهب» آیت الله محمدعلی گرامی که در سال های مقارن پیروزی انقلاب اسلامی نگارش یافته به دنبال ظهور شبهات و الحادگری بوده که نویسنده در داخل زندان با آن مواجه بوده به همین جهت تلاش می ‏کند به زبانی ساده و با براهین بدیهی به دفع شبهات مربوط به نیاز به مذهب و وجود خدا بپردازد و نشان دهد مذهب فقط در تفکر مارکسیستی و غربی ناتوان است اما در نگرش اسلامی مذهب از پویایی، تحرک و انقلابی گری برخوردار است و با ظالمان و ستمگران مخالف است. بر این اساس نویسنده به دلیل نظم، هدف داری آفرینش، برهان امکان، برهان صدیقین، وابستگی فطری و حرکت جوهری استناد کرده و از تجرد علم و حافظه به این نتیجه رسیده که دنیا فقط منحصر در امور مادی نیست.

خدا از ديدگاه‌ قرآن‌ از معدود نوشتارهاي‌ بر جاي‌ مانده‌ از آيت‌الله‌ شهيد دكتر سيد محمد حسيني‌ بهشتي‌ است. عمر به‌ نسبت‌ كوتاه‌ و مشغلة‌ فراوان‌ ناشي‌ از برنامه‌ريزي‌ و سازماندهي‌ حركتهاي‌ اجتماعي‌ و مشاركت‌ فعال‌ در به‌ ثمر رسيدن‌ انقلاب‌ اسلامي‌ و پي‌ريزي‌ اركان‌ نظام‌ جمهوري‌ اسلامي، مانع‌ از آن‌ شد كه‌ ايشان‌ فرصت‌ و فراغت‌ لازم‌ را جهت‌ تنظيم‌ يادداشتهاي‌ فراواني‌ كه‌ حاصل‌ سالها پژوهش‌ و مطالعه‌ جدی در معارف‌ ديني‌ بود بيابند و به‌ همين‌ دليل، بيشتر آثار آن‌ انديشمند ژرف‌نگر به‌ صورت‌ گفتار و يادداشتهاي‌ ابتدايي‌ باقي‌ مانده‌ است. كتاب‌ حاضر پايان‌نامة‌ دكتري‌ ايشان‌ است‌ كه‌ به‌ همين‌ صورت‌ در زمان‌ حيات‌ ايشان‌ نيز منتشر شد. شهيد بهشتي‌ در سال‌ تحصيلي‌1329-30 مؤ‌فق‌ به‌ اخذ درجة‌ كارشناسي‌ در رشتة‌ فلسفة‌ اسلامي‌ (معقول) از دانشكدة‌ الهيات‌ و معارف‌ اسلامي‌ دانشگاه‌ تهران‌- دانشكدة‌ معقول‌ و منقول‌ وقت‌- شد. رسالة‌ ايشان‌ در اين‌ مقطع، با عنوان‌ “تحقيق‌ دربارة‌ بساطت‌ يا تركب‌ جسم”، به‌ راهنمايي‌ مرحوم‌ استاد دكتر محمود شهابي‌ تدوين‌ شد و هيئت‌ مميزه‌ آن، علاوه‌ بر مرحوم‌ شهابي، مرحوم‌ راشد و مرحوم‌ الهي‌ قمشه‌اي‌ بودند. ايشان‌ در سال‌1335 داوطلب‌ ورود به‌ دوره‌ دكتري‌ در همان‌ رشته‌ شد. گذراندن‌ دروس‌ اين‌ دوره‌ در سال‌1338 به‌ پايان‌ رسيد. انجام‌ رساله‌ دكتري‌ با بحرانهاي‌ سياسي‌ و اجتماعي‌ آن‌ سالها و شركت‌ فعال‌ وي‌ در نهضت‌ مردم‌ مسلمان‌ ايران‌ در آن‌ مقطع‌ تاريخي‌ مقارن‌ مي‌شود و ايشان‌ عملاً‌ از به‌ پايان‌ رساندن‌ آن‌ باز مي‌ماند. در سال‌1343 ، همزمان‌ با دستگيري‌ گروهي‌ از مبارزان‌ همرزم، و نيز توصية‌ مراجع‌ تقليد و دوستان‌ و همفكران، بنابر آن‌ مي‌شود كه‌ براي‌ تصدي‌ مديريت‌ مركز اسلامي‌ هامبورگ‌ عازم‌ آلمان‌ شود، كه‌ حضور پرثمر ايشان‌ تا سال‌1349 ادامه‌ مي‌يابد. پس‌ از بازگشت‌ به‌ ايران‌ در سال‌1349 بار ديگر به‌ پيگيري‌ رسالة‌ دكتري‌ مي‌پردازد. ايشان‌ از اين‌ رساله، با عنوان‌ “مسائل‌ مابعدالطبيعه‌ در قرآن”، به‌ راهنمايي‌ مرحوم‌ دكتر شهابي، در جلسة‌ دفاعيه‌ مورخ‌11/1 /53، در حضور گروه‌ داوران، متشكل‌ از استاد شهيد آيت‌الله‌ مطهري، استاد شهيد دكتر مفتح، دكتر مصلح‌ و دكتر آريانپور، دفاع‌ مي‌كند و رساله‌ با درجة‌ بسيار خوب‌ پذيرفته‌ مي‌شود. از آنجا كه‌ رسالة‌ مذكور داراي‌ انسجام‌ و قوام‌ و ارزش‌ پژوهشي‌ بسيار بوده، با درخواست‌ دوستان‌ همفكر براي‌ انتشار آماده‌ مي‌شود. در اين‌ مرحله‌ است‌ كه‌ نام‌ آن‌ به‌ “خدا از ديدگاه‌ قرآن” تغيير مي‌يابد و ويرايش‌ ادبي‌ آن‌ توسط‌ حجة‌الاسلام‌ جواد اژه‌اي‌ و زير نظر مستقيم‌ دكتر بهشتي‌ انجام‌ مي‌شود و سرانجام‌ توسط‌ انتشارات‌ بعثت‌ منتشر مي‌گردد. چاپهاي‌ دوم‌ به‌ بعد نيز توسط‌ دفتر نشر فرهنگ‌ اسلامي‌ صورت‌ گرفت‌ كه‌ با ويرايش‌ جديد و افزودن‌ فهرست‌ اعلام‌ در پايان‌ آن‌ توسط‌ بنياد نشر آثار و انديشه‌هاي‌ شهيد آيت‌ الله‌ دكتر بهشتي‌ منتشر گرديده‌ است.