مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی شکل‌گیری و تحول مفاهیم و انتقال آن به فرهنگ و تمدن دیگر، جسارتی سترگ در فهم اندیشه است. نوشتار پیش رو، متن «تهذیب الاخلاق» را برای بررسی انتخاب کرده، تا با نگاهی هرمنوتیکی (تفسیری)، از چگونگی تحول مفاهیم اخلاقی یونان، نحوۀ انتقال و برگردان آن به فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، گزارشی فراهم آورد. پرسش این است: با توجه به شیوۀ هرمنوتیکی، فهم مفاهیم اخلاقی نزد مسکویه چگونه است؟ «تهذیب الاخلاق» متنی است که مفاهیم اخلاقی و بنیان‌های این مفهوم را در درون نظام زبانی ـ واژگانی خود جای داده است. تبار متن تهذیب الاخلاق را می‌توان در «اخلاق نیکوماخوسِ» ارسطو، به عنوان بینامتنیت مسکویه، انگاشت. بنیاد‌های فلسفی ـ اخلاقی متن تهذیب الاخلاق نزد ارسطو و مسکویه یکسان نیست. پولیس (شهر ـ دولت)، فرونسیس (عمل)، ریطوریقا (سخنوری)، پراکسیس (کنش) و دیکه (عدالت) مفاهیم کلیدی برای تبیین بنیان‌های فلسفۀ اخلاق نزد ارسطو است. در حالی که فضیلت، سعادت، خرد و مدنیت، مفاهیمی هستند که در نظام اخلاقی مسکویه برجسته‌اند. واژه‌ها به شکل یونانی آن نزد مسکویه حاضر نیست، اما مسکویه فهم و ترجمه‌ای از این مفاهیم بیان کرد که بنیان‌های اخلاق فلسفی را پی‌ریزی کرد. نوشتار پیش رو تلاشی است برای فهمِ تحولِ مفاهیمِ اخلاقی در حوزۀ فکر اسلامی؛ به منظور نشان دادن «امکان شکل‌گیری دانش فلسفی اخلاق» در اسلام دورۀ میانه.

ارسطو مانند افلاطون جايگاه ويژه‌اى در تاريخ تفكر بشرى دارد. آثار ارسطو از روزگارى كه منتشر شدند تا به امروز، همواره در معرض شرح و تفسيرهاى گوناگونى قرار گرفتند. فلسفه اسلامى نيز عميقا وامدار آثار و افكار ارسطو است و غالبا او را به عنوان متفكر الهى تلقى كرده است. اما در فلسفه جديد غرب كوشش مى‌شود ارسطو به گونه‌اى ملحد و غير الهى معرفى گردد. يكى از تفكرات ارسطو كه در معرض چنين تفسيرى قرار گرفته است، نظر او درباره خداست. برخى از ارسطوشناسان درصددند محرک اول ارسطو را از فاعليت و تأثير على در هستى بركنار دارند. آنان بر اين نكته تأكيد دارند كه ارسطو محرك اول را از باب غايت و معشوق افلاك، علت حركت افلاك مى‌داند، نه از باب موجد و فاعل حركت. اين مقاله درصدد است اثبات كند كه ارسطو محرك اول را فاعل حركت مى‌دانسته است. نگارنده درصدد استقصاى تام براهين اثبات خدا نزد ارسطو نبوده است، اما به غير اين براهين، به برهان ديگرى در آثار ارسطو دست نيافته است.

مكتب نوافلاطونی تأثير بسزايی در توسعه صوفيگری داشت. اين مكتب آن‏گونه كه افلوطين مطرح نمود، خدا را مبدأ و غايت هر چيزی تصور كرد. در حالی كه صوفيگری به رهيافتی آزادتر و انتقادی‏ تر تمايل دارد. احتمالا ترجمه ‏های افلوطينی زمينه قطعی فلسفی را برای صوفيگری آماده كرد. يک بررسی اجمالی از صوفيگری و مكتب نوافلاطونی آشكار می سازد كه اين دو در زمينه ‏هايی همچون نگرش به حقيقت خداوند، روح، بدن و مفاهيمی همچون خير، شر، زيبايی، مرگ و زندگی و خلقت شباهت‏های نزديكی دارند.

«هرمنوتيك» يعنى «هنر تأويل». در اصل ارائه نظريه و روش درباره تأويل كتاب مقدس و ديگر متون دشوار بود. ويلهلم ديلتاى آن را به تأويل تمامى اعمال و دستاوردهاى انسانى، از جمله تاريخ و تأويل زندگى انسانى گسترش داد. هايدگر در وجود و زمان (1927)، تأويلى از وجود انسانى ارائه كرد؛ وجودى كه خود مى فهمد و تأويل مى كند. هرمنوتيك تحت تأثير او به عنوان مسئله اى اساسى در فلسفه قارّه اى مطرح و موجب بحث و مناقشه هاى بسيارى گرديد. اما در تأويل يك متن، آيا از انديشه ها و نيات مؤلف پرده برمى داريم و خود را در جايگاه او تصور مى كنيم؟ يا آن را با يك كل گسترده ترى كه به آن معنا مى بخشد، مربوط مى سازيم؟ ديدگاه دوم از دور هرمنوتيكى سربرمى آورد: نمى توان به فهم يك كل (مثلا، يك متن) رهنمون شد، مگر آنكه اجزاى آن را فهميد، و نمى توان اجزاى آن را فهميد، مگر اينكه به فهم كل آن راه يافت. هايدگر دور ديگرى را كشف كرد: از آن رو كه ما به طور اجتناب ناپذير پيش فرض ها را بر آنچه قابل تأويل است، تحميل مى كنيم، آيا اين بدان معناست كه هر تأويلى پايان ناپذير است، دست كم بى نهايت قابل بازنگرى است؟

فلسفه هيچ گاه از بررسى مقولات اجتماعى و ساحت هاى گوناگون زندگى جمعى انسان غفلت نورزيده و با روش خاص خود، يعنى استدلال و تعقل در صدد پاسخ گويى به پرسش هاى اساسى انسان در اين زمينه برآمده است. پرسش هايى از اين قبيل: آيا بشر موجودى اجتماعى است؟ اگر اجتماعى است، بالاضطرار اجتماع را مى پذيرد يا بالاختيار؟ عدالت چيست؟ آزادى كدام است؟ محدوده آزادى فرد در برابر جامعه تا كجاست؟ حكومت ها چگونه شكل مى گيرند؟ حكومت مطلوب كدام است؟ اهداف حكومت ها چه بايد باشد؟ كار فلسفه لزوما يافتن پاسخ صحيح و دست يابى به حقيقت نيست، بلكه تلاش عقلانى در اين مسير مى باشد. همچنين سياست مسئله اى است مربوط به جامعه ها و اجتماعات. پس كسانى كه بر مبناى اصول مشخص و با روشى عقلانى پيرامون اين گونه مباحث مى انديشند كارى فلسفى درباره سياست كرده اند. از اين رو، به آن ها «فيلسوف سياسى» و به رشته كارى آن ها «فلسفه سياسى» اطلاق مى شود. سقراط، افلاطون و ارسطو از زمره نخستين فيلسوفان سرآمدى هستند كه در اين باره تأملاتى داشته و نظريه پردازى سياسى كرده اند، هرچند پيش از اينان نيز كار سياسى و تفكرات اجتماعى بوده است، اما اولين تأليفات به يادگار مانده از دوران باستان متعلق به اين فيلسوفان است. البته از سقراط حكيم نوشته اى باقى نيست، اما افلاطون (شاگرد با وفاى او)، از زبان سقراط سخنان نغزى پيرامون فلسفه سياست ابراز كرده است. از آثار افلاطون كه بگذريم، به كتاب سياست ارسطو مى رسيم; كتابى كه نه تنها در بردارنده نظريات سياسى و فلسفه سياست است، بلكه در بردارنده گزارش هايى از حكومت هاى زمان وى و حتى جوامع پيش از او مى باشد. در این مقاله به بررسی آراء ارسطو در مورد سیاست پرداخته می شود.

افلاطون (347ـ427 ق م) از معدود متفكرانى است كه توانسته افكار و انديشه هاى بسيارى از انديشمندان پس از خود را تسخير كند و يا تحت تأثير قرار دهد. اوج نفوذ انديشه هاى او در قرون وسطا بود. پس از عصر نوزايى نيز با اينكه سياست تماما رنگ و بوى طبيعى به خود گرفته و ديدگاه هاى ايدآلى داراى طرفدارانى اندك بود، باز همچنان نفوذ آراء او كاملا مشهود است، به گونه اى كه ادعا مى شود هر انديشمندى يا افلاطونى فكر مى كند و يا ارسطويى. تأثير افلاطون بر فلاسفه اسلامى نيز قابل توجه است. فارابى، ابن سينا، خواجه نصيرالدين طوسى، ملاصدرا و هر كه راه فلسفه را پيموده، از افلاطون تمجيد كرده و خود نيز كم يا بيش از او تأثير پذيرفته است. افلاطون با اينكه از عظمت فكرى و شخصيتى فوق العاده اى برخوردار بود، اما خطاهايى مرتكب شده است كه انسان را به حيرت مى افكند. ايده «مدينه فاضله» از جمله آن هاست. از ويژگى هاى مدينه فاضله، اشتراك اموال، زن و فرزند، انتخاب فلاسفه به زمام دارى و تجزيه سرشت انسان به سه جزء است. از ميان آن ها، ايده «اشتراك» مايه رسوايى اوست و كمتر كسى يافت مى شود كه اين ايده را از افلاطون ببيند و انگشت حيرت به دهان نگيرد. به هر حال، نقدهاى فلسفى، اجتماعى و روان شناختى فراوانى بر اين نظريه وارد است، چنان كه نخستين نقد را شاگرد نامدارش ارسطو بر آن وارد كرده است. افلاطون 27 رساله در موضوعات گوناگون تأليف كرده كه همه آن ها به «مكالمات سقراطى» معروف هستند؛ زيرا در همه آن ها يك طرف مكالمه سقراط است. علاوه بر اين رساله ها 13 نامه نيز وجود دارند كه آن ها را به افلاطون نسبت مى دهند. از ميان اين آثار، جمهور و قوانين، مهم ترين به شمار مى آيند. مقاله حاضر در پى آن است كه به برخى از افكار زنده سياسى افلاطون گذرى اجمالى داشته باشد.

فارابى آغاز يك راه است در فلسفه اسلامى. فارابى يك شروع در حوزه مباحث بنيادين اسلامى است. فارابى يك مؤسس است. فارابى معلم ثانى است. فارابى راهى را ادامه داد كه تقريبا 1200 سال پيش از او توسط افلاطون و ارسطو آغاز شده بود. در حوزه اسلامى هيچ كس پيش از فارابى پاى در اين راه ننهاده بود. فلسفه يونان را شناخت، با منطق آشنا شد و سپس با مبانى اسلامى، در بغداد پايه گذار فلسفه اسلامى گرديد. فارابى چشم حيرت همگان را به سبكى جديد در حوزه مباحث اسلامى خيره كرد؛ فلسفيدن و با فلسفه انديشيدن را تجسم بخشيد. اين مهم، طرحى نو بود. مباحث او در حوزه فلسفه سياسى هم، پخته و فيلسوفانه است. چرا كه در ادامه بحث وجود كه از هستى آغاز مى كند و سپس به هستى اعلى مى رسد، نمى تواند بحث از اجتماع بشرى، حاكم و حكومت، هدف و غايت جامعه و نظام حاكم بر آن را به ميان نياورد. بحث از حيات سياسى و وجود سياسى، خود جزئى از بحث از وجود كلى است. فارابى خمير مايه فلسفه سياسى را از يونان و از فيلسوفانى همچون افلاطون و ارسطو گرفت و سپس روح اسلامى را در كالبد آن دميد و مطابق با ارزش هاى اسلامى و اصول دينى، به ارائه اصول سياسى و قواعد فلسفه سياسى اقدام كرد. اين مقاله كه در صدد است تا اصول فلسفه سياسى فارابى را به صورت توصيفى بر شمارد، در ابتدا به ارائه زندگى نامه كوتاهى از فارابى، و بيان تعاريف در زمينه فلسفه سياسى مى پردازد و در ادامه، بحث را با جمع بندى و نتيجه گيرى به پايان مى رساند.

یکى از مفاهیم مهم در اخلاق و فلسفه ‏اخلاق، مفهوم سعادت است. واژه سعادت که ‏در زبان انگلیسى با و در لاتین با eudaimonia به آن اشاره مى‏ شود از دیرباز نقشى اساسى در اخلاق و فلسفه اخلاق داشته ‏است مکاتب مختلف یونان باستان هر یک ‏بگونه‏ اى خاص این مفهوم را در نظام اخلاقى ‏خود جاى داده و کارکردى ویژه براى آن در نظرگرفته‏ اند. در نظام اخلاقى اسلام نیز مفهوم ‏سعادت‏ مفهومى‏ کلیدى و محورى‏ است‏ که‏ هر چند تشابهات بسیارى با دیگر مفاهیم این واژه درنظریه‏ هاى اخلاقى گذشته دارد ولى تفاوتى‏ بزرگ نیز دارد که سبب شده تا فلسفه اخلاق‏ اسلامى از این حیث نیز ویژگى خاص و ممتاز داشته باشد. در این نوشتار سعى شده با سیرى‏ گذرا در آثار فلاسفه یونان، خصوصا سقراط، افلاطون، ارسطو، زنون، اپیکور و آثار برخى از اندیشمندان اسلامى دیدى اجمالى نسبت‏ به‏ جایگاه سعادت در دو فلسفه اخلاق یونان و اسلام فراهم آید. شایان ذکر است که غرض این‏ نوشتار نقد و تحلیل آراء این بزرگان در این‏ زمینه نیست و آنچه مى‏ تواند موجب بصیرت‏ بیشترى در مورد جایگاه مفهوم سعادت در فلسفه اخلاق شود بررسى پیشینه این مفهوم در سنت مسیحى و در آراء متفکران غربى مثل‏ هابز، لاک و خصوصا کانت است.

تاریخ فلسفه اثر فردریک کاپلستون یکی از برجسته‌ترین آثار کلاسیک در زمینه تاریخ فلسفه‌است که در نه جلد به نگارش درآمده‌است. ترجمه به فارسی: این مجموعه توسط گروهی از مترجمان از جمله سیدجلال‌الدین مجتبوی، عبدالحسین آذرنگ، اسماعیل سعادت، داریوش آشوری، غلامرضا اعوانی، ابراهیم دادجو، بهاءالدین خرمشاهی و امیرجلال‌الدین اعلم به فارسی ترجمه شده‌است. جلد اول این مجموعه (یونان و روم) توسط سید جلال الدّین مجتبوی، جلد دوم (تاریخ فلسفه قرون وسطی- آگوستینوس تا اسکوتوس) توسط محمد ابراهیم دادجو، جلد سوم (تاریخ فلسفه قرون وسطی - اکام تا سوآرز) توسط محمد ابراهیم دادجو، جلد چهارم (از دکارت تا لایب نیتس) توسط غلامرضا اعوانی، جلد پنجم (فیلسوفان انگلیسی از هابز تا هیوم) توسط امیرجلال‌الدین اعلم، جلد ششم (از ولف تا کانت) توسط اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، جلد هفتم (از فیشه تا نیچه) توسط داریوش آشوری، جلد هشتم (از بنتام تا راسل) توسط بهاءالدین خرمشاهی و جلد نهم (از من دوبیران تا سارتر) توسط عبدالحسین آذرنگ و سیدمحمود یوسف ثانی ترجمه و منتشر شده‌اند. شروع کار ترجمه تاریخ فلسفه کاپلستون به موسسه فرانکلین قبل از انقلاب باز می گردد و بعد از انقلاب انتشارات سروش و انتشارات آموزش انقلاب اسلامی متولی ترجمه و نشر این اثر برآمدند. این مجموعه نه جلد دارد که توسط مترجمان حاذقی ترجمه شده اند. مجموعه ٩ جلدى "تاریخ فلسفه کاپلستون" در کشور ما هم مرجع درسى دانشجویان فلسفه، و هم مرجع تدریس بسیارى از استادان آنها از دوره لیسانس تا دکترا است. جلد نخست این مجموعه در سال ١٣٦٢ با ترجمه سید جلال الدین مجتبوى روانه بازار شد و جلد نهم آن سال 85 پس از گذشت ٢٣ سال با ترجمه عبدالحسین آذرنگ و سید محمود یوسف ثانی توسط شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و چاپ و منتشر شد. جلد اول این مجموعه (یونان و روم) توسط سید جلال ‌الدّین مجتبوى، جلد دوم (تاریخ فلسفه قرون وسطی- آگوستینوس تا اسکوتوس) توسط محمد ابراهیم دادجو، جلد سوم ( تاریخ فلسفه قرون وسطی - اکام تا سوآرز) توسط محمد ابراهیم دادجو ( به زودی منتشر می شود)، جلد چهارم (از دکارت تا لایب نیتس) توسط غلامرضا اعوانی، جلد پنجم (فیلسوفان انگلیسى از هابز تا هیوم) توسط امیرجلال‌الدین اعلم، جلد ششم (از ولف تا کانت) توسط اسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، جلد هفتم (از فیشه تا نیچه) توسط داریوش آشورى، جلد هشتم (از بنتام تا راسل) توسط بهاءالدین خرمشاهی و جلد نهم (از مندوبیران تا سارتر) توسط عبدالحسین آذرنگ و سیدمحمود یوسف‌ثانی ترجمه و منتشر شده اند. کاپلستون در جلد دوم که در آن به فلسفه قرون وسطى پرداخته است گرچه قرار نیست تاریخ فلسفه اسلام را بنویسد اما با وجود این در چند صفحه اى که در خصوص فلسفه در جهان اسلام نوشته بسیار بیطرفانه و خوش ساخت عمل کرده و هدفش این بوده که بگوید این فلسفه به قرون وسطى منتقل شده است. بنابراین به رغم این که تخصصى در فلسفه اسلامى ندارد اما روح این فلسفه را کم وبیش درک کرده است. تاریخ فلسفه کاپلستون طی سالهای 1944 تا 1974 نوشته شده است. کاپلستون خود اذعان مى‌کند که هدفش از نگارش این اثر در اختیار نهادن یک کتاب درسى براى دانشجویان حوزه‌هاى علمى کاتولیک بوده است و تمام اثر او نیز به صحه واتیکان ‌رسیده و از حیث دینى نیز کاملاً تایید شده است. از سوى دیگر چون کاپلستون در دانشگاه تدریس مى‌کند قصدش نگارش یک کتاب دینى نبوده است. کاپلستون گرچه معتقد است که هیچ نگارشى بدون طرفدارى نیست و هرکسى دست به نگارشى مى‌زند، هدف و نظرى در ذهن دارد که آشکار و پنهان آن را در آثارش نشان مى دهد. با اینکه او یک کاتولیک معتقد و مومن و به یک نظام خاص فلسفى به نام نظام سنت توماس معتقد است اما چنان آراى فلاسفه را بیان و از آنها انتقاد مى‌کند که خواننده خود تصمیم مى‌گیرد که حق با کیست. ضمن آنکه در وهله نخست هدف او از نگارش این اثر بیان عقاید فلاسفه است و نه رد آراى آنها.

با توجه به تعريف انسان و هدف از آفرينش او در قرآن تربيت دينی غايتمند است. اين نوع تربيت، بر اساس آموزه های دينی دارای مبانی، اصول و روش های خاص خود است. توجه به جايگاه و کارکرد عقل در تربيت دينی بر مبنای خردورزی، شايسته هر گونه تامل و بررسی است. به فعليت رسيدن جنبه های گونه گون اين نيروی خدادی، که ما آن را به ترتيب عقلانی تعبير می کنيم ياری کننده انسان در نيل به آن هدف غايی است. علامه طباطبايی از مفسرانی است که به تفکر و تعقل و نقش ويژه آن در تربيت انسان اهتمام خاصی داشته است. به نظر وی، تعريف قرآن از عقل، نيرويی است که انسان ضمن بهره مندی از آن در دين به وسيله آن خواهد توانست به سوی حقايق معارف و اعمال صالحه راه بگشايد. به نظر اين مفسر نقش عقل در تربيت دينی کليدی است، اما در فرآيند تربيت تحت تاثير عواملی ممکن است دچار لغزش هايی گردد. در اين مقاله، راهکارهای تحقق اين نوع از تربيت با عنايت به روش هايی مانند تعليم علم و حکمت، روش تهذيب نفس و ايجاد بسترهای لازم برای بروز و ظهور تفکر بر اساس آرای علامه طباطبايی در تفسيرالميزان مورد بررسی و تحليل قرار گرفته است.