جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آراء أهل المدينة الفاضلة و مضاداتها اثر ابونصر فارابی(۲۵۹-۳۳۹ق) کتابی است که به شرح و بیان دیدگاه‌های نویسنده در زمینه آرمان‌شهر اسلامی پرداخته شده است. فارابی در این اثر سعی کرد اصول منطقی و عقلانی زندگی بشری را با مبانی مذهبی که بدان سخت معتقد بود درآمیزد و طرحی نو برای اداره جوامع بشری دراندازد‌؛ بنابراین‌ فارابی‌ در همان قرون اولیه اسلامی‌ به‌ دنبال‌ آرمان شهری است که اسلام نوید آن را داده و اصول آن را پایه‌گذاری نموده است ولی حکام به‌ظاهر مسلمان‌ از‌ آن‌ فاصله گرفته‌اند. به همین دلیل افکار او‌ در‌ مورد مدینه فاضله خصوصاً حکومت فضلا و دانشمندان بر چنین جامعه‌ای به رویاگرایی تعبیر شده است. تحقیق کتاب به قلم علی بوملحم صورت گرفته است. ساختار کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در سی‌وهفت باب، سامان‌دهی شده است. گزارش محتوا ابواب کتاب را می‌توان به دو بخش عمده فلسفی و سیاسی اجتماعی، به شرح زیر تقسیم نمود که در واقع، بخش‌ نخست‌‌ مقدمه‌ای است بر بخش دوم: بخش فلسفی: الف) خدا و صفاتش: کتاب بدون هیچ‌ مقدمه‌ای‌ و مستقیماً‌ درباره بحث پیرامون الهیات آغاز می‌شود. فارابی در این کتاب در صدد ارائه براهینی بر‌ وجود‌ خدا بر نمی‌آید و وجود خداوند را به‌عنوان امری بدیهی می‌پذیرد و او‌ را‌ «موجود‌ اول» می‌نامد؛ یعنی‌ موجودی که سبب وجود دیگر موجودات است و از هر نقصی خالی است‌. او‌ قدیم‌ و ازلی است و وجودش به ذات خود اوست و او را صورتی مادی نیز نیست؛ زیرا صورت‌ جز‌ در ماده تحقق پیدا نمی‌کند و اگر او‌ را‌ صورتی‌ بود لازم می‌آمد که ذات او مرکب‌ از‌ ماده و صورت باشد و در نتیجه او مرکب می‌بود موجود اول همچنین به‌سوی‌ غایتی‌ در حرکت نیست و اگر چنین‌ می‌بود‌ آن غایت‌ علت‌ و علت‌ حرکت آن به شمار می‌رفت. موجود اول، یکی‌ است و میان او و دیگر‌ موجودات‌ تباین وجود دارد و وجود او‌ خاص‌ خود اوست و او را ضدی نیست. موجود اول را‌ نه‌ می‌توان تعریف کرد و نه برای او‌ حدی‌ قائل‌ بود‌؛ زیرا‌ او بسیط تام‌ است‌ و جسم نیست؛ اما درباره ارزش شناخت‌، نسبت‌ به موجود‌ اول باید گفت: شناخت ما با مرتبه کمال آن چیزی که بدان می‌اندیشیم‌ تناسب دارد و ازآنجاکه موجود اول کمال مطلق است و عقول ما به ماده مرتبط‌ است‌، پس‌ نمی‌توانیم حقیقت او را تعقل‌ کنیم و تعقل درباره حقیقت او امکان‌پذیر نیست مگر آنکه عقول خود را ‌‌تماماً‌ از ماده مجرد کنیم ب) صدور موجودات از او: وجود همه موجودات بی‌شک تابع‌ وجود‌ اول‌ است و پدید آمدن موجودات از او ناشی از فیض اوست و این‌ فیض، قدیم است. این‌ فیض نه چیزی از موجود اول می‌کاهد و نه کمالی را به او می‌افزاید‌. از موجود اوّل موجود ثانی فایض می‌شود و این موجود ثانی نیز جوهر است و مادی نیست. او عقل خالص است که‌ هم‌ خود را و هم موجود اول را تعقل می‌کند و از این تعقل دوگانه سایر عقول و افلاک هفت‌گانه ثابت و متحرک پدید می‌آیند که عبارتند از: زحل، مشتری، مریخ، خورشید، زهره، عطارد و ماه‌. این‌ عقول ازآنجاکه مادی نیستند پس ضدی ندارد ج) انسان: عناصر قابل کون فساد در انسان با عقل که همان ملکه‌ است‌، تلاقی‌ می‌کند. عضو اصلی در جسم انسان قلب است. قلب مرکز‌ احساس، تخیل و شهوت است و آن سرچشمه حرارت حیوانی است که از ناحیه او در دیگر اعضا پراکنده می‌شود‌، همچنان که‌ آن‌ سرچشمه روح حیوانی است که این حرارت را جابه‌جا‌ می‌کند‌. پس از قلب، دماغ است، دماغ عضوی است‌ که طبیعتی سرد و مرطوب دارد و وظیفه آن ملایم‌ کردن‌ حرارت‌ حیوانی و پراکنده کردن آن در اعضای مختلف متناسب‌ با نیاز آن‌ها است. به نظر فارابی، اعضای بدن به‌گونه‌ای سامان یافته‌اند که‌ برخی‌ پیرو‌ برخی دیگرند و این چیزی است که مراحل شکل‌گیری جنین‌ آن را اثبات می‌کند؛ زیرا قلب‌ نخستین‌ عضوی است که در جنین شکل می‌گیرد و پس از آن دماغ است‌ و سپس‌ کبد‌ و طحال و آن‌گاه دیگر اعضا. در اینجا فارابی در دیدگاه و نظریه‌های پزشکی قدیم درباره مراحل شکل‌گیری‌ جنین‌ تردید‌ روا می‌دارد بخش سیاسی- اجتماعی (مدینه فاضله و نقطه مقابلش): انسان جز در جامعه نمی‌تواند باقی بماند و به بدترین کمالات دست یابد جوامع بشری بر دو گونه‌اند: برخی از آن‌ها کامل و برخی دیگر غیر‌ کامل‌اند‌. جوامع کامل نیز بر سه گونه بزرگ (آباد)، میانه (امت) و کوچک (مدینه) تقسیم می‌شوند. جوامع غیر کامل عبارتند از: روستا، محله، کوی و منزل. فارابی معتقد است خیر برتر و کمال نهایی به‌ مدینه‌ (شهر‌) می‌رسد، نه اجتماعی که کمتر و ناقص‌تر از آن است. مدینه فاضله همانند پیکری کامل و تام است که اعضای آن برای تحقق بخشیدن به زندگی و حفظ آن با یکدیگر همکاری‌ می‌کنند‌. همان‌گونه که هریک از اعضای پیکر آدمی را بر دیگر مرتبتی است و همگی تحت فرمان یک رئیس‌ -که همان قلب است- قرار دارند و شهر نیز باید این گونه باشد‌ و همان‌گونه‌ که‌ قلب نخستین عضوی است که‌ در‌ بدن‌‌ شکل می‌گیرد و سپس آن (قلب) سبب شکل‌گیری و پدید آمدن سایر اعضا می‌گردد و سامان‌دهی اعضا با قلب است، رئیس شهر نیز این‌گونه‌ است‌ و او‌ باید کامل‌ترین عضو شهر باشد و نخست او باید‌ استقرار‌ یابد تا بتواند شهر را نظم بخشد و آن را سامان‌دهی کند. رئیس شهر کسی است که انسانیت در او‌ به‌طور‌ کامل‌ تحقق یافته، عقل او تمام معقولات را به‌ دست آورده‌ باشد و عقل بالفعل (عقل مستفاد) شده باشد. عقل مستفاد عقلی است میانه عقل فعال و عقل هیولانی که‌ همان‌ عقل‌ بالقوه خالی از هرگونه معقولی است. قوه‌ مخیله رئیس باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند آنچه را که عقل فعال بر آن پرتو‌ می‌افکند‌، بپذیرد‌ و آن را به زبانی‌ محسوس بازگوید. این شخص به‌واسطه چیزهایی که‌ از‌ عقل‌ فعال به عقل منفعلش افاضه می‌شود، فیلسوف است و فیلسوف به‌واسطه آنچه از او‌ به‌ قوه‌ مخیله‌اش افاضه می‌شود و نیز به‌واسطه آنچه وی از رویدادهای حال و آینده با‌ نیکوترین‌ زبان بازگو می‌کند، پیامبر است و چنین کسی رئیس شهر، امت و جامعه بزرگ‌آباد‌ فاضله‌ است‌. رئیس مدینه فاضله دارای دوازده ویژگی است. برخی از این ویژگی‌ها به جسم اختصاص‌ دارد‌ و این ویژگی‌ها عبارتند از اینکه: خوش فهم باشد، آنچه را که می‌فهمد به‌خوبی‌ حفظ‌ کند، باهوش و زیرک باشد، خوش‌بیان باشد، دوستدار تعلیم و یادگیری باشد. برخی دیگر از ویژگی‌های او‌ هم‌ به اخلاق مربوط می‌شود. ویژگی‌های اخلاق رئیس عبارتند از اینکه: آزمند نباشد‌، دوستدار‌ راستی‌ باشد، نفس او بزرگ باشد، از امور ناپسند و پست دوری گزیند، دوستدار عدالت باشد و عزم‌ و اراده‌ای‌‌ نیرومند‌ داشته باشد. گردآمدن چنین ویژگی‌هایی در یک نفر امری دشوار است و جز‌ در‌ مواردی اندک و یا یکی پس از دیگری یافت‌ نمی‌شود؛ بنابراین هرگاه در زمانی چنین فردی یافت‌ نشد‌ شرایع و قوانینی که از سوی این رئیس اول وضع شده، مورد عمل‌ قرار‌ خواهد گرفت و در این صورت، رئیس دوم‌ که‌ جانشین‌ رئیس اول شده کسی است که در‌ او‌ باید شش شرط وجود داشته باشد: حکیم باشد، حافظ قوانینی که رؤسای اول‌ وضع‌ کرده‌اند باشد، قدرت ادراک و استنباط‌ او‌ درباره‌ موضوعاتی‌ که‌ در‌ مورد آن‌ها از پیشینیان حکم و قانونی‌ باقی‌ نمانده، قوی و نیکو باشد، اندیشه‌ای نیکو داشته باشد، قدرت‌ ارشاد و هدایت او‌ از‌ راه گفتار نیکو باشد، از صنایع‌ نظامی و صناعت جنگی برخوردار‌ باشد‌ نطقه مقابل مدینه فاضله، مدینه‌های غیر فاضله هستند. فارابی‌ مدینه‌های‌ غیر فاضله را به چهار قسم‌ بزرگ‌ زیر‌ تقسیم‌ کرده‌ است: مدینه جاهله و آن‌ مدینه‌ای است که مردم آن سعادت حقیقی را نمی‌شناسد و بر این باورند که هدف نهایی از‌ زندگی‌ تندرستی‌، توانگری و بهره‌گیری از لذات مادی و پیروی از‌ هواهای‌ نفسانی‌ است‌ و اینکه‌ نزد‌ مردم ‌ ‌از احترام برخوردار باشند و آنان را بزرگ شمارند. مدینه فاسقه و آن مدینه‌ای است که مردم آن سعادت را می‌شناسند و به وجود خدا آگاهی دارند، اما رفتار‌ آنان‌ همان رفتار مردم مدینه‌های جاهله است. مدینه مبدله و آن مدینه‌ای است که آرا و اندیشه‌های مردم آن ابتدا همان آرا و اندیشه‌های مردم مدینه فاضله‌ بوده، اما پس از آن این‌ آرا‌ و اندیشه‌ها به آرا و اندیشه‌های نادرست و فاسد تغییر یافته است. مدینه ضاله و آن مدینه‌ای است که مردم آن درباره خدا و عقل فعال عقیده فاسد و نادرستی دارند. رئیس چنین‌ مدینه‌ای از‌ کسانی‌ است که می‌پندارد به آنان وحی می‌شود و حال‌آنکه این‌چنین نیست. سرنوشت ساکنان این شهرها و مدینه‌ها نیز از نظر فارابی باهم متفاوت است‌. وی‌ بر این باور است که‌ هر‌ نفسی که‌ حقیقت را دریابد، یعنی از موجود اول، فیض، عقول ثانی و عقل آگاه شود، جاودانگی را به دست آورده است و اگر بر پایه‌ این‌ اندیشه‌ها و آگاهی‌ها رفتار کند‌، از‌ نفوس فاضله‌ای خواهد بود که به سعادتی جاودانه می‌رسد؛ اما اگر این حقیقت‌ را در نیابد سرنوشتی جز نابودی و نیستی در انتظارش نخواهد بود؛ بنابراین نفوس مردمان مدینه‌های دیگر در بدبختی جاودان خواهند بود .

فارابى آغاز يك راه است در فلسفه اسلامى. فارابى يك شروع در حوزه مباحث بنيادين اسلامى است. فارابى يك مؤسس است. فارابى معلم ثانى است. فارابى راهى را ادامه داد كه تقريبا 1200 سال پيش از او توسط افلاطون و ارسطو آغاز شده بود. در حوزه اسلامى هيچ كس پيش از فارابى پاى در اين راه ننهاده بود. فلسفه يونان را شناخت، با منطق آشنا شد و سپس با مبانى اسلامى، در بغداد پايه گذار فلسفه اسلامى گرديد. فارابى چشم حيرت همگان را به سبكى جديد در حوزه مباحث اسلامى خيره كرد؛ فلسفيدن و با فلسفه انديشيدن را تجسم بخشيد. اين مهم، طرحى نو بود. مباحث او در حوزه فلسفه سياسى هم، پخته و فيلسوفانه است. چرا كه در ادامه بحث وجود كه از هستى آغاز مى كند و سپس به هستى اعلى مى رسد، نمى تواند بحث از اجتماع بشرى، حاكم و حكومت، هدف و غايت جامعه و نظام حاكم بر آن را به ميان نياورد. بحث از حيات سياسى و وجود سياسى، خود جزئى از بحث از وجود كلى است. فارابى خمير مايه فلسفه سياسى را از يونان و از فيلسوفانى همچون افلاطون و ارسطو گرفت و سپس روح اسلامى را در كالبد آن دميد و مطابق با ارزش هاى اسلامى و اصول دينى، به ارائه اصول سياسى و قواعد فلسفه سياسى اقدام كرد. اين مقاله كه در صدد است تا اصول فلسفه سياسى فارابى را به صورت توصيفى بر شمارد، در ابتدا به ارائه زندگى نامه كوتاهى از فارابى، و بيان تعاريف در زمينه فلسفه سياسى مى پردازد و در ادامه، بحث را با جمع بندى و نتيجه گيرى به پايان مى رساند.

مقاله حاضر به بررسی تفسیر میریام گالستون درباره فلسفه سیاسی فارابی می پردازد. گالستون با مقایسه مباحث چهار اثر اصلی فارابی (مدینه فاضله، سیاست مدنیه، تحصیل السعاده و فصول منتزعه) تلاش می کند به فهم تازه ای درباره فلسفه سیاسی فارابی دست یابد. نکته بدیع و متمایز تفسیر گالستون، توجه به مبانی ارسطویی فلسفه سیاسی فارابی است. اما غفلت از تمایز فلسفه افلاطونی و ارسطویی و همچنین تأثیرپذیری فلسفه سیاسی فارابی از آموزه های اسلامی، موجب شده نه تنها گالستون در اثبات مدعای خویش توفیق نداشته باشد، بلکه در نهایت رهیافت مشهور مفسران فلسفه سیاسی اسلامی را تصدیق کند که فلسفه سیاسی فارابی، متأثر از فلسفه افلاطونی است. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی به این موضوع می پردازد.

فارابی در طرح سیاسی خود، به دنبال اجرای همان طرح متافزیکی خویش در عرصه حیات بشری است. سیاست، جزء جدایی‌‌‌‌‌ناپذیر حیات انسان است و تنها طرح سیاسی‌‌‌‌‌ای که امکان خوشبختی و سعادت افراد بشری را در حیات دنیوی و اخروی فراهم می‌‌‌‌‌نماید، سیاست فاضله و برپایی اجتماع فاضل خوانده می‌‌‌‌‌شود. از منظر فارابی، سیاست به معنای تربیت و پرورش مردمان مدینه فاضله است و برای تحقق اهداف رئیس اول مدینه، عمل می‌‌‌‌‌نماید. هدف از تأدیب شهروندان مدینه، برپایی نظم الاهی در مدینه انسانی اعلام شده است. در واقع، سعادت فقط در چهارچوب و محدوده قانون و نظم خداوند، قابل دستیابی است. از این رو، فیلسوف ـ نبی به عنوان رئیس و خداوندگار مدینه، به دنبال تدبیر سیاسی حقیقت و پیاده کردن نظم و ناموس الاهی در عرصه زندگی انسانی است. بدین سان، در مدینه فاضله، افق و چشم‌‌‌‌‌اندازی نسبت به حقیقت و وجود، فراروی باشندگان آن گشوده می‌‌‌‌‌شود و انسانیت انسان در آن قوام می‌‌‌‌‌یابد. از دیگر سو، مدینه فاضله به مثابه روشنگاه وجود عمل می‌‌‌‌‌کند؛ این مدینه تنها عرصه و ساحتی است که وجود در آن ظهور کرده، تجلی می‌‌‌‌‌یابد.

قرآن کریم مهمترین عامل شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی بوده به طوری که می توان ادعا کرد اکثر پژوهشها و تلاشها در حوزه اندیشه اسلامی از علم صرف و نحو در ادبیات عرب تا فقه و اصول و کلام و فلسفه و عرفان بر محور آیات الهی شکل گرفته است. به عنوان مثال فلسفه که در اصل از سرزمین یونان وارد جهان اسلام شد تحت تاثیر آیات الهی قرآن و توسط اندیشمندان اسلامی هویتی اسلامی یافت و تحت تاثیر همین تعالیم قرآنی بود که واژه های یونانی «فلسفه» و «فیلسوف» بوسیله حکمای اسلامی به دو واژه «حکمت» و «حکیم» تبدیل گردید. از جایی که حکمای اسلامی معارف فلسفی یونان را کارآمد می دانستند و معتقد بودند همبستگی و پیوند معارف قرآنی و دینی با دستآوردهای عقلی فلسفه یونان در رشد و تعالی جامعه اسلامی تاثیری ژرف خواهد داشت به تطبیق مطالب فلسفه یونان با معارف دین اسلام روی آورده و توانستند فلسفه را بومی سازی کنند.

حکمت عملی بدون شک یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های فلسفی فارابی است. نتیجۀ واحدی که از آثار متعدد وی دربارۀ حکمت عملی به دست می‌آید، تأکید بر نقش أنبیا در این عرصه است. شخص نبی با ورود به این عرصه و دست‌اندازی به ابعاد حکمت عملی، در استکمال و غنای آن می‌کوشد. پرسشی که در این مقاله به دنبال پاسخ آن هستیم، این است که نبی چه جایگاهی در حکمت عملی داشته و چگونه در جنبه‌های مختلف آن نقش‌آفرینی می‌کند. به طور کلی دو جنبه در حکمت عملی قابل تصور است: 1. بیان حکمت عملی 2. اجرای حکمت عملی. از منظر فارابی، حکمت عملی زمانی به سعادت می‌انجامد که در هر دو جنبۀ آن با موفقیت عمل شود. اهمیت این دو جنبۀ حکمت عملی و نقش کلیدی آن‌ها در سعادت افراد جامعه اقتضا می‌کند که کامل‌ترین افراد اجتماع به آن‌ها بپردازند. به همین دلیل، شخص نبی که در عالی‌ترین مرتبۀ انسانی قرار دارد این امور را به عهده می‌گیرد و با استعانت از وحی در آن‌ها نقش‌آفرینی می‌کند. در گام نخست او به بیان حکمت عملی می‌پردازد و فضایل و راه‌های رسیدن به آن را در قالب دین بیان می‌کند. در گام بعد، با به دست گرفتن رهبری اجتماع، حکمت عملی را اجرا می‌کند و آن را در جامعه می‌گسترد.

تبیین مسئله سعادت و فضیلت در نظام فکری ارسطو به‌عنوان معلم اول و فارابی به‌عنوان معلم ثانی گره-گشای مهم‌ترین مسائل حکمت عملی یعنی اخلاق و سیاست بوده است. مسئله‌ی اساسی این نوشتار بیان رابطه‌ی فضیلت و سعادت است. اطلاق عنوان کمال اول به فضیلت و کمال ثانی به سعادت و حصول سعادت از طریق فضیلت بر مبنای رعایت حدوسط، در نگرش این دو فیلسوف مشایی بهترین رابطه لحاظ شده این دو مسئله است. از طرفی به‌کارگیری طرح مدینه‌ی فاضله توسط فارابی و تأکید بر آن به این دلیل بوده که تحقق سعادت فردی منوط به سعادت اجتماع است و این مسئله را بیان می‌کند که فارابی سعادت را در نظام اجتماعی هم به‌صورت کامل به‌کاربرده است. هردو فضیلت را برحسب جنس ملکه و برحسب نوع حدوسط می‌دانستند. باوجوداین اشتراکات اختلافاتی در دیدگاه این دو فیلسوف وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها تفاوت در نگرش این دو متفکر بوده است؛ ارسطو سعادت را مسئله‌ای اخلاقی و نه دینی دانسته، ولی فارابی سعادت را مسئله دینی و اخلاقی قلمداد کرده و اساس هستی‌شناسی خود را بر مبنای توحید بنانهاده است. نقطه افتراق دیگر این دو فیلسوف در تحقق سعادت است که ارسطو سعادت را به این دنیا محدود می‌داند ولی فارابی علاوه بر سعادت دنیوی به سعادت قصوی معتقد است که همان قرب به کمال خداوند است و در این دنیا محقق و حاصل نمی‌شود. فارابی با این تفکر به سعادت جنبه و حیثیتی عرفانی بخشیده است. علاوه بر این در مشهورترین تقسیم فضیلت که مشترک بین ارسطو و فارابی است، ارسطو بر نقش فضایل عقلانی در تحصیل سعادت اعتقاد داشته اما فارابی هرچند سعادت را درگرو کسب فضایل دانسته، درعین‌حال مهم‌ترین نقش را به فضایل اخلاقی داده است و به سعادت اجتماعی در قالب مدینه‌ی فاضله توجه بیش‌تری نموده‌ است.

تحقیق حاضر با مقایسه اخلاق و فرزانگی در دو نظام فلسفی فارابی و کنفوسیوس، به بررسی تحلیلی نقش و جایگاه اخلاق در این دو نظام پرداخته است. ابتدا هر یک از دو نظام فلسفی را با توجه به تأکیدهایشان بر مفاهیم اخلاقی خاص، بررسی کرده، سپس به نتیجه‌گیری پرداخته‌ام و شباهت‌ها و تمایزهای این دو نظام فلسفی را بررسی نموده‌ام. نظام فلسفی فارابی نظامی مبتنی بر حکومت «رئیس اول» است که از لحاظ کمالات عقلانی به عقل فعال متصل شده است و می‌تواند حقایقی را دریافت کند که سعادت انسان بر آن متوقف است و آن‌گاه می‌تواند مردم را به سوی آن هدایت کند. مدینهٔ فاضله تحت رهبری رئیس اول است که نبی یا فیلسوفی که به کمال عقلانی رسیده است فضایل اخلاقی را در جامعه گسترش می‌دهد، و با همکاری و همیاری افراد آن، به سعادت حقیقی خویش نایل می‌شود. نظام فلسفی کنفوسیوس، نظامی است تحت رهبری انسان فرزانه‌ای که به کمالات نظری و عملی نایل شده است و می‌تواند جامعهٔ انسانی را به سعادت برساند. هر دو نظام فلسفی، هدف خود را تربیت انسان و کمال او می‌دانند، هر دو نگرشی جامعه‌گرا دارند و اخلاق و سیاست را به هم پیوند می‌زنند. اما فارابی هدف از تربیت انسان در مدینهٔ فاضله را سعادت اخروی می‌داند،‌ در حالی که کنفوسیوس به سعادت دنیوی می‌اندیشد. نظام فلسفی فارابی، اتحاد فلسفه و دین را مطرح می‌کند؛ در حالی که نظام کنفوسیوسی نظامی عقلانی است. همچنین این دو نظام در نقش حاکم فرزانه در جامعه متفاوت هستند. فارابی مدینه‌ای را که هیچ گونه حاکم فرزانه در آن حاکم نباشد، «مدینهٔ جاهله» می‌داند که نمی‌تواند انسان را به کمال برساند؛ اما کنفوسیوس به هر حال برای حاکم فرزانه در جامعه نقش مثبتی قائل است.

حس­­ مشترک در بین سایر قوای ادراکی از ارزش و جایگاه ویژه­ای برخوردار است. فارابی با معرفی حس مشترک به عنوان یکی از قوای باطنی نفس و محل تجمع دریافت­های سایر حواس با بیان ادله­ای وجود این قوه‌ی را برای نفس تثبیت می­کند. نکته‌ی قابل توجه در این زمینه‌ی تأکید فراوان وی بر نقش و نحوه‌ی عملکرد حس مشترک در تحصیل علم و معرفت است؛ به گونه­ای که بدون این قوه، هیچ نوع ادراک حسی صورت نمی­گیرد، در حالی که نمی­توان نقش سایر حواس را در امر ادراک انکار کرد؛ حتی در کارکرد حس مشترک، می‌توان کسب ادراکات عقلی را هم بر عملکرد آن مبتنی ساخت؛ حتی به نظر می­رسد در نظر این فیلسوف، حس مشترک با وساطت در برقراری ارتباط میان عالم ذهن و عین، نقش مهم­ترین نیروی حسی را در فرآیند کسب معرفت بر عهده دارد. در این صورت، حتی رسیدن به درجه‌ی متعالی عقل مستفاد و ارتباط با عقل فعال و عالم غیب هم به نحوی موقوف بر عملکرد حس مشترک است.