مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

التمهید، از مهم‌ترین آثار در حوزه کلام اشعری، نوشته قاضی ابوبکر باقلانی متکلم قرن چهارم و پنجم می باشد. این کتاب به صورت ردّیه نوشته شده و بیان کاملاً جدلی دارد و ساختار آن مبتنی بر «فأن قال قائلٌ... قیلَله» است. التمهید با بحث درباره علم و تقسیمات و راه‌های کسب آن آغاز می‌شود. باقلانی علم را شناخت معلوم، بر اساس همان وصفی که معلوم دارد، تعریف می‌کند. به نظر او شناخت هم به موجود تعلق می‌گیرد و هم به معدوم و لذا نباید در تعریف علم، به شیئیت معلوم اشاره کرد چرا که معدوم، شی ء نیست. باقلانی علم را به دو نوع تقسیم می‌کند: علم قدیم، یعنی علمی که خدا دارد، و علم حادث، که علم مخلوقات است چه انسان و چه جن و چه غیر آن. سپس علم حادث را به دو دسته تقسیم می‌کند: علم ضروری و علم نظری یا استدلالی. علم ضروری با ذات مخلوق ملازمت دارد، به نحوی که نمی‌توان از آن رها شد و نمی‌توان در آن شک و تردید کرد. علم استدلالی نیز، چنانکه از عنوانش بر می‌آید، علم حاصل از تفکر و استدلال است. او سپس هر یک از این علم‌ها را بررسی می‌کند. علم ضروری به نظر باقلانی از شش راه حاصل می‌شود: پنج راه اول، همان راه‌های حواس پنج ‌ ‌گانه است. راه ششم، علم به وجود و احوال خود است، که به بیان متداول در فلسفه اسلامی می‌توان آن را علم حضوری نامید. در بررسی علم استدلالی، باقلانی در حقیقت انواع استدلال را بیان می‌کند و با ذکر نمونه‌هایی می‌کوشد استدلال‌ها را دسته بندی کند. این دسته بندی را اگر بخواهیم با اصطلاحات منطق و فلسفه بیان کنیم می‌توانیم بگوییم باقلانی به برهان خلف، استدلال قیاسی و استدلال بر مبنای تمثیل اشاره می‌کند و قیاس فقهی را نیز ذکر می‌کند که در تقسیم بندی مذکور در زمره تمثیل می‌گنجد.

کتاب عقائدی حاضر همانطور که از اسمش هم پیداست درباره موضوعات و مسائل مختلف عقائدی بحث می کند که موضوعات بسیار مهم و مورد ابتلائی هم هستند از جمله توحید ، ادله توحید، صفات الهی، مسئله بداء، برهان حرکت ، برهان حدوث، الحاد در اسماء الهی ، وی ، اعجاز قرآن و... از جمله موضوعات بحث شده در کتاب می باشد.

الإشارة في أصول الكلام للإمام فخرالدين محمد بن عمر بن الحسين الرازي، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی. فخر رازی این کتاب را به‎عنوان مقدمه‎ای برای طالبان شناخت علوم کلام و اصول دین نگاشته است. این اثر مهم، کتابی است مفید در بیان عقاید اهل سنت و جماعت بر مذهب ابوالحسن اشعری.

«من العقيدة الى الثورة»، كتابى است پنج جلدى، به زبان عربى، در باره كلام نومعتزليان، نوشته دكتر حسن حنفى، از متفكران معاصر مصرى متعلق به جريان چپ اسلامى. مؤلف، در اين كتاب به آراى كلامى معتزله در چارچوب پروژه فكرى‌اش در بازخوانى و تجديد علم كلام توجه نشان داده است.

لا ينبغي الشك في أن البحث حول الإعجاز وما تمثـّله المعجزة في الحياة البشرية يعدّ من أهم المباحث التي يتكوّن بمجموعها الفكر الديني عند الإنسان عموماً. في ضوء ذلك دأب المحقّقون ومن خلال أبحاث مطوّلة ومعمّقة إلى الوقوف على سرّ إعجاز القرآن الذي لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه، وكيف أنّ القرآن كلام معجز مبنيّ على مجموعة من الدعائم والأركان التي يقوم عليها تفوّقه على كلام البشر. سيراً على هدي هذه الحقيقة تأتي الدراسة التي بين يديك لتتكفل بيان الوجوه التي استند عليها إعجاز القرآن الكريم. يتوزع بحث الإعجاز حسب هذه الدراسة على قسمين، هما: 1. حقيقة الإعجاز والوقوف على ماهيّته من الناحيتين الفلسفية والقرآنية بغضّ النظر عن تحديد مصداق هذه الحقيقة، وهو القسم الذي يمثـّل جانب النظرية في بحث الإعجاز. 2. بيان كيفية إعجاز القرآن وأنه أحد التطبيقات العملية لنظرية الإعجاز التي يتكفّلها القسم الأول من الكتاب.

این شرح دارای ویژگی‎هایی است که از مهم‎ترین آنها موارد ذیل را می‎توان برشمرد: سادگی و وضوح عبارات که از بارزترین ویژگی‎های آن است؛ نویسنده در نوشتن این اثر از حالت اطناب مملّ و اختصار مخلّ دوری کرده و شرح را به شکل منسجم با طبیعت عبارت در اصل متن علامه حلی نگاشته است. نویسنده، به‎قدر امکانش سعی کرده متعرض آرای بعضی از علما و محققان بزرگ این فن در مسائلی که محل اختلاف است، گردد و سپس آنچه از نظر خودش حق و صحیح است را بیان نماید. ارائه مبانی و نظرات دیگر مکاتب کلامی مانند اشاعره و معتزله و... و همچنین آرای حکما و فیلسوفان که این امر باعث می‎شود پژوهش حاضر با ارائه مکاتب متعدد، عمیق‎تر و اثرگذارتر شود. استشهاد به آیات کریمه و روایات شریفه در میان ارائه مباحث؛ این امر بحث را از حالت محض عقلانی خارج می‎کند و برای نمونه می‎توان به مباحثی که در فصل امامت کتاب مطرح شده است، اشاره کرد. نظم در ارائه مباحث شرح و دوری از تشویش و تعقید، با قرار دادن عناوین فرعی در مقدمه و هفت فصل در محتوای مطالب کتاب و بحث از مسائل مربوط به هر عنوان با مسائلی که با عبارت متن علامه حلی منسجم باشد و دربردارنده مسائل مربوط به آن مباحث باشد. نویسنده شرحش را در هماهنگی با عبارت متن در یک مقدمه و هفت فصل نگاشته است؛ او در مقدمه از وجوب شناخت اصول دین، در فصل اول از اثبات واجب الوجود، در فصل دوم از صفات ثبوتیه، در فصل سوم از صفات سلبیه، در فصل چهارم از عدل، در فصل پنجم از نبوت، در فصل ششم از امامت و در فصل هفتم از معاد بحث کرده است.[۲]. فهرست موضوعات و فهارس عامه شامل فهرست‎های: آیات، احادیث و روایات، اشعار، اعلام، ادیان و فرق و مذاهب و طوایف، اماکن و مصادر تحقیق در آخر کتاب ذکر شده است.

كتاب حاضر شامل دو كتاب «معرفت نبى» و «معرفت امام» است که به بررسی مفاهیم اساسی همچون امامت‌شناسی و نبی‌شناسی بر مبنای آیات و روایات می‌پردازد. اعتقاد به نبی و توجه به جوانی آن طرح تاریخ زندگی ،نام و با دو سیره و رفتارشان در قرآن مجید نمایانگر مهمی واقعیت و حرکت بر مدار و محور نبوت است که تمامی مردمان را به سوی خداوند فرا خوانده اند. از این رو مطالعه در ابعاد مختلف موضوع نبوت از جمله لزوم نبوت ، هدف رسالت ، ویژگیهای پیامبران ، خاتمیت حضرت محمد (ص) و مسئله تداوم رسالت امری حیاتی است که در این کتاب با تکیه بر آیات و روایات و الهام اصلی از خطبه یکم نهج البلاغه به آن پرداخته شده است. بخش نخست این اثر به معانی لغوی و اصطلاحی نبوت، ضرورت و فلسفه وجودی آن، تفاوت رسالت و نبوت، نبوت عام، نبوت خاص، ویژگی های انبیاء و رسولان، ادله نبوت پیامبر اسلام (ص) و اعجاز قرآن اختصاص یافته است. بخش دوم نیز معنای لغوی و اصطلاحی امامت، ولایت تکوینی و تشریعی، شئون امامت، صفات و ویژگی های امامت، عصمت و قدرت و بررسی ابعاد مختلف علمی امامان همراه با معرفی آثار ایشان را شامل می شود. البته نویسنده در ابتدای کتاب معرفت خدا، هدف خلقت، انسان با نبود پیامبر و ارتباط خداشناسی و نبی شناسی را مدنظر قرار داده است و سپس به مباحث معرفت نبی و معرفت امام پرداخته است.

تفسیر الصراط المستقیم تأليف سيد حسين بروجردى، به زبان عربى است. اين تفسير توسط غلامرضا مولانا بروجردى تحقيق و تعليقه‌نگارى شده است. اين تفسير شامل تمام قرآن نمى‌باشد. آنچه در برنامه موجود است، 5 جلد و تا پايان آيه 41 البقره مى‌باشد، ولى مرحوم شيخ آغابزرگ تهرانى درباره اين تفسير نوشته: «سه مجلد ضخيم از اين تفسير بيرون آمده است. در جلد اول و دوم ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. مفسر قبل از آغاز تفسیر ۱۴ مقدمه را مورد بحث قرار داده‌اند: ۱- حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر. ۲- فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن. ۳- حقیقت قرآن و مراتب آن در کون و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق. ۴- اسماء و القاب قرآن، معنای کلام نفسی، کیفیت وحی و الهام و تحدث، و حظ ائمه علیه‌السّلام از وحی و الهام و معنای تلقی و انواع مکاشفات. ۵- تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن. ۶- معنای تفسیر، تنزیل، تاویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به رای و ضابطه تاویل. ۷- معنای انزال، و تفاوت آن با تنزیل، معنای سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن. ۸- اینکه علم قرآن مخزون نزد اهل بیت «علیهم السلام» می‌باشد و بیان اینکه انتهاء سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند. ۹- قرآن در حق ائمه «علیهم السلام»، شیعه آنها و اعداء آنهاست. ۱۰- وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسی. ۱۱- بحث سبعة احرف ، اشاره به منشا اختلاف قراءات ، قراءات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها. ۱۲- کیفیت قرائت، آداب ظاهری و باطنی آن، معنای غنا و حرمت آن، معنای ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها. ۱۳- احکام قراءت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب ۱۴- استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده‌های قرآن و کیفیت استخاره به آن. اگر بخواهیم روش غالب این تفسیر را توصیف نماییم، باید گفت که: روش مفسر، روائی و ماثور با استفاده از روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل بیت علیهم‌السّلام می‌باشد. و در کنار آن رویکردی اخباری در بعضی مسائل از خود نشان می‌دهند. (مانند بحث تجسم اعمال) محقق ارجمند این تفسیر، غلام رضا مولانا بروجردی می‌باشد انگیزه خود را از تحقیق، این می‌داند که با مطالعه تفسیر الصراط المستقیم آن را از هر جهت جامع و پر محتوی دانسته و از اینکه تا آن زمان منتشر نشده ابراز تاسف می‌نماید، سپس شوق خود را برای نشر آن به نوادگان مفسر که نسخه خطی به خط مصنف و نسخه استنساخ شده از آن، نزد آنان بوده، ابراز داشته، با مساعدت آنها، امر تحقیق را انجام داده است. محقق در ابتدا مقدمه‌ای در ۱۲۰ صفحه ارائه داده است. در این مقدمه پس از بیان اجمالی درباره تفسیر و مشاهیر صحابه در تفسیر، طبقات مفسران را از قرن اول هجری تا زمان مفسر (قرن سیزدهم هجری) مطرح کرده، که جمعا ۳۴۹ نفر را مورد بررسی قرار داده است. سپس به ترجمه مفسر، اساتید و شاگردان او، دیدگاه علماء درباره وی، وفات، تالیفات و فرزندان ایشان، پرداخته است.

پیوستگی و نظم کلمات و انسجام معانی قرآن از موضوعاتی است که در دامن اعجاز قرآن رشد یافته است. یکی از ابعاد تناسب، پیوستگی میان مجموعه‌ای از سور است. سور حامدات با «الحمدلله» آغاز می شود و شامل سوره های فاتحه الکتاب، أنعام، کهف، سبأ و فاطر است. این پژوهش با توجه به معیارهای درون متنی و برون متنی، تفسیر و ارتباط آیات یک سوره، به بیان گونه هایی از تناسب در سور حامدات پرداخته است. محور مشترک تمامی این سور بیان اصول اعتقادی سه گانه توحید، معاد و نبوت با تکیه بر توحید ربوبی است. هر یک از سور حامدات از زاویه ای خاص به اثبات ربوبیت خداوند می پردازد و این دلیل ظهور متفاوت اصول سه گانه در این سور است. در یک نگاه کلی اصل معاد و نبوت نیز بیانگر ربوبیت تکوینی و تشریعی الهی است. آیات آغازین این سوره ها و فراوانی نام «الله» و «رب» در آن گواه دیگری بر تأکید این سور بر ربوبیت خداوند است. سوره فاتحه الکتاب جامع تمامی مطالب سور حامدات و سایر سور تفصیل این سوره به شمار می آیند. تناسب معنایی فضائل و خواص این سور و مکی بودن آنها از دیگر وجوه اشتراک سور حامدات است.