جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهنوشتاری که پیش رو دارید تفسیر روایی تطبیقی آیات 142 الی 158 سور? مبارک بقره است که به عنوان بخشی از طرح کلان تفسیر روایی قرآن کریم دردانشگاه علوم حدیث در صدد ارائ? تفسیری روایی، صحیح و روان از آیات مذکور می‌باشد.آنچه این کار را از تفاسیر روایی موجود متمایز ساخته، انجام بررسی‌های سندی بر روی روایات و بیان صحت و سقم آن‌ها از سویی و از سوی دیگر انجام عملیات فقه الحدیثی بر محتوای روایات می‌باشد. از نقاط امتیاز دیگر این کار،بررسی تطبیقی میان برآورد روایات شیعی مورد بررسی با روایات اهل سنت می‌باشد.تفسیر البرهان به عنوان تفسیر شیعی و تفسیر درّ المنثور به عنوان تفسیر اهل سنت، دو منبع اصلی تفسیری این تحقیق می‌باشند. البته شایان ذکر است که روایات شیعی موجود در این پایان نامه که از تفسیر البرهان اخذ شده است، از مصادر روایی اصلی و قابل اطمینان شیعی مصدریابی شده و سپس مورد بررسی‌های دقیق سندی قرار گرفته‌اند. از تفسیر درّ المنثور نیز تنها روایات نبوی اخذ شده است.در گام‌های بعدی در مسیر شرح و نقد روایات و در جهت ارائ? تفسیری صحیح و سلیس از آیات، در حدّ توان و لزوم، به کتب لغوی، تاریخی، تفسیری و شروح کتب روایی مراجعه شده است.آیاتی که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفته‌اند از جهت موضوعی در دو دسته قابل تقسیم بندی می‌باشند: دست? اول، آیاتی که به موضوع تغییر قبله پرداخته‌اند (آیات 142 الی 152) و دست? دوم که به موضوع آزمایشات الهی و ثمرات صبر پرداخته‌اند، تنها آی? آخر به بیان لزوم انجام سعی بین دو کوه صفا و مروه پرداخته است (آیات 158 ـ 152). ذیل این آیات در مجموع 215 روایت نقل شده است که از این تعداد، 71 روایت شیعی و 144 روایت سنی می‌باشند. گونه‌های محتوایی این روایات بدین قرار است: 33 روایت از نوع ترسیم فضای نزول، 30 عدد لایه‌های معنایی، 28 عدد ایضاح مفهومی، 12 عدد استناد به قرآن، 11 عدد بیان مصداق، 2 عدد بیان حکمت و علت حکم. 4 روایت شامل دو گون? تفسیری بودند و 101 روایت که همگی منقول از اهل تسنن بود، تفسیری نبودند. 6 روایت شیعی و 20 روایت سنّی مورد نقد محتوایی قرار گرفتند. در بررسی سندی روایات شیعی، 17 روایت صحیح، 6 روایت موثق و 43 روایت ضعیف ارزیابی شد.فراوانی موضوعات در روایات بررسی شده در این تحقیق به شرح زیر می‌باشد: ذکر (51 مورد)، صبر (36 مورد)، قبله (29 مورد)، امت وسط و شاهدان بر خلق (24 مورد)، شکر (19 مورد)، جمع شدن یاران قائم (عجل تعالی فرجه) در زمان ظهور و نشانه‌های ظهور (18 مورد)، سعی صفا و مروه (18 مورد)، کلمه استرجاع (12 مورد)، مقام شهید (3 مورد)، مصداق آی? ?یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا? (3 مورد)، شناخت اهل کتاب نسبت به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) (2 مورد)

پژوهش پیش رو با تکیه بر روایات تفسیری و منبع قرار دادن آنها، به تبیین و تفسیر آیات 75 تا 129 سوره توبه می پردازد . تفسیر قمی، عیاشی، صافی و برهان، از تفاسیر شیعه و الدرالمنثور از منابع اهل سنت، منابع اصلی این پژوهش هستند . در این طایفه از آیات شریفه قرآن کریم ، از منافقان و سرنوشت آنان سخن به میان آمده است و با برشماری نشانه های نفاق به ابتلا به این بیماری بزرگ شدیدا هشدار داده شده است . در بخش دیگرى از این سوره اهمیت جهاد در راه خدا مورد توجه قرار گرفته و به تناسب بحثهاى مربوط به جهاد، مسلمانان به اتحاد و فشردگى صفوف دعوت شده اند و باز ماندگان از همدلی و وحدت کلمه و کسانی که به بهانه‏هاى مختلف از پذیرش وظیفه جهاد شانه خالی کرده اندشدیدا سرزنش و ملامت شده و در مقابل، از مهاجرین نخستین و سایر مومنان راستین مدح و ستایش شده است .و از آنجا که جامعه اسلامى آن روز با تاسیس حکومتی عدالت محور و نوپا ، برپایی مدنیت اسلامی را هدف گرفته بود ، در این آیات مدنی امور مهمی همچون پرداخت زکات، و پرهیز از تراکم ثروت، و لزوم تحصیل علم ، و وجوب تعلیم و تعلم را یاد آور مى‏شود. از این رو در این مجموعه که نزدیک 500 روایت در ذیل آیات جمع آوری شده است حدود 90 روایت، مربوط به زکات و آداب و احکام آن است که شاید بتوان گفت گسترده ترین موضوع روایات در این پژوهش است .برای رسیدن بهتر به مفاهیم آیات به برخی از مفردات آن پرداخته شده است . از این رو ، در پژوهش حاضر، 60 واژه از آیات قرآن برگزیده و با استفاده از منابع لغوی کهن و جدید بررسی شده اند.در بخش تحلیل روایات، به گونه شناسی روایات ، آسیب شناسی آنها و استخراج پیام ها و آموزه های هدایتی آیات پرداخته شده است . بیشترین روایات از گونه " ایضاح مفهومی " است . مهم ترین آسیب های به دست آمده ، ارسال در سند و نقل به معنا بوده است. به علاوه 204 پیام هدایتی نیز از این مجموعه روایات تفسیری، استخراج شده است.

در این پژوهه کوشیده‌ایم تا در ابتدا با استفاده از کتب لغت به فهم معنای ظاهری الفاظ و آیات این سُوَر پی برده و با بهره‌گیری از دیدگاهها و آراء مفسران قرون مختلف اعم از مکتب شیعه و اهل سنت و در انتها با مبنا و منبع قرار دادن احادیث و روایات تفسیری ائمه معصومان ^ از کتب تفاسیر شیعه و اهل سنت به تفسیر روایی این دوسوره بپردازیم، و نظر نهایی و برگرفته از روایات معصومان ^ در تفسیر عمیق و دقیق این آیات را بطور روشن و مجزا بیان نماییم.در این میان به بیان نوع و گونه های روایات تفسیری پرداختیم که اقوال معصومان ^ در این دو سوره از 5 گونه از گونه های تفسیری بهره گرفته شده است: یا در صدد «ایضاح لفظی» واژه قرآنی آیه بوده یا «ایضاح مفهومی» آیه، یا در صدد بیان یکی از «بطون » آیه و یا «بیان مصداق» و یا «استناد به آیه » می‌باشد. مجموع این مباحث ما را به این سمت رهنمون می‌سازد که اغلب احادیث معصومان ^ در منابع شیعه از بطون آیات بوده و تفاوت آن با روایات اهل سنت بیشتر به اختلاف در مبانی اعتقادی دو مکتب منتهی می‌شود.همچنین آسیب‌های محتمل وارد بر متن روایات بررسی شد و در انتها به برخی از آموزه‌ها و پیامهای بلند قرآنی این سُوَر اشاره نمودیم که عبارتند از: توجه و اشاره به معاد و قیامت، عبرتگیری از اقوام طغیانگر پیشین، یادآوری عذاب آنان، ترغیب به انفاق و عمل صالح، ذکر اهل ایمانو ... .

بی‎تردید روایات تفسیری اهل ‎بیت:، ‎‎‎‎مهم‎ترین ابزار فهم کلام وحی است و عالمان ژرف‎اندیش امامیه، مجموعه این روایات را از زمان صدور آن در قالب‎های گوناگون عرضه کرده‎اند که در گذر زمان و همراه عوامل دیگر، سبب پدیدآمدن مکاتب، مدارس و جریان‌های تفسیری شده است. هر چند اکنون از انبوه میراث‎های تفسیری، اندکی باقی مانده؛ اما بازشناسی جریان‎های تفسیری در آثار متقدمان، گامی سودمند برای فهم وحی است و با آن رابطه‏ای تنگاتنگ دارد. نوشتار حاضر در باره مجموعه روایات قرآنی شیخ القمیین، محمد بن الحسن بن الولید، شخصیت اثرگذار در مدرسه حدیثی قم و صاحب «تفسیرالقرآن» است؛ از این ‎رو پس از کنکاش مختصر ابعاد شخصیتی‎اش، مجموعه روایت تفسیری وی از جهت اِسنادشناسی و محتواسنجی ‌‌‌‌بررسی، و آمار لازم عرضه می‎شود. در اسنادشناسی، از میزان فراوانی نقلِ او از اساتید و نمونه‎های نقل‎هایش از مصادر پیشین بحث، و در محتواسنجی، احادیث وی در دو بعد موضوعی و کاربردی سنجیده می‎شود. بدیهی است، به‎کاربردن روشی مناسب و نوین می‏‏‏‏‏تواند در بازشناسی جریان‎های تفسیری و احیا دیدگاه متقدمان در این حوزه مفید باشد.

نوشتار پیش روی تلاشی است در راستای معرفی یکی از کهن‌ترین تفاسیر شیعه که توسط یکی از اصحاب امام باقر7 به نام زیاد بن منذر، مشهور به «ابو جارود»، نوشته شده است. این تفسیر منسوب به امام باقر7 و گونه‌ای جمع‌آوری ابو جارود از روایات تفسیری ایشان است. «تفسیر ابو جارود» در کشمکش‌های روزگار از میان رفته و تنها راه دست‌یابی بدان، روایات پراکنده‌ای است که به کتاب‌های حدیثی و تفسیری عالمان پس از وی بویژه تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی راه یافته است. این مقاله در دو بخش شناخت‌نامه ابو جارود، و شناخت‌نامه «تفسیر ابو جارود»، این مهم را بررسی می‌کند.

روایات صحیح، نقش مهمی در شناخت مفاهیم قرآنی و تفسیر آیات ایفا می نمایند. چه بسا آیاتی که در مفهوم یابی آن جز مراجعه به روایات چاره ای نبوده است؛ حتی مفسران بزرگواری که تفسیر قرآن به قرآن را برگزیده اند و آیات را برای تفسیر یکدیگر کافی پنداشته اند، در وادی عمل به ناکارآمدی این روش پی برده و در تفسیر و تبیین آیات زیادی، ناگزیر از اقتباس از روایات گردیده اند.اما گاه در تاریخ تفسیر قرآن، مشی اخباری گری، اجازه جرح و تعدیل در روایات را از مفسران سلب نموده و ورود روایات مجعول و اسرائیلیات را به حوزه ترجمه و تفسیر قرآن فراهم نموده است.داستان استیضاح سامری توسط حضرت موسی (ع) - پس از بازگشت آن پیامبر از سفر طور - که در سوره طه بیان گردیده است، از جمله آیاتی که در هاله ای از جعلیات واقع شده و غبار خرافات، چهره حقیقی آن را پوشانده است.این مقاله با بررسی روایت وارده و مفردات موجود در آیه، به دنبال خرافه زدایی از مفهوم آن است.

روش تفسیر روایی، یکی از رایج‌ترین و استوارترین روش‌های تفسیری قرآن است که جایگاه ویژه‌ای در بین روش‌های تفسیری داشته و همواره مورد توجه مفسران بوده است. پژوهش حاضر با استناد به روایات تفسیری و منبع قرار دادن آن‌ها، به تبیین آیات 66 تا 111 سوره إسرا می‌پردازد. تفسیر قمی، عیاشی، صافی و البرهان، از تفاسیر روایی شیعه و روایات نبوی درالمنثور از منابع اهل سنت، مستند پژوهش پیش‌رو می‌باشد. در این آیات به موضوعاتی مانند توجه فطری به خداوند در گرفتاری‌ها، قدرت خدا بر خلق مجدد بشر هنگام برپایی قیامت، یکتایی خداوند، انعام الهی به بندگان و کفران نعمت از جانب ایشان، برتری آدمیان بر مخلوقات، هدایت و ضلالت بشر، مباحثی مربوط به نماز و نماز شب، ویژگی‌های قرآن، بیان بهانه‌ها و توطئه‌های مشرکان، بیان برخی احوال بنی‌اسرائیل و معجزات نه‌گانه موسی? پرداخته شده است. هر چند یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد، روایات ذکر شده در تفاسیر مورد نظر، پاسخگوی تبیین و تفسیر کلیه آیات وارده نیست.برای رسیدن به مفهوم صحیح آیه نیاز است که به واژه‌شناسی برخی مفردات آیه پرداخته شود. به همین منظور، در پژوهش حاضر، 60 واژه از میان آیات، برگزیده و بررسی شده‌اند.در این مجموعه 280 روایت در ذیل آیات بیان شده است که حدود 60 روایت از آن‌ها، مربوط به اقامه نمازهای پنج‌گانه و نماز شب، می‌باشد. شاید بتوان گفت، مهم‌ترین موضوع روایات در این پژوهش، مسئله نماز است، که جزئیات آن را جز از طریق روایات نمی‌توان به دست آورد. در سایر موضوعات نیز، تبیین جزئیات مربوط به آیه، مهم‌ترین شاخصه روایات تفسیری این مجموعه می‌باشد.در تحلیل روایات این پژوهش، به گونه‌شناسی و آسیب‌شناسی احادیث و استخراج پیام آن‌ها پرداخته شده. بیشترین روایات از گونه "ایضاح مفهومی" و "بیان مصداق" می‌باشند. مهم‌ترین آسیب‌های ذکر شده، ارسال سند، تعارض روایت با آیات قرآن کریم یا با زمان نزول آیه یا نقل به معنا بوده است. به علاوه، 115 پیام هدایتی نیز از این مجموعه روایات تفسیری، استخراج شده است.مفاهیم کلیدی: تفسیر قرآن کریم، سوره إسرا (آیات 66 تا 111)، تفسیر روایی، آسیب‌شناسی روایات، گونه‌شناسی روایات.

روش تفسیر روایی، یکی از رایج‌ترین و استوارترین روش‌های تفسیری قرآن است که جایگاه ویژه‌ای در بین روش‌های تفسیری داشته و همواره مورد توجه مفسران بوده است. پژوهش حاضر با استناد به روایات تفسیری و منبع قرار دادن آن‌ها، به تبیین آیات 66 تا 111 سوره إسرا می‌پردازد. تفسیر قمی، عیاشی، صافی و البرهان، از تفاسیر روایی شیعه و روایات نبوی درالمنثور از منابع اهل سنت، مستند پژوهش پیش‌رو می‌باشد. در این آیات به موضوعاتی مانند توجه فطری به خداوند در گرفتاری‌ها، قدرت خدا بر خلق مجدد بشر هنگام برپایی قیامت، یکتایی خداوند، انعام الهی به بندگان و کفران نعمت از جانب ایشان، برتری آدمیان بر مخلوقات، هدایت و ضلالت بشر، مباحثی مربوط به نماز و نماز شب، ویژگی‌های قرآن، بیان بهانه‌ها و توطئه‌های مشرکان، بیان برخی احوال بنی‌اسرائیل و معجزات نه‌گانه موسی? پرداخته شده است. هر چند یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد، روایات ذکر شده در تفاسیر مورد نظر، پاسخگوی تبیین و تفسیر کلیه آیات وارده نیست.برای رسیدن به مفهوم صحیح آیه نیاز است که به واژه‌شناسی برخی مفردات آیه پرداخته شود. به همین منظور، در پژوهش حاضر، 60 واژه از میان آیات، برگزیده و بررسی شده‌اند.در این مجموعه 280 روایت در ذیل آیات بیان شده است که حدود 60 روایت از آن‌ها، مربوط به اقامه نمازهای پنج‌گانه و نماز شب، می‌باشد. شاید بتوان گفت، مهم‌ترین موضوع روایات در این پژوهش، مسئله نماز است، که جزئیات آن را جز از طریق روایات نمی‌توان به دست آورد. در سایر موضوعات نیز، تبیین جزئیات مربوط به آیه، مهم‌ترین شاخصه روایات تفسیری این مجموعه می‌باشد.در تحلیل روایات این پژوهش، به گونه‌شناسی و آسیب‌شناسی احادیث و استخراج پیام آن‌ها پرداخته شده. بیشترین روایات از گونه "ایضاح مفهومی" و "بیان مصداق" می‌باشند. مهم‌ترین آسیب‌های ذکر شده، ارسال سند، تعارض روایت با آیات قرآن کریم یا با زمان نزول آیه یا نقل به معنا بوده است. به علاوه، 115 پیام هدایتی نیز از این مجموعه روایات تفسیری، استخراج شده است.مفاهیم کلیدی: تفسیر قرآن کریم، سوره إسرا (آیات 66 تا 111)، تفسیر روایی، آسیب‌شناسی روایات، گونه‌شناسی روایات.

اعتبارسنجی منابع تفسیر روایی شیعه و اهل سنّت، از دو طریق سندی و محتوایی، ممکن و لازم است. منابع تفسیر روایی در هر دو حوزه شیعی و اهل سنّت، به منابع متقدم و متأخر تقسیم می‌شود. از این رو، منابع تفسیر روایی، در چهار گروه تصور می‌شود. در این مقاله، منابع متقدم و متأخر شیعی، بررسی و اعتبار سنجی دو گروه دیگر، یعنی منابع متقدم و متأخر اهل سنّت، به‌زودی انجام و در شماره آینده منتشر می‌شود. ابتدا از تفاسیر روایی متقدم شیعی، «تفسیر منسوب به امام حسن عسکری7»، «تفسیر علی بن ابراهیم قمی»، «تفسیر عیّاشی»، «تفسیر فرات کوفی»، و «تفسیر حِبَری» و سپس از تفاسیر روایی متأخر شیعی، تفسیر «الصافی»، «البرهان»، و «نور الثقلین» و نیز با اندک اشاره‌ای، تفسیر «کنز الدقائق»، «تفسیر معاصر»، و «التفسیر الاثری الجامع» بررسی شده است.

با توجّه به اهمیت نقش روایات در فهم دقیق قرآن و نیز عدم وجود تفسیری جامع با تکیه بر روایات تفسیری معصومان همراه با ارزیابی و تحلیل آن‌ها، این پژوهش در محدوده‌ی آیات ۱ تا ۱۹۱ سوره‌ی شعراء، در دو دامنه‌ی قرآنی و روایی انجام شده است. در دامنه‌ی قرآنی، مفاد ظاهری آیات با تکیه بر اقوال لغویان و تفاسیر اجتهادی تبیین شده است و در دامنه‌ی روایی با منبع قرار دادن مهم‌ترین تفاسیر مأثور شیعه همچون «تفسیر قمی» و «البرهان فی تفسیر القرآن» و جوامع حدیثی نظیر «الکافی» و نیز در بخش اهل سنت کتاب «الدر المنثور»، روایات تفسیری معصومان گردآوری و بررسی شده است. با توجه به داستانی و تاریخی بودن سوره، این پژوهش در قالب چهار گفتار شامل: طلیعه سوره، داستان حضرت موسی، داستان حضرت ابراهیم و بی‌تقواترین اقوام (قوم نوح، قوم عاد، قوم ثمود، قوم لوط و اصحاب ایکه) تنظیم گشته است و در هر بخش پس از بیان مفاد ظاهری، به روایات تفسیری معصومان پرداخته و پس از آسیب شناسی محتوایی، گونه‌ی روایات مشخص و سپس آموزه‌های هدایتی برآمده از روایات بیان شده است و در انتها بین مفاد ظاهری و مفاد روایی مقایسه شده است. بر این اساس مشخص شد که مهم‌ترین موضوعات مطرح شده در آیات، توحید در ربوبیّت، تقوا، لزوم اطاعت از نبیّ، حق ناپذیری توده‌ی مردم و تأکید بر عزّت و رحمت خداوند است، در بخش روایی نیز با بررسی ۶۸ روایت شیعه و ۱۱ روایت اهل سنّت معلوم گشت که روایات شیعه شامل تمامی گونه‌های قرآن شناسی، معنا شناسی، تبیینی ـ تفسیری، تأویل، جری و تطبیق و مستفاد است که جری و تطبیق با ۱۸ مورد و تأویل با ۱۲ مورد از بیشترین فراوانی برخوردارند و روایات نبوی «الدر المنثور» بیشتر مرتبط و غیر تفسیری هستند. همچنین جعل بیشترین آسیب وارده بر روایات شیعه و سنی است و بعد از آن درج، تصحیف، تحریف و تطبیق نادرست راوی از دیگر آسیب‌های وارده هستند. همچنین آموزه‌‌های هدایتی روایات ذکر شده در متن پژوهش، در چهار حوزه‌ی «اعتقادی» و «تربیتی ـ اخلاقی» «اجتماعی» و «دشمن شناسی» جای می‌گیرند که آموزه‌های اعتقادی خود بر چهار محور «خدا شناسی»، «نبی شناسی»، «امام شناسی» و «معاد شناسی» قرار دارد.