جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش حاضر، به نقد و بررسی ماهیت نفس و روح از دیدگاه دو متکلم شیعه؛ شیخ مفید و فیاض لاهیجی، می-پردازد. نفس و روح، هر کدام از لحاظ لغوی معانی متعددی دارند، اما در اصطلاح و کاربرد آنها، بعنوان حقیقت انسان، هر دو متکلم، در آثارشان، بصورت مترادف بکار برده‌اند. هر دو به جوهر بودن نفس و حدوثش، قائلند و منکر تقدم نفس بر بدن هستند. شیخ مفید، در مواجهه با روایات تقدم نفس بر بدن، با اتخاذ موضعی عقل گرایانه، از یک متکلم سنتی فاصله گرفته و با استبعاد عقلی، ابتدا در صحت روایات تردید می‌کند و سپس همه آنها را مجاز و استعاره می‌داند. اما لاهیجی، به دلیل پایبندی به قواعد فلسفه مشاء، تقدم ارواح بر ابدان را، ناسازگار با آن قواعد دانسته و همه را تأویل می‌کند. در بحث ماهیت نفس، که مسأله اصلی این تحقیق است، شیخ مفید، حقیقت انسان، یعنی نفس و روح انسانی را، بدون حجم، مکان، ترکیب، حرکت، سکون، اجتماع و افتراق می‌داند و معتقد است علم، قدرت، حیات، اراده، کراهت، حب و بغض بر نفس، قابل حمل است. لاهیجی پس از اثبات وجود نفس، حقیقت نفس را جوهری مجرد در ذات می‌داند که از جهت تدبر و تصرف، به بدن تعلق دارد. هر دو متکلم برای ادعای خود (تجرد نفس) دلایل عقلی و نقلی اقامه کرده‌اند. از آثار مجرد دانستن نفس، بقای آن است؛ که لاهیجی با دلایل نقلی و عقلی معتقد به آن، و معاد جسمانی و روحانی است؛ اما شیخ مفید، به دلیل ضدیت با الفاظ قرآن، با فناناپذیری نفس ناطقه، مخالف است. روش گردآوری این رساله،کتابخانه‌ای است و روش پژوهش به صورت تحلیلی ـ توصیفی است.

این نوشتار در صدد است در حدّ بضاعت خود، مسیر پر پیچ و خم مسألۀ پر اهمّیت حجّیت تعبّدی خبر واحد ظنّی را در تاریخ فقه شیعه بکاود و تحوّلات فکری فقهاء شیعه را در این زمینه نمایان سازد. در این راستا، نخست گزارشی از وضعیت مسألۀ مزبور در دورۀ حضور معصوم7 ارائه خواهد کرد و در ادامه، ضمن اشاره به آراء و انظار رجال برجستۀ عرصۀ فقاهت در موضوع خبر واحد و مسائل پیرامون آن، مراحل تطوّر آن را از نخستین آثار اصولی شیعه تا زمان معمار اصول نوین وحید بهبهانی دنبال خواهد کرد. این تحقیق نشانگر رویکرد متفاوت قدماء و متأخرین در قبال مسألۀ مزبور است

با توجه به دیدگاه امروز کلامی شیعه در محور علم، برتری، قدرت و عصمت امام علی(ع) این نوشته درصدد بررسی این چهار ویژگی از دیدگاه یاران امام علی(ع) با تکیه بر کتاب الارشاد شیخ مفید است. پرسش مقاله حاضر این است که یاران امام علی(ع) در موضوع علم، برتری، عصمت و قدرت امیرالمؤمنان چه رویکردی داشته و جایگاه امام را در این چهار امر چگونه می­دیدند؟ روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه­ای و با بهره­گیری از نرم­افزارها است و نیز روش تحقیق مقاله تاریخی- تحلیلی است. با توجه به گزارشات تاریخی کتاب الارشاد شیخ مفید، اصحاب امیرالمؤمنان(ع) به عنوان شیعیان اولیه تلاش داشتند با ذکر ویژگی­هایی از امام، از جمله ارزش و جایگاه علمی امام علی(ع)، فضایل، مناقب، داوری­ها و معجزات، امامت و رهبری ایشان را در سطح جامعه برای مردم بیان کرده و ایشان را شایسته­ترین فرد برای جانشینی پیامبر(ص) بعد از رحلت ایشان معرفی کنند.

جانشینی پیامبر(ص) یکی از مهم‌ترین مبانی اعتقادی مسلمانان به شمار می­رود. در میان شیعیان به این دلیل که جانشین پیامبر(ص) همانند خود او مبین و حافظ دین بوده و وارث علم پیامبر(ص) است، تعیین خصوصیات این جانشین نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. هم‌چنین علم ائمه((ع)) به جهت ارتباط آن با توحید و نقش آن در دیگر خصوصیات امامت از جمله مسائل مهم کلام اسلامی به شمار می­آید. بر این اساس این موضوع همواره مورد توجه شیعیان بوده و در قرون اخیر از جهات گوناگونی مورد توجه قرار گرفته است. با این وجود در تعیین محدوده علم ائمه((ع)) میان دین‌پژوهان اختلاف نظر وجود دارد؛ با توجه به این‌که دیدگاه ایشان در این خصوص، در طول زمان دچار تحول شده است. در این‌ مقاله دیدگاه دو تن از علمای شیعی با تتبع در تألیفات متعدد آنان از جمله "المیزان" و "رساله علم امام" از علامه طباطبایی و "الإرشاد" و "اوائل مقاله" و... از شیخ مفید مورد بررسی قرار گرفته است. شیخ مفید از متکلمان و دانشمندان متقدم قائل به محدودیت علم امام و علامه طباطبایی از مفسران و عالمان متأخر، با نگرش روایی قائل به علم نامحدود برای ائمه((ع)) می‌باشند. (گرچه مرحوم علامه ابتدائاً در تفسیر المیزان علم نامحدود را مختص خداوند می‌داند) نگارنده با بررسی ادله و لوازم هر دو دیدگاه به این نتیجه می‌رسد که تفاوت‌ها در مبانی و ادله عقلی و روایی هر دو دانشمند موجب نتایج و برداشت‌های متفاوتی در این مسئله شده است.

در آثار اصولی متأخر چنین شهرت دارد که ادلۀ فقه نزد امامیه چهار دلیل‌اند: کتاب، سنت، اجماع و عقل. با این همه، به رغم این شهرت فراگیر در نگرش تاریخی و محتوایی، دلیل چهارم در هاله‌ای از تاریکی قرار دارد و در بررسی نظام فقهی هر فقیهی، باید دید که او از دلیل عقل چه تعریفی داشته است. بخشی از مصادیق تاریخی دلیل عقل، اصول کاربردی مانند برائت و استصحاب بوده (غزالی، 1420: 1/ 217 و 221) و بخشی دیگر از آن روش‌های فهم از خطاب همچون دلیل الخطاب بوده است (محقق حلی، 1318: 1/ 31). در این مقاله دیدگاه فقیهان برجستۀ اهل‌بیت از شیخ مفید تا شهید اول بررسی شده و با رصد تحولات در جایگاه عقل در استنباط، به نوآوری‌های هر یک از فقیهان اشاره شده است.

حضور دولت آل‌بویه و نقش برجسته‌ی آن در موقعیت سیاسی بغداد، از فشارهای وارده بر شیعیان کاست و زمینه را برای فعالیت آنان فراهم نمود. شیعیان با استفاده از این آزادی سیاسی، به نشر عقاید و آموزه‌‌های خویش پرداخته و به تدوین، تنظیم و تبویب آن‌ها همت گماشتند. در این دوره، از سوی مخالفان، ایرادها و اشکالاتی به مهم‌ترین اعتقادات شیعی وارد می‌شد که برخی از متکلمان و عالمان شیعی، همچون شیخ مفید و شیخ صدوق در آثار متعددی به دفاع از تشیع پرداختند. این دو عالم مانند بسیاری دیگر از دانشمندان شیعی، با مباحثه و مجادله‌ی کلامی با دانشمندان دیگر فرق، به تثبیت و تحکیم بسیاری از اصول و عقاید شیعی پرداختند. از جمله آثار این دو عالم، الارشاد فی‌المعرفه الی‌العباد و عیون اخبارالرضاست. شیخ مفید و شیخ صدوق برای دفاع از تشیع از اخبار و گزاره‌های تاریخی بهره-های فراوانی بردند، به طوری‌که این دو کتاب، بیش‌تر به عنوان آثاری تاریخی جلوه‌گر شدند. استفاده از گزاره‌های تاریخی در اثبات مسائل کلامی؛ همچون نصّ امامت، علم امام، عصمت امام، معجزات امام، و غیره همان پیوند میان کلام، حدیث با تاریخ است که در عیون اخبارالرضا و الارشاد دیده می‌شود. هر چند شیخ صدوق و شیخ مفید در مقام استاد و شاگردی بودند اما به دلیل تعلق به دو مکتب متفاوت قم و بغداد، در برخی دیدگاه‌های کلامی و تاریخی اختلاف هایی داشتند. در این پژوهش تلاش شده است با تکیه بر دو کتاب الارشاد و عیون اخبارالرضا و همچنین منابع کلامی، حدیثی و تاریخی، به بررسی تطبیقی آرای تاریخی شیخ مفید و شیخ صدوق در دو اثر الارشاد و عیون اخبارالرضا پرداخته شود. بر اساس مطالعات انجام شده و یافته‌های به دست آمده، شیخ مفید و شیخ صدوق نه به عنوان تاریخ‌نگار، بلکه به مثابه‌ی دو متکلم، جهت اثبات اصول عقاید شیعی، از گزاره‌های تاریخی بهره‌های فراوانی برده‌اند. در این پژوهش مواردی همچون بحث امامت، عصمت، علم غیب، شهادت امامان و غیره به عنوان وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه‌های تاریخی این دو عالم مورد توجه قرار گرفته است. هر چند شیخ مفید برخلاف استادش، بیش‌تر بر عقل و دلایل کلامی تأکید داشت اما در نهایت این دو عالم نقش بسیاری در دفاع از حقانیت تشیع و اثبات آن بر عهده داشتند.

جریان غلوّ از پدیده هایی است که همواره در اندیشه بشر بوده است، خواستگاه این نوع تفکّر به خوبی مشخص نیست، هر چند تحلیلی هایی ارائه شده است. این پژوهش به دنبال کشف اندیشه های غلوّ در مسأله ی امامت بوده است و این که آیا این اندیشه ها در مناسبات فکری شیعه توانسته است نفوذ کند؟ به همین جهت دو تن از متکلّمان شیعی را که یکی گرایش نصّ گرایانه به گزاره های کلامی دارد، و دیگری با گرایش عقل گرایی تأویلی به سراغ مولّفه های دینی رفته است، انتخاب شد، و با مقایسه این دو قرائت با اندیشه های غالیان، این حقیقت را آشکار می سازد که مناسبات اندیشه غلوّ در تفکّرات شیعی چه میزان بوده است.مهمترین مسأله در بحث امامت، علم و عصمت امام و مهدویت است که صدوق و مفید با جریان غلو مخالفت داشته اند ـ هر چند بین آن دو نیز تفسیرها و قرائت های گوناگونی وجود دارد ـ و هم چنین بحث های تبعی مسأله مهدویت، مانند: تناسخ، رجعت و بداء که هر یک از این گزاره ها را در مبحث امامت مطرح کرده اند. و این تحقیق، به حقیقت آن ها اشاره کرده و نشان داده است که غالیان در اعتقاد به این گزاره ها به خطاء رفته اند .آن چه را که این پژوهش بدان دست یازید، تباین کلّی بین اندیشه غلوّ با اندیشه های شیعی است، اگر چه بین تفکر متکلمان یاد شده نیز اختلافات اساسی وجود دارد، اما این اختلافات مبتنی بر نوع قرائت و گرایش فکری آن دو می باشد .

شيخ مفيد (م 413ق) از مکتب کلامي بغداد و علامه حلي (م 726ق) از مکتب کلامي حلّه، از متکلمان برجسته شيعه هستند. هرچند هر دو، در ميان متکلمان عقل گرا قرار دارند، از دو رويکرد مختلف در مسائل کلامي برخوردارند. در نوشتار پيش‌ِرو، کوشيده ايم تا تطوّر جايگاه و ساختار بحث معاد را که يکي از مسائل مهم کلامي در نزد اين دو متکلم بزرگ شيعه است، تحليل و بررسي کنيم. به‌لحاظ روش، هر دو متکلم از منبع عقل و نقل براي شناخت معاد بهره جسته اند. بااين‌حال، حجم مباحث کلي و عقلي در آثار علامه بيش از شيخ مفيد است؛ براي نمونه، با اينکه هر دو به تجرّد روح انسان باور دارند، شيخ مفيد براي اثبات اين نظريه به دلايل نقلي استناد مي‌کند؛ درحالي‌که علامه حلي به دلايل عقلي و فلسفي تمسک مي جويد. به‌لحاظ موضوعات بحث معاد، شيخ مفيد برخلاف علامه، جزئيات معاد را بيشتر با دلايل نقلي واکاوي کرده است. يکي از علل اساسي اين تغيير و اختلاف را بايد در ورود فلسفه به کلام دانست.

توجه به مبانی اخلاق برای دستیابی و شناخت دستورالعمل‎های معین رفتار انسانی، یکی از ضروریات حوزه نظری اخلاق است. مبانی معرفت‎شناختی از جمله مبانی مطرح در حوزه فرااخلاق است که به تعیین ملاک‎های کلی در شناخت احکام و گزاره‏های اخلاقی پرداخته، منابع و راه‎های معرفتی را جست‎وجو و ارزش‎گذاری می‏کند. این مقاله که با روش توصیفی- تحلیلی و از نوع کتابخانه‏ای است، به تبیین مبانی معرفت‎شناسی اخلاق از نظر شیخ مفید پرداخته و عقل، وحی، حس و شهود با زیرشاخه‎هایی مانند نظر و تحقیق و حسن و قبح عقلی در حوزه عقل و قرآن، روایات و اجماع در حوزه وحی، نقش کلیدی در معرفت اخلاقی ایفا می‏کنند. مفید با تکیه بر حسن و قبح ذاتی و اذعان به ادراک آن توسط عقل (حسن و قبح عقلی)، عقل را از منابع مهم معرفتی در اخلاق دانسته است. وی اوصاف و احکام اخلاقی را بر پایه‌ یک سلسله اصول بدیهی بنا نهاده، مناط و ملاک خوبی و بدی احکام غیربدیهی را با ارجاع به بدیهیات تعیین می‏کند که حاکی از عام‏گرایی ایشان در اخلاق است. همچنین ارزش احکام و گزاره‌های اخلاقی را بسان اندیشمندان اخلاقی بر اساس بداهت خوبی عدل و بدی ظلم تشریح می‏کند و بدین‌سان در زمره شهودگرایان اخلاقی قرار می‎گیرد. وحی در موارد زیادی آنچه را عقل فی الجمله تأیید می‏کند، تفصیل داده، در موارد فراوان نقش کاشفیت حکم عقل را بر عهده دارد. تکیه بر شهود عقلانی مشترک در میان انسان‎ها و فاصله‎گرفتن از شهودات شخصی غیرقابل استناد و نیز توجه و اهمیت فراوان به عقل و جایگاه آن در معرفت، باعث عقلانی‎تر و باورپذیرترشدن اخلاق می‎گردد.