جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در نظام اعتقادی امامیّه آموزة کلامی عصمت یکی از مسائل بنیادی و زیرساختی نبوت و امامت است که از ابتدا، از دغدغه‌های علما واندیشمندان اسلامی بوده، با عنایت خاص و با رویکردهای متفاوت مورد توجه قرارگرفته است. شیعیان که عصمت را از زمرة شرایط امامت می‌دانند، بر اصل باورمندی آن اتفاق نموده‌اند، اما دربارة قلمرو آن، با رویکردهای متفاوت اظهار نظر و اختلاف کرده‌اند. از میان رویکردها، دو رویکرد، نقشی تعیین‌کننده در مباحث کلامی ایفا کرده است: یکی رویکرد عقل‌گرای متکلمان بغداد و دیگری رویکرد نص‌گرای محدثان قم. از متکلمان، شیخ مفید و از محدثان، شیخ صدوق به‌عنوان شخصیت‌های شاخص، که هرکدام به مدرسه‌ای تأثیرگذار در تاریخ کلام امامیّه تعلق خاطر داشتند، انتخاب شدند، تا در این جستار نظراتشان در بارة قلمرو عصمت مورد بررسی قرار گیرد و نیز مشترکات و اختلاف نظر آنها در جهات مختلف قلمرو عصمت نشان داده شود.

فعل خداوند متعال از مرحله صدور تا مرحله تحقق دارای مراتبی طولی است، که این مراتب عبارت‌اند از: «مرتبه مشیت»، «مرتبه اراده»، «مرتبه قدر»، «مرتبه قضا» و «مرتبه خلق». در نسبت این مراتب پنج‌گانه با فعل بندگان نظریات مختلف و گاه متناقضی ارائه شده است، برخی بر این باورند که هیچ یک از این مراتب شامل فعل بندگان نمی شود، اینان می‌گویند: آنچه از بنده صادر می‌شود فعل خود او بوده نه فعل خداوند، پس منشأ آن نیز اختیار خود اوست نه مراتب فعل الهی. گروهی دیگر بر این عقیده‌اند که برخی از این مراتب شامل فعل بندگان شده و برخی دیگر شامل فعل بندگان نمی‌شود، مثلاً می‌گویند: مرتبه مشیت شامل فعل بنده می‌گردد، اما مرتبه خلقت شامل فعل او نمی‌گردد، برخی دیگر تمام مراتب فعل الهی را شامل فعل بندگان دانسته و می‌گویند: هر آنچه از بنده صادر می‌شود باید از مجرای تمامی این مراتب گذر کرده باشد و تا مشیت و اراده و قدر و قضا و خلق الهی نباشد فعلی از بنده صادر نمی‌گردد، از آن جهت که فهم حقیقت ارتباطی که میان مراتب فعل الهی و فعل بندگان وجود دارد متضمن معرفت‌های گسترده‌ای از جمله معرفت به حقیقت نظریه «امر بین الامرین» است. در این پایان‌نامه نظرات دو تن از بزرگ ترین شخصیت‌های امامیه یعنی «شیخ صدوق» و «شیخ مفید» در ارتباط با این موضوع مطرح شده و بیان شده است که شیخ مفید قائل به عدم شمول تمامی مراتب فعل الهی نسبت به افعال عباد و شیخ صدوق قائل به عدم شمول برخی از مراتب فعل الهی نسبت به افعال عباد است. سپس نظریات این دو متکلم سترگ بر اساس منابع دین ارزیابی گردیده است و بیان شده است که فعل الهی به تمام مراتبش شامل افعال عباد می‌گردد

حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا برنجکار، رییس انجمن کلام حوزه در دومین نشست از نخستین روز مدرسه زمستانی کلام امامیه به تبیین موضوع «نظریه های فطرت بنیاد» پرداخت. وی معنای فطرت را امر غیر اکتسابی یا اکتسابی روشن و بی نیاز از تحلیل و بررسی های پیچیده، فطرت محل بحث از نوع فطرت معرفتی دانست نه فطرت گرایشی. وی در ادامه به بیان تاریخچه دیدگاه های باب فطری معرفتی از گذشته تا عصر حاضر پرداخت و نظریات سقراط، افلاطون، ارسطو، دکارت، ابن سینا، شیخ حر عاملی، سیدبن طاووس، مدرسه کوفه، مدرسه قم، مدرسه بغداد و مدرسه حله را به صورت اجمال در این باب بررسی کرد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اظهار داشت: در بین متلکمان اسلامی، براساس گزارش هایی که از مدرسه کوفه می بینیم، معرفت فطری را معرفت اضطراری می نامند به این معنا که ما مضطر هستیم به دانش معرفه الله و خداوند این معرفت را در دون ما قرار داده و اکتسابی نیست. شاهد بر این مطلب ادعای اشعری است بر این که جمهور امامیه قائل بودند معرفه الله و بلکه همه معارف مضطر است و استدلال در آن نقشی ندارد. وی افزود: البته در این میان هشام بن حکم و ابو محمد نظری مخالف با جمهور متکلمان امامیه دارند. رییس انجمن کلام حوزه خاطرنشان کرد: در مدرسه قم نیز مرحوم کلینی و صدوق قائل به اضطرار هستند و عام ذر را مطرح می کنند اما از شیخ مفید به بعد اضطرار کنارگذاشته و معرفت اکتسابی مطرح شد. در مدرسه بغداد و حله نیز این اضطرار دیگر مطرح نیست، اما در خراسان دوباره احیاء می شود. فطرت در قرآن و روایات وی نیز گفت: قرآن و روایات خداشناسی را امری مجهول که نیاز به استدلال و کشف داشته باشد مطرح نمی کنند. نه اینکه عقل توان اثبات نداشته باشد، بلکه به این معنا که راه منحصر به استدلال نیست، زیرا فطرت داریم و «کل مولود یولد علی الفطره». حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اضافه کرد: بحث معرفت فطری در دو مقام قابل طرح است، نخست این که معرفت در چه موقفی به انسان داده شده است؟ پاسخ در آیات و روایات اشاره به عالم ذر دارد. دوم «چیستی ویژگی های معرفت»؛ معرفت است یا گرایش؟ آیات و روایات فطرت را تفسیر به گرایش از قبیل خداشناسی و خداجویی نکرده، بلکه تفسیر به معرفت می کنند. و چنین که برخی گفته اند معرفت مبهم نیست، بلکه در لسان روایات می بینیم اتفاقا معرفت صریح است و شدت دارد، چون از جنس معاینه و دمیدن مطرح شده است و این معاینه به معنای دیدن یا چشم نیست که علاوه حکایت از شناخت شدید دارد. و فطری بودن معرفت همیشه به این معنا نیست که به آن توجه وجود دارد، بلکه نیاز به تذکر همیشه وجود دارد و ارسال رسل به همین منظور است. تذکر به معرفت نیز از طریق مختلف اتفاق می افتد: نخست «استدلالات عقلی» و دیگری «از راه اسمائ و صفات». وی در ادامه به ویژگی های معرفت فطری پرداخت و بیان کرد: ویژی های معرفت فطری عبارتند از: معرفت فطری شدید است؛ لذا تعابیری مثل معاینه در روایات برای معرفت ذکر شده است این معرفت به قلب معروف است نه عقل معرفت فطری معرفت اساسی است و بقیه معرفت ها به ابن معرفت مربوط اند.

به نظر می رسد که اساساً بحث تاثیرپذیری شیعه از معتزله و مسئله قائل بودن هشام به تجسم، از طریق معتزله طرح شده و سپس به آثار و منابع کلامی راه یافته و سرانجام به مستشرقان رسیده است. تاکنون طریقی غیر از معتزله که قائل به تأثیر شیعه از معتزله یا اهل تشبیه بودن شیعه را مطرح کند، در اختیار نیست؛ البته آنچه جای تعجب دارد؛ این است که اهل حدیث و اشاعره با این که معتزله را در صف مشرکان و کفار و مرتکبان کبائر قرار می دهند، بااین حال، سخنان معتزله را درباره شیعه قبول کرده و آنها را تکرار کنند.

کتاب «علمِ امام (از دیدگاه شیخ مفید و آیت الله جوادی آملی)» نوشته زهرا یوسفی از طلاب رشته کلام اسلامی مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه (خواهران) به همت مؤسسه بوستان کتاب در ۲۲۴ صفحه منتشر و روانه بازار نشر شد. بحث علم امام و ابعاد مختلف آن از مباحث مهم کلام اسلامی است که از صدر اسلام همواره در کانون توجه اندیشه وران شیعه و سنی بوده است. اندیشه وران شیعی این صفت را از شروط بنیادین امام دانسته و در رویارویی با دیگر گروه های جامعه اسلامی بر آن استدلال کرده اند و آثار گران مایه نیز در این باره نگاشته اند. اثر پیشِ رو نیز در راستای تحکیم مبانی امامت شناسی و پاسخ به شبهات آن در سه عرصه اساسی بحث علم امام، یعنی گستره و قلمرو، ویژگی ها و منابع علم امام، دیدگاه شیخ مفید و آیت الله جوادی آملی را به صورت تطبیقی بررسی کرده است. این اثر در ۴ فصل و ۱۱ گفتار تهیه و تنظیم گردیده است؛ فصل اول این اثر تحت عنوان «مفهوم شناسی» منتشر شده که دو گفتار «مفاهیم» و «نگاهی به زندگی علمی شیخ مفید و علامه جوادی آملی» بررسی گردیده است. نویسنده در فصل بعدی، به «قلمرو و گستره علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی» می پردازد؛ این فصل پس از بیان مقدمه، در قالب سه گفتار تدوین شده است؛ در این فصل، دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی در مسأله قلمرو علم امام به صورت تطبیقی مورد مقایسه قرار گرفته است. سومین فصل از این اثر به «ویژگی های علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی» پرداخته است؛ در این اثر، پس از بیان ویژگی علم امام در منظر این دو عالم، دو دیدگاه مقایسه تطبیقی شده است. منابع علم امام از دیدگاه شیخ مفید و علامه جوادی آملی، عنوان چهارمین و آخرین فصل از این اثر بوده که در سه گفتار مطرح گردیده است؛ در این فصل منابع ربانی(نامکتوب – محی و الهام الهی، لوح، رؤیای صادقه-) و منابع میراثی (مکتوب – وراثت و تعلیم بلاواسطه و با واسطه از پیامبر(ص) و امامان پیشین، جفر، جامعه و مصحف فاطمه-) به عنوان منابع علم امام از دیدگاه شیخ مفید مطرح شده و در گفتار دوم، منابع ربانی (مصادیق علم لدنی – وحی و الهام الهی، روح القدس، لوح محفوظ -) و منابع میراثی علم امام (وراثت و تعلیم بلاواسطه و با واسطه از پیامبر(ص) و امامان پیشین، قرآن، جفر، جامعه یا کتاب علی و مصحف حضرت فاطمه زهرا –س-) تبیین گردیده و در پایان مقایسه ای تطبیقی میان دو دیدگاه صورت گرفته است.

مسئله ارتباط عقل و نقل و قلمرو تقدم و تأخر و انواع کارکردهای آنها از منظر شیخ مفید در این نوشتار با روش تحلیلی- توصیفی مورد کنکاش قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد، شیخ مفید به نقش مصباحی تصریح دارد و به علاوه از نقش تعاملی عقل جانبداری می کند. ایشان در تعریف عقل هم به بعد نظری آن پرداخته و هم به بعد عملی آن. شیخ مفید مانند معتزله معارف دینی را اکتسابی می دانند، ولی وجوب نظر را به دلیل امر الهی می‌گذارند نه عقل. وی عقل را در تمام مراحل استدلال و نتیجه گیری، محتاج وحی می داند. به عبارت دیگر، وحی هم محرک نخستین عقل است و هم کیفیت استدلال را به مکلف می آموزد. شیخ مفید عقل را بر خلاف اهل حدیث در فقه به کار گرفت ولی این سبب نشد که، قیاس را بپذیرد.

آراء رو به گسترش جریان‌های فکری رقیب و معاصر با شیخ مفید(م.۴۱۳) درخصوص افضلیت امام، بخشی از دلایل نگارش کتاب الارشاد توسط این متکلم برجسته امامی می‌باشد. در این زمان برخی از گفتمان‌ها با وجود باور به تفضیل علی(ع)، با صدور جواز امامت مفضول، بر مشروعیت خلافت متقدمین تاکید داشتند. برخی دیگر نیز علیرغم هم‌سویی با امامیه در لزوم افضلیت امام- از مباحث امامت عامه- با باور به انطباق فضیلت خلفا بر ترتیب تاریخی خلافت آنان، بر عدم تفضیل و تقدیم حضرت علی(ع) رأی می‌دادند. در چنین فضایی مفید کتاب الارشاد را با تکیه بر آراء کلامی خویش در مسأله امامت همچون اثبات لزوم افضلیت امام و تفضیل علی(ع)، بهره‌گیری از استنادات تاریخی و گاه آراء گفتمان‌های رقیب، به رشته تحریر درآورد تا به حفظ هویت گفتمان امامی بپردازد. از این‌رو شناسایی شاخصه‌های متکی بر مؤلفه افضلیت امام که شیخ در الارشاد در جهت اثبات تفضیل و تقدیم علی(ع) و طرد مشروعیت خلافت متقدمین از آنها بهره برده‌است، دغدغه اصلی این پژوهش را شکل می‌دهد. نتیجه این پژوهش توصیفی-تحلیلی نشان می‌دهد که شیخ با به کارگیری شاخصه‌هایی چون برجسته‌سازی جایگاه و اعمال امام، طرد جایگاه و اعمال متقدمین به ویژه شیخین و طرد عملکرد صحابه در انتخاب افضل یا اصلح به این مهم پرداخته‌است.

اهل بیت و ائمه (ع) نزد مسلمانان به ویژه شیعیان از جایگاه خاصی برخوردارند؛ از این رو، شناخت ائمه و صفات آنان همواره از مباحث مهم متکلمان و محدثان بوده است. گروهی در این راه با انگیزه های گوناگون، ائمه (ع) را از جایگاه خود فراتر بردند و در تاریخ به عنوان غالیان شناخته شدند، در مقابل، گروهی دیگر کوتاهی نموده و آنان را در حد عالمان پرهیزگار (نه امامان معصوم) پایین آوردند و مدعی شدند که هر فضیلت و صفت ویژه ای که برای ائمه (ع) گفته شده است، دستاورد غالیان بوده است.در این نوشتار به واکاوی این مساله پرداختیم. در این راه، نخست معناشناسی امامت از دیدگاه شیعه و سنی را بررسی نموده، سپس نظریه «علمای ابرار» و نظریه مقابل (امامان معصوم) را تبیین کرده ایم و در پایان با بررسی آیاتی مثل آیه امامت، عصمت، ولایت و روایاتی مثل حدیث ثقلین، حدیث سفینه و استشهاد به سخن ائمه (ع) به این امر دست یافته ایم که حتی اگر به فرض، برخی روایات مربوط به صفات فرابشری ائمه (ع) را ساخته و پرداخته غلات بدانیم، آیات، روایات و شواهد خدشه ناپذیری نیز وجود دارد که چنین صفاتی را ثابت می کند.