جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ارتباط بین عقل و دین از جمله مسائلی است که متفکران اسلامی از دیرباز با امعان نظر به آن پرداخته اند. جستار حاضر این موضوع را از منظر غزالی و شیخ مفید به عنوان دومتکلّم و متفکّر بزرگ اسلامی بررسی می کند. نتایج به دست آمده در نوشته های غزالی مبین آن است که وی معانی چهارگانه ای برای عقل ذکر کرده است که عبارتند از عقل نظری و عملی و عقل اکتسابی و غریزی. در نزد غزالی علوم دینی بر علوم عقلی برتری دارد و شرع را بر عقل مقدم می شمارد. و معتقد است که عقل در طلب معرفت ذات الهی ناتوان است. اما شیخ مفید، متکلمی عقل بنیاد است که از راه احتجاجات عقلی، به تبیین گزاره های کلامی و فقهی می پردازد و اندیشمندان را به سوی ایمان استدلالی فرا می خواند. در نظر او، عقل به عنوان منبعی در جهت دفاع از آموزه های وحیانی به حساب می آید. وی علاوه بر بهره مندی از عقل در مباحث کلامی، در مباحث نقلی نیز، مطابقت و مخالفت مفاد حدیث با عقل را ملاک صحّت و سقم حدیث می داند. از آنجا که مفید فهم حدیث را منوط به توجّه دقیق و عمیق عقلانی می داند، با اصحاب حدیث ، به عنوان جریانی ظاهرگرا به مخالفت پرداخته است.

شيخ مفيد در ميان متکلمان اماميه، جايگاه ويژه و ممتازي دارد و بي‌ترديد تحليل و تبيين او از آموزه‌هاي اعتقادي، نقشي تأثيرگزار در تحليل تاريخ فکر اماميه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهيت آن، از جمله آموزه‌هايي است که شيخ مفيد پيرامون آن رساله‌اي مستقل تحرير کرده است و برخي شاگردانش همچون کراجکي، تبيين و تحليل او را پرورانده‌اند. خط فکري شيخ مفيد، اگرچه همانند تمامي متکلمان عدليه اراده را حادث مي‌داند، ولي ازيک‌سو بر اساس روش‌شناسي‌اي که در کلام‌ورزي خويش بدان التزام دارد، و از سويي ديگر بر پاية برخي از روايات، بين اراده خدا و ارادة انسان تفاوت مي‌گذارد و به ‌لحاظ وجود‌شناسي، اراده را همان امر مکوّن عيني و خارجي مي‌داند. شيخ مفيد در معنا‌شناسي صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دليل سمع مي‌توان خداوند را مريد دانست. از‌اين‌رو، استمعال اين صفت را براي خداوند مجازاً روا مي‌دارد. اما اين تبيين را پيش‌تر برخي از معتزليان بغدادي، همچون بلخي کعبي، هم ارائه کرده و براي آن دليل اقامه نموده بودند. بعيد نيست اقبال شيخ مفيد به رويکرد و تحليل معتزليان بغدادي، به دليل همسو‌انگاري اين ديدگاه با روايات اماميه بوده باشد.

شيخ مفيد در ميان متکلمان اماميه، جايگاه ويژه و ممتازي دارد و بي‌ترديد تحليل و تبيين او از آموزه‌هاي اعتقادي، نقشي تأثيرگزار در تحليل تاريخ فکر اماميه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهيت آن، از جمله آموزه‌هايي است که شيخ مفيد پيرامون آن رساله‌اي مستقل تحرير کرده است و برخي شاگردانش همچون کراجکي، تبيين و تحليل او را پرورانده‌اند. خط فکري شيخ مفيد، اگرچه همانند تمامي متکلمان عدليه اراده را حادث مي‌داند، ولي ازيک‌سو بر اساس روش‌شناسي‌اي که در کلام‌ورزي خويش بدان التزام دارد، و از سويي ديگر بر پاية برخي از روايات، بين اراده خدا و ارادة انسان تفاوت مي‌گذارد و به ‌لحاظ وجود‌شناسي، اراده را همان امر مکوّن عيني و خارجي مي‌داند. شيخ مفيد در معنا‌شناسي صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دليل سمع مي‌توان خداوند را مريد دانست. از‌اين‌رو، استمعال اين صفت را براي خداوند مجازاً روا مي‌دارد. اما اين تبيين را پيش‌تر برخي از معتزليان بغدادي، همچون بلخي کعبي، هم ارائه کرده و براي آن دليل اقامه نموده بودند. بعيد نيست اقبال شيخ مفيد به رويکرد و تحليل معتزليان بغدادي، به دليل همسو‌انگاري اين ديدگاه با روايات اماميه بوده باشد.

عقل یکی از منابع مهم معرفتی در کشف حقایق دینی است که کارکرد معرفتی آن در حوزه الهیات از دیرباز نزد دین پژوهان و متکلمان از اعتبار خاصی برخوردار بوده و هم اکنون نیز همچنان بر اعتبارآن تأکید می شود. اما دربین برخی از نحله های فکری-کلامی در نقش آفرینی و کارکرد معرفتی آن نکات قابل تأملی وجود دارند که می توانند شبهاتی ایجاد نمایند که باعث تردید در اعتبارکارکرد معرفتی ادراکات عقلی گردد. از این رو، این پرسش مطرح می گردد که اعتبارکارکرد معرفتی عقل در کشف حقایق دینی چیست؟ این مقاله برآن است تا با استفاده از منابع کتابخانه ای و باروش توصیفی-تحلیلی به اعتبار کارکرد معرفتی عقل با تأکید بر اندیشه شیخ مفید (ره) بپردازد و یافته این مقاله این خواهد بود که ادراک عقلی در تولید معرفت، معناگری نقل و سنجش بین حق و باطل دارای اعتبارکارکردی است. اگرچه در مواردی همچون؛ ذات خدا، جزئیات دین و امور اخروی مانند عذاب اخروی و معاد جسمانی، محدودیتهایی دارد.

ماهیت مرگ و چگونگی زندگی بازپسین، به ماهیت انسان بستگی دارد. شیخ مفید، از متکلمان بنام امامیه، انسان را نفسِ دارای بدن می‌داند که حیات، ذاتی آن نیست؛ درحالی‌که سید مرتضی انسان را همین پیکر با ساختار ویژه‌اش می‌شناسد که اگر شرایط فراهم شود، حیات در آن پدیدار می‌شود. بازتاب این اختلاف نظر را در تعریف آنها از ماهیت مرگ و چگونگی زندگی پسادنیوی می‌توان دید. از دیدگاه سید مرتضی، مرگ نابودی تدریجی انسان است که با فروپاشیدن بدن، آغاز و با نابودی اجزای سازنده‌اش در آستانه رستاخیز پایان می‌پذیرد؛ درحالی‌که از دیدگاه شیخ مفید، مرگ نابودی بدن دنیایی و انتقال نفس به بهشت یا دوزخ است، هرچند نه بدن دنیایی همه انسان‌ها نابود می‌شود و نه نفس همه آنها منتقل می‌شود. سپس در آستانه رستاخیز همه چیز حتی نفوسی که از زندگی برزخی برخوردارند، نابود می‌شوند. با این وصف، از دیدگاه آنها، معاد بازآفرینی چیزی است که نابود شده بود. در این مقاله، تلاش شده است آرای این دو متکلم درباره ماهیت مرگ و چگونگی زندگی پسادنیوی تحلیل و بررسی شود.