مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نقاطی که مذهب شیعه بدان جا رسوخ کرد و در ضمیر و اندیشه مردمان آن جای گرفت، بغداد است. سابقه حضور شیعیان در عراق به زمانی برمی‌گردد که برخی از یاران علی در سپاه مدینه برای فتوحات، عازم عراق شدند. با استقرار حکومت امام علی(ع) و امام حسن(ع) در کوفه، تفکر شیعه، به بیشتر مناطق این سرزمین و ازجمله بغداد نفوذ کرد. از زمان امام جعفر صادق(ع) به بعد بیشتر ائمه معصومین ازجمله امام هفتم و امام نهم چندی در آن شهر توقف کرده و سرانجام در همان شهر امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) به شهادت رسیدند. نحوه مدیریت شیعیان در بغداد به طورعمده به‌وسیله وکلای ائمه صورت می‌گرفت. در زمان غیبت صغری، نواب اربعه که مرجع عموم شیعیان بودند در بغداد زندگی می‌کردند و از امور سیاسی، اقتصادی و دینی آنان غافل نبودند. دانشمندان و رجال شیعه نیز از آغاز بنای بغداد در این شهر رفت‌وآمد و یا توقف کردند و به تبلیغ و هدایت سیاسی و فکری شیعیان می‌پرداختند.

کتاب شیعه در اسلام، نوشته علامه سید محمد حسین طباطبائی کتابی است که با هدف معرفی مذهب شیعه به‌خصوص برای مخاطبان غیرمسلمان نوشته شده است. در این کتاب، بسیاری از مطالب لازم برای شناخت تشیع ــ از نحوه پیدایش تاریخی، عقاید، فقه و شریعت تا لطیف‌ترین حقایق معنوی ــ به زبانی ساده و مختصر، در سه فصل کلی جمع‌آوری و بیان شده است. این کتاب به زبان فارسی بارها نشر یافته و ترجمه انگلیسی آن که توسط سید حسین نصر انجام شده است در آمریکا و اروپا منتشر شده است.

یکی از مسائل اساسی و مهم در تاریخ نگاری، پیش فرض های ایدئولوژیک تاریخ نگاران در آثار ایشان است که هم در انتخاب اخبار اثر دارد و هم در ارائه‌ی گزارش ها . فلذا برای فهم بهتر وقایع تاریخی و بررسی میزان درستیِ گزارشات، باید میزان تأثیر گذاری پیش فرض های ایدئولوژیک (یا به بیان دیگر اندیشه های کلامی) در تاریخ‌نگاری مشخص شود. شیخ مفید (ره) از برجسته ترین علما، متکلمین و فقهای شیعه (که سرسلسله‌ی ایشان و مکتب‌ساز در فقه و اصول و کلام محسوب می‌شود) آثاری در زمینه‌ی تاریخ نگاری و سیره نگاریِ اهل بیت (ع) نیز دارد. پرسش این پژوهش این است که اولاً میزان تأثیرگذاریِ باورهای کلامی شیخ مفید (ره) در تاریخ نگاریِ ایشان تا چه اندازه است؟ و ثانیاً آن دسته از علمای شیعه در نسل های بعد از او که اقدام به سیره نویسی یا تاریخ نگاری کرده اند، چه میزان از سبک ایشان تأثیر پذیرفته اند؟ یافته های پژوهش (که روش آن تاریخی همراه با نقد محتوا (درونی) است، که با بررسی و مقایسه‌ی گزاره های کلامی با گزارش های تاریخی و نسبت آن دو با یکدیگر انجام شده) نشان می دهد که میزان تأثیرگذاری اندیشه‌های کلامی شیخ مفید (ره) بر تاریخ نگاری ایشان به اندازه‌ای است که کتاب الارشاد ایشان بیشتر به ‌یک کتاب کلامی (با ادله‌ی نقلی) شبیه است تا یک کتاب تاریخ. علمای شیعه‌ی بعد از شیخ مفید (ره) که اقدام به تاریخ نگاری نموده اند، در روش به‌ایشان شباهت دارند (اما دقیقاً به همان شکل مشی نکرده اند) البته در گزارشات و نقل ها، بسیار به‌ایشان استناد نموده اند.

«اثبات الوصیة للإمام علی بن ابی طالب»، نوشته علی بن حسین مسعودی به زبان عربی است. این کتاب، با هدف اثبات جانشینی امامان شیعه (ع) نگاشته شده است. نویسنده بعد از اشاره به برخی روایات که بر لزوم امامت تأکید دارند به شرح مختصری از زندگی پیامبران که جانشین یکدیگر می‌ شدند پرداخته و بعد از زندگی پیامبر اسلام (ص) نیز زندگی جانشینان وی یعنی امامان دوازده‌ گانه را شرح داده است و روایاتی درباره نصوص امامت و مناقب و فضایل آنان نقل کرده است. این کتاب به طور خلاصه یک دوره تاریخ پیامبران، امامان، پادشاهان و خلفای معاصر آنان را در بر دارد. این کتاب به سبک و سیاق سایر کتب حدیثی شیعه نگاشته شده و محتوای آن از تشیع نویسنده‌ اش حکایت دارد.

الشيعة في كتاب بغية الطلب في تاريخ حلب (لابن العديم 588 - 660ق)، گزيده‌اى است با موضوع «شيعه» از كتاب «بغية الطلب في تاريخ حلب»، نوشته عمر بن احمد بن ابى‌جراده حلبى، معروف به «ابن عديم» (588 - 660ق) كه با تحقيق شيخ حسین واثقى، با نام مذكور منتشر شده است. يكى از علل بلندآوازگى ابن عديم آثار و تحقيقات وسيع وى در موضوعات مختلف علمى، ادبى، فقهى، كلامى و تاريخى است. اثر معروف او درباره تاريخ حلب در آن روزگار و پس از آن از اقبال فراوان برخوردار شد و نزدیک به همه مورخان معاصر وى و سده‌هاى بعدى از آن بهره بردند. «بغية الطلب في تاريخ حلب» كه به‌صورت 40، 30 و 10 جلدى منتشر شده، نخستين اثر در تاريخ حلب است. اين كتاب دربردارنده احوال عالمان، حاكمان، سرزمين، مردم و ديگر مسائل جغرافيايى، سياسى، علمى و مذهبى حلب است. محقق كتاب در مقدمه مى‌نويسد: «شهر حلب از بزرگ‌ترين شهرهاى اسلامى و مراكز علمى از قرن اول هجرى تا زمان حاضر بوده است. از قرن دوم، مردان بزرگى از اصحاب امام جعفر صادق(ع) در اين شهر بوده‌اند كه رجاليون آنها را توثيق و تكريم كرده‌اند، اما در قرن چهارم تشيع در حلب نقش درخشانى داشته است و مبالغه نيست اگر بگوييم در آن زمان مذهب غالب مردم، تشيع بوده؛ چراكه سيف‌الدوله اظهار تشيع مى‌كرد، لذا غالب اهل حلب شيعه شدند. محقق كتاب در مقدمه به كلامى از ابن عديم اشاره مى‌كند كه از آن استفاده مى‌شود كه تشيع تنها مذهب مردم حلب در قرن پنجم هجرى بوده است. وى سپس برخلاف اعتقاد عده‌اى كه نویسنده كتاب را شيعه مى‌دانند، وى را سنى مى‌داند و بر اين موضوع ادله‌اى نيز اقامه مى‌كند. از جمله ويژگى‌هاى اين اثر آن است كه شرح حال عده‌اى از علماى شيعه‌ى اماميه را كه شرح حال آنها سابقاً در هيچ كتاب شيعه و سنى ذكر نشده، مى‌توان در اين اثر يافت. بخش اول كتاب با ذكر اسامى 141 تن از كسانى كه در صفين با اميرالمؤنين حاضر بوده‌اند، آغاز شده است. درباره برخى افراد، تنها به نام آنها بسنده شده است. در بين اسامى مذكور، اويس قرنى، حسین بن على بن ابى‌طالب(ع) و مالك اشتر نخعى و عمار بن ياسر نيز ديده مى‌شود. نویسنده، درباره عمار مى‌نويسد: شهادت عمار تأثير عظيمى در تمييز حق از باطل داشت؛ چراكه روايات متواترى از نبى اكرم(ص) درباره قتل عمار به دست گروه باطل ذكر شده است. در بخش بعد، شرح حال 40 شخصيت از علماى شيعه حلب ذكر شده است. سپس اسامى پنج نفر از علما كه شيعه بودن آنها محتمل است، آمده است.در بخش ديگرى از كتاب با نام فوائد پراكنده، هفت مطلب درباره تشيع ذكر شده كه از آن جمله است: اقامه عزاى امام حسین(ع) در روز عاشورا در مدينه منوره، جشن روز عيد غدير در بغداد، در رؤيا ديده شدن اميرالمؤمنين توسط مرد سنى و حزن و اندوه آن حضرت درباره اسيران كربلا. بيوت بنوزهره، بنوحمدان و بنوخشاب، سه خانه‌اى است كه در كتاب به آنها اشاره شده است.آخرين بخش كتاب به اشراف و بزرگان علوى حلب به نقل از كتاب «موارد الأتحاف» عبدالرزاق كمونه حسینى، اختصاص دارد

کتاب «لماذا اخترنا مذهب الشیعة الامامیة؟» نوشته محمد رضی رضوی، كه به زبان عربی نوشته شده بیان علل و سخنان كسانی است كه در طول تاریخ به ویژه در عصر حاضر مذهب شیعه‌ اثنی عشری را پذیرفته‌ اند. نویسنده با بهره‌ گیری از كتب مختلف به این مطالب عمده پرداخته است: اسامی كسانی كه مذهب خود را رها كرده و مذهب شیعه امامیه را پذیرفته‌ اند، اسامی كسانی كه مذهب شیعه‌ امامیه را پذیرفته‌ اند اما دلایل شیعه شدن آن‌ ها را نشناختیم، و سرانجام كسانی كه مذهب شیعه‌ امامیه را پذیرفته‌ اند، اما اسامی آن‌ ها را به طور دقیق نمی‌ دانیم.

امام محمد باقر(ع) یکی از برجسته ترین دانشندان عصر خود و در تاریخ ادوار نخستین اسلام بسیار پرنفوذ بود. کتاب حاضر، نخستین توصیف نظام مند از زندگی، کارها و تعلیمات این کوکب درخشان تاریخ اولیۀ اسلام است و برای علاقه مندان به مطالعات مربوط به حقوق، تاریخ، الهیات اسلامی و نیز شیعیان امروزی بسیار سودمند است. -نویسندۀ این اثر، خانم دکتر ارزینا لالانی پژوهشگری است که درباره قرون نخستین اسلامی شیعی تحقیق می کند. او به تدریس آثار مربوط به حدیث در دانشگاه کمبریج اشتغال داشت و اکنون در مؤسسه مطالعات اسماعیلی، لندن، به تحقیق مشغول است. خانم لالانی از دانشگاه ادینبورگ درجۀ دکتری دریافت کرده است. متن انگلیسی این کتاب در آبان 1381 برندۀ جایزۀ کتاب ولایت سال جمهوری اسلامی ایران شد و خانم لالانی برای دریافت جایزه خود به ایران آمدند و در مراسمی که به این مناسبت در شهر یزد برگزارشده بود، شرکت کرد. معرفی حاضر، از محقق اسلام شناس معاصر، دکتر حامد الگار، به مناسبت انتشار ترجمه فارسی کتاب، در اختیار خواننندگان قرار می گیرد. دکتر فریدون بدره ای مترجم این اثر است. وی دارای دکترای زبانشناسی از دانشگاه تهران است. دکتر بدره ای پیش از این کتاب تاریخ و عقادی اسماعیلیه تألیف دکتر فرهاد دفتری را به فارسی ترجمه کرده بود که در 1374 ش برنده جایزه کتاب سال شد.