مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

الحياة السیاسیة و الفكرية للزيدية في المشرق الإسلامي، اثر نویسنده معاصر عرب، احمد شوقى ابراهيم العمرجى است كه پيرامون حيات سياسى و فكرى فرقه زيديه در طول سال‌هاى 132 - 365ق، به نگارش درآمده است. كتاب، به شيوه‌اى علمى و با استفاده از منابع تاريخى اهل سنت تأليف شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه و سه باب است كه مطالب هر باب در ضمن عناوينى دسته‌بندى و ارائه شده است. در نگارش اين اثر از تعداد زيادى از كتب خطى و مصادر قديمى استفاده شده كه از آن جمله است: «الحدائق الوردية في مناقب أئمة الزيدية»، تأليف حميد المحلى (متوفى 652ق)؛ «كتاب في نصرة المذاهب الزيدية»، تأليف احمد بن حسین هارونى (متوفى 421ق)، «بغية الطالب في معرفة أولاد سيدنا علي بن أبي‌طالب»، تأليف طاهر بن حسین اهدل يمنى (متوفى 998ق) و «تاريخ الأمم و الملوك»، تأليف محمد بن جرير طبرى (متوفى 310ق). نویسنده در مقدمه كتاب به تبيين اهميت مقطع زمانى مورد بحث كه قيام زيد بن على در آن اتفاق افتاد و تأثير زياد آن بر دولت اسلامى و نيز معرفى مختصرى از اين فرقه و افكار آن پرداخته است. آنچه در ذيل خواهد آمد خلاصه‌اى از مطالب ابواب كتاب است كه البته بايد توجه داشت كه اين مطالب با استفاده از منابع تاريخى اهل سنت تأليف شده است: در باب اول، شكل‌گيرى و تطورات فرقه زيديه مورد بررسى قرار گرفته است. در ابتداى قرن دوم هجرى (هشتم ميلادى) به تبعيت از زيد بن على بن حسین كه بر امويين خروج كرد، فرقه زيديه شكل گرفت. نویسنده، فرقه زيديه و اماميه را مهم‌ترين مذاهب شيعه دانسته است. وى اماميه را كه پيروان راستين پيامبر اسلام(ص) و على(ع) هستند، با استناد به منابع اهل سنت رافضى مى‌نامد. از لابه‌لاى مطالب مى‌توان علت متصف كردن شيعه به چنين لقبى را دريافت؛ چراكه به نقل از بعضى، لقب رافضه به دليل آن است كه اماميه امامت عمر و ابوبكر را رد كرده و نپذيرفته‌اند و يا اينكه به گفته نوبختى اين لقب را مغيرة بن سعيد عجلى به دليل اينكه شیعیان از او تبرى جسته و او را رها كردند، به كار برده است. در ابتداى اين باب، صفات و ويژگى‌هاى اخلاقى و علم زيد بن على، خروج و اسباب خروج او، اقدامات او در كوفه و سرانجام قيام او بيان شده است. پس از شهادت زيد بن على(ع)، فرقه‌هاى ديگرى از اين فرقه منشعب شد كه در منابع از سه تا ده فرقه به زيديه منتسب شده‌اند كه از آن جمله است: جاروديه، سليمانيه، صباحيه. نویسنده، هريك از اين فرقه‌ها را به‌تفكيك معرفى كرده است. در اين باب، حيات سياسى فرقه زيديه در زمان عباسيان از زمان منصور عباسى تا حكومت المستعين مورد مطالعه قرار گرفته است. حسن بن زيد، از نوادگان زيد بن على، توانست دولت زيديه را در طبرستان بنيان نهد كه نزدیک به يك قرن (250 - 355ق) تداوم يافت و بخشى از كتاب بدان اختصاص يافته است. زيديه معتقدند كه مسئله امامت از مهم‌ترين مسائل اصول دين است. نویسنده، اعتقادات زيديه در رابطه با امامت را چنين برمى‌شمارد كه به اعتقاد زيديه با وجود افضل، مفضول هم مى‌تواند امام باشد. وى تصريح مى‌كند كه زيد قائل به افضليت على(ع) بر ابوبكر و عمر بود، اما درعين‌حال معتقد بود كه خلافت آن دو حق و اطاعت از آنها واجب است؛ اگرچه على(ع) به لحاظ مناقبش در اسلام و مواقفش در جنگ‌ها افضل است، اما مصلحت مسلمين در تولى منصب امامت توسط شيخين بوده است. از اولاد فاطمه(س) بودن، عدم عصمت امام، جايز بودن قيام دو امام هم‌زمان و وجوب اطاعت از آن دو از ديگر ويژگى‌هاى امام از ديدگاه زيديه است. در باب سوم، به آثار و تأليفات و حيات فكرى زيديه پرداخته شده است. نویسنده پيش از ورود به بحث، لازم ديده است كه فقها و علماى زيديه را ذكر كند؛ لذا شرح حال قاسم رسى (ت 246ق)، يحيى بن حسین (ت 298ق) و صاحب بن عباد (ت 385ق) را ذكر نموده است. مبادى عقيدتى زيديه عبارت است از توحيد، عدل، وعد و وعيد، منزلة بين المنزلتين، امر به معروف و نهى از منكر. اين مبادى، در همين باب، مورد بحث قرار گرفته است. زيديه اعتبار قرآن و سنت متواتر را از جهت قوت استدلال به آن دو در يك حد دانسته و عقل و اجماع را نيز حجت مى‌دانند. ارتباط زيديه با معتزله و اماميه در بخش ديگرى از مطالب اين باب آمده است. آخرين مطلب اين باب به حيات ادبى زيديه اختصاص دارد كه در دو بخش نثر و نظم تبيين شده است. در بخش نثر، ابتدا خطبه و مواعظ بزرگان زيديه و سپس نامه‌هاى سياسى و ادبى شخصيت‌هایى چون محمد نفس زكيه و صاحب بن عباد ارائه شده است. از جمله بخش‌هاى جالب توجه كتاب، انتساب كميت به فرقه زيديه و استفاده اعتقادات زيديه از «هاشميات» كميت است و حال‌آنكه كميت از بزرگ‌ترين شعراى شيعى است كه در فضائل اهل‌بيت(ع) شعر سروده و به مبارزه با حكام جور زمان پرداخته است. وى در بخشى از هاشمياتش از فدك و ميراث غصب‌شده حضرت زهرا(س) توسط ابوبكر و عمر و بازخواستى كه از آن دو در اين مورد در روز جزا خواهد شد، سخن گفته است. منابع مورد استناد نویسنده و به تبع آنها خود وى بر وجوه بلاغى شعر كميت چشم بسته و به سهو يا به عمد آنچه را كه امويين از آن دريافته و به وحشت افتاده‌اند را منكر شده‌اند. در بخش الحاقى كتاب، متن كامل خطبه زيد بن على بن حسین به هنگام خروج بر امويان، خطبه ابوعباس عبدالله در مسجد كوفه، خطبه ناصر اطروش در امل و چند نامه محمد نفس زكيه و يا جوابيه آن آمده است.

علويان طبرستان از آثار ابوالفتح حكيميان (زنجان 1306- 1384 ش) است كه در آن تاريخ پيدايش، تحولات، انديشه‌ها و تأثيرات حكومت علويان طبرستان را از آغاز تا قرن پنجم هجرى با استناد به منابع معتبر مورد پژوهش و تحليل قرار داده است. اين كتاب از يك مقدمه، چهار فصل و يك تكمله و همچنين تعليقات و اضافات تشكيل شده است. اين فصول به ترتيب چنين است: 1. محيط تاريخى و جغرافيايى طبرستان در سه قرن اول هجرى، 2. قيام سادات علوى، 3. عقايد و آراء فرقه زيديه و 4. محيط فرهنگى طبرستان در دوران امارت علويان. درباره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است: - در ابتداى كتاب، تقريظ مورخ مشهور دكتر عبدالحسين زرين كوب آمده كه در آن چنين به توصيف اين اثر پرداخته است: «در بين رساله‌هايى كه تاكنون از دانشجويان دانشكده الهيات ديده‌ام آن را ممتاز يافته‌ام و نويسنده در به دست آوردن مآخذ و استفاده از آنها به قدر مقدور دقت وافى داشته است... اين رساله براى روشن كردن يك قسمت از تاريخ ايران اسلامى بسيار سودمند خواهد بود». - نويسنده در مقدمه (پيش‌نوشتار) كتاب يادآور شده است كه: آن هنگام كه مؤلف، همچون خيل دانشجويان ديگر، سرگرم تحقيق و تأليف و تحرير رساله حاضر بود و اميدها و آرمانها در سر مى‌پرورانيد هرگز تصور نمى‌كرد اين وجيزه، چنان مورد تأييد نخبه استادان دانشكده الهيات و معارف اسلامى قرار گيرد كه تقريباً بى‌هيچ فاصله از لحظات تصويب، جهت چاپ در رديف انتشارات دانشگاه تهران به آن مركز بزرگ علمى ايفاد گردد و امروز كه روزگارى نسبتاً دراز از آن ايام گذشته است هنوز احساس مى‌كند در برابر انبوهى از ناگفته‌ها، ناخوانده‌ها و ننوشته‌ها قرار دارد كه اگر تا پايان عمر نيز دانشجووار سرگرم پژوهش و كندوكاو باشد بازهم ره به جايى نخواهد برد به حكم آنكه فرموده‌اند: العلم كثير و العمر قصير. - بنا بر نظر نويسنده: «تاريخ‌نويسان، عموماً در كار مبارزات امام زيد و چگونگى قتل او به دست عمال هشام بن عبدالملك هماهنگ و همداستانند و مى‌گويند نخست در روز قيام، او را مقتول ساختند، سپس جسد عريانش را از زير خاک و خاشاك بيرون كشيدند آنگاه به فرمان خليفه از دار آويختند. برخى نيز اضافه مى‌كنند پس از آنكه جسد بدون سر، سالها بر دار آويزان بود، بقاياى آنرا پايين آورده سوزاندند و خاکسترش را به باد فنا سپردند». مؤلف بعد از بحث و بررسى و نقل كلام مورخان، سرانجام افزوده است: «به اين ترتيب گرچه قيام امام زيد بن زين‌العابدين(ع) بر ضد بيدادگران اموى بى‌نتيجه ماند ولى به‌طوريكه تدريجاً در اين كتاب خواهيم ديد، نه تنها فرزند او يحيى به شيوه پدر اقتداء كرد و شهيد گرديد بلكه ساير نوادگان خاندان رسالت در گوشه و كنار قلمرو وسيع حكومت بغداد، سر نافرمانى برافراشتند و هرگز در برابر ستمكاران سر تسليم و اطاعت فرود نياوردند. - بر طبق پژوهش نويسنده: «سلسله علويان طبرستان، با ظهور حسن بن زيد- الداعي إلى الحق- ملقب به داعى كبير يا داعى اول پديدار شد و حكومت آنان بيش از يكصد سال طول كشيد. جلال‌الدين سيوطى در تاريخ الخلفا مى‌گويد: دولت طبرستان با ظهور شش تن از علويان تشكيل شد و دوام يافت كه اولين آنان حسن بن زيد و آخرين فرد الثائر باللّه بود كه در سال 345ق براى اولين بار سراسر طبرستان را تسخير كرد». نويسنده افزوده است كه ما ضمن تحقيقات خود با نام چهارده تن از سادات علوى آشنا شديم كه هشت تن از آن بزرگواران از نوادگان امام حسن(ع) و شش تن ديگر از نوادگان امام حسين(ع) بودند». آنگاه مؤلف نام و نسب علويان مزبور را كه در طبرستان از بدو پيدايش تا انقراض حكومت كرده‌اند ذكر كرده است. - نويسنده در معرفى فرقه زيديه چنين مى‌نويسد: «فرقه زيديه در اصل پيروان زيد بن على بن امام حسين(ع) و پس از آن نوادگان زيد بن امام حسن(ع) كه به مرور زمان بر اثر اختلافات ناچيزى كه زعماى آن داشتند تيره‌هايى چند از ايشان پديد آمده بود، اما همگان در اصل تابع امام زيد و تبعاً شيعى‌مذهب بودند. گروه كثيرى از هواداران آن پيشوا، به هنگام خروج او بر ضد عمّال هشام بن عبدالملك وى را تنها گذاشتند و از زيد كناره گرفتند. - نويسنده در مورد اصول اجتهاد در مذهب زيدى چنين نظر داده است: «با آنكه از امام زيد، اصول مدوّنى كه روش و حدود اجتهاد را روشن كند باقى نماند لكن در مذهب زيدى اصولى مى‌يابيم كه بر فقه امام زيد(رض) نيز شمول دارد. از اين نكته پيداست كه فقه زيدى، تنها فقه امام زيد نيست بلكه گروهى از پيشوايان مذهبى آل بيت مانند هادى و ناصر و ديگران كه پس از زيد آمدند در آن ذينظرند؛ خصوصاً كه باب اجتهاد در فقه زيدى، باز است و به ملاحظه همين امر است كه نمى‌توان گفت اصولى كه زيديان تدوين كرده‌اند اصول شخص امام زيد است. - بنا بر مطالعات نويسنده: «از همان هنگام كه نوادگان امامان شهيد- حسن و حسين(ع)- در شمال و شمال شرقى ايران پناه گرفتند و مستقر شدند، بذر مذهب زيدى در آن نواحى پاشيده شد و بر اثر اجتهادات و استنباطات مساعد اقليم مزبور، رشد كرد و بارور گرديد. در قرن چهارم اين آراء و عقايد به‌هم پيوست و به‌صورت جمع و درس آمد. جماعتى بين آراء ائمه ديلم و گيلان و آذربايجان و خراسان از يك‌سوى و آراء كوفيان و حجازيان و اهل يمن از جانب ديگر، الفت دادند. برادران بزرگوار- المؤيد باللّه و الناطق بالحق- بر اين آراء تكيه كردند و آنرا با آنچه از ناصر كبير اطروش- ناشر اسلام در ديلم و گيلان و مروج مذهب زيدى در آن نواحى- روايت شده بود جمع كردند. - نويسنده با بيان اين نكته كه: «سلطه سياسى- مذهبى عرب بر سرتاسر ايران كه مدتى نزدیک سه قرن طول كشيد اگر هم سبب استقرار آيين نوخاسته محمدى و برافتادن مذاهب پيشين گرديد اما هرگز نتوانست قوميت، مليت، زبان، آداب، رسوم و سرانجام ادبيات ما را براى هميشه از ميان بردارد»؛ بر چند نكته تأكيد كرده است: «يك- پديد آمدن يك لهجه ادبى و رسميت يافتن آن به عنوان زبان سياسى، علمى و ادبى از هنگامى آغاز گرديد كه دولت‌هاى مستقل ايرانى منجمله صفاريان و سامانيان، پديدار شدند و همانگونه كه ديديم علويان طبرستان بيش از يكصد سال با آنان مصادم و همزمان بودند. دو- اين سرزمين زرخيز و گوهربار، مهد پرورش بسيارى علماء، ادبا و سخندانان به شمار مى‌رفت. از مطالعه آثار تاريخ‌نويسان و نويسندگان تراجم احوال پيداست كه سادات علوى نه تنها حامل پيام در زمينه مسائل الهى و مذهبى بودند بلكه خود در عربیت و ادبيت، دست داشتند و بارگاه آنان محل نشو و نما و ملجاء و ملاذ پژوهندگان علوم دينى و ساير فضلا بود. سه- عالمان و نويسندگان و اديبان فراوانى در دوره حكومت علويان طبرستان فعال بودند مانند ابوهشام علوى طبرى كه مقارن صاحب بن عباد بود و با او به شعر، مفاوضه داشت. نويسنده علاوه بر توضيحات برخى الفاظ و اصطلاحات در پاورقى‌هاى كتاب، تعليقات و اضافات مفصلى بر مطالب كتاب نوشته و به‌صورت جداگانه در پايان كتاب آورده است. اين پى‌نوشت‌ها شامل مطالب توضيحى (لغات، اصطلاحات، وقايع تاريخى، زندگى و انديشه شخصيت‌ها و...) و ارجاعى و استنادى است. همچنين فهرست مفصل مطالب در ابتداى كتاب و فهارس مآخذ و مراجع؛ كتب، رسائل و نشريات؛ اعلام جغرافيايى و اسامى خاص و كنيه‌ها در انتهاى اثر آمده است.