مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کشور افغانستان در جغرافیای جهان اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است. حضور مذاهب و قومیت های متنوع و تاثیرات آن ها بر تحولات داخلی و پیرامونی آن بسیار پیچیده و تعیین کننده است. تشیع در افغانستان تا این اواخر نه تنها برای مردم دیگر کشورهای جهان، بلکه فراز و فرود تاریخی و انواع دگرگونی های آن طی قرون متمادی یعنی از پیدایش تا تثبیت و گسترش، سپس سیر آن تاکنون برای بسیاری از دانش پژوهان افغانستان نیز، جزء مجهولات به شمار می رفت. با همه ی تلاش هایی که در سال های اخیر در افغانستان صورت گرفته است، به ویژه به دنبال برآمدن نظام مارکسیستی موسوم به جمهوری دموکراتیک خلق افغانستان پس از پیروزی کودتای 7 ثور 1357 خ و در پی آن تجاوز ارتش سرخ بلوک کمونیستی به خصوص اتحاد جماهیر شوروی سابق و مقاومت همه جانبه ی مردم افغانستان و شیعیان هزاره نیز به دلیل پیشگامی در قیام اسلامی بر ضد رژیم کابل و نیروهای اشغالگر، گرایش به شناخت گذشته ی تشیع در افغانستان بسیار شده است. افزون بر آن شناخت برخی از اقوام موجود در افغانستان که به تشیع شهرت یافته اند و بیشتر شیعه ی اثنی عشری هستند چون قوم هزاره، قزلباش و خلیلی نیز ضروری می نماید. نویسنده در کتاب حاضر تلاش دارد تا بر بخشی از تاریخ تشیع در این سرزمین از آغاز تا قرن هفتم ه . پرتوی بیافکند. نگارنده پس از بیان کلیات درباره ی افغانستان از جمله موقعیت جغرافیایی، جمعیت، اقوام، جغرافیای تاریخی و...، مسائلی چون مفهوم شیعه در لغت و اصطلاح، انواع فرقه های شیعه، اندیشه ی شیعیان به ویژه فرقه ی اصلی آنان یعنی امامیه و... را به اجمال بررسی کرده است. برخی از مباحث دیگر کتاب مشتمل است بر بررسی تاریخ تشیع در منطقه ی سیستان و غرب افغانستان، علل روی آوردن مردم افغانستان به آیین تشیع و تعامل شیعیان با اهل سنت که از موضوعات مهم در گذشته ی شیعیان افغانستان بوده است.

قسمتی از مقدمه کتاب به قلم آیت الله طبسی: از دیرباز در این فکر بودم که تحقیقی پیرامون علمای جبل عامل در تثبیت و گسترش تشیع در ایران انجام بدهم و به پاس خدمات شایان این عالمان بابصیرت و وظیفه شناس کتابی را نوشته و در اختیار عموم قرار دهم تا نسل جدید با تلاش ها و مجاهدات این بزرگان آشنا شوند و قدردان باشند و در حفظ میراث ارزشمند مکتب اهل بیت علیهم السلام جدی تر باشند. … تقدیر الهی بر این شد که عالمانی مجاهد، فقهایی وظیفه شناس، متخصصانی متعهد، دانشمندانی با بصیرت از سرزمین لبنان و جبل عامل به این دیار هجرت کنند و کشور را حفظ و مذهب اهل بیت علیهم السلام را تثبیت و فرهنگ این مرز و بوم را در لوای مذهب اهل بیت علیهم السلام نهادینه کنند. … فقهای زمان شناس و عارف به زمان پیش دستی کرده و تهدید را به فرصت تبدیل کردند و برای تثبیت تشیع و اعتلای مذهب، خانه و کاشانه خود را ترک و به ایران مهاجرت کردند و به این مرز و بوم سامان دادند و آن را از هم گسیختگی و فروپاشی نجات دادند و به فرهنگ مردم رسیدگی کردند.

از جمله تلاش هایی که در تدوین این کتاب صورت گرفته کاوش در تاریخ فرهنگ ایران در جهت یافتن ریشه های محبت اهل بیت علیهم السلام و تشیع در میان ایرانیان بوده است. تبیین علمی نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به دو طریق صورت پذیرفته است. نخست، شناساندن نقش تعیین کننده حوزه ها و مدارس علمی شیعه، طی قرون متمادی، در گسترش و تعمیق فرهنگ و تمدن اسلامی، دوم، معرفی آثار و خدمات برجسته دانشمندان بنام و رجال شیعه در شاخه های گوناگون. کتاب حاضر تلاش مولف کتاب برای تبیین نقش شیعه در شکل گیری و پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است. نویسنده خود در این زمینه می گوید: «از جمله تلاش هایی که در تدوین این کتاب صورت گرفته کاوش در تاریخ فرهنگ ایران در جهت یافتن ریشه های محبت اهل بیت علیهم السلام و تشیع در میان ایرانیان بوده است.» دکتر ولایتی در مقدمه کتاب حاضر ضمن بررسی تاریخ معاصر و ارزیابی مبارزات مردم ایران علیه استعمار به چگونگی گسترش تشیع و اندیشه شیعی در ایران اشاره کرده و پس از بررسی اجمالی سیری تاریخی در مقدمه کتاب، به کنار هم قرار گرفت هویت ایرانی و اسلامی در عصر صفویه اشاره می کند. در کتاب حاضر نگارنده در دو فصل به نقش مدارس و حوزه های علمیه شیعه در گسترش علوم می پردازد. وی در فصل اول کتاب نگاهی به تاریخچه حوزه ها و مدارس علمی شیعه انداخته و فصل دوم را به روش ها، مواد و منابع درسی حوزه های علمی شیعه اختصاص داده است.

تاریخ تشیع از اسلام جدا نیست، چرا که تشیع ادامه اسلام دوران نبوی به رهبری جانشینان پیامبر اسلام است و سابقه نام گذاری “شیعه” به شخص آن بزرگوار می رسد. هسته اولیه شیعیان، از اصحاب بزرگ و برجسته پیامبر اسلام بودند که با رهنمودهای آن حضرت، به لزوم رهبری علی بن ابیطالب (عليه السلام) بعد از پیامبر باور داشتند. پس از درگذشت پیامبر اسلام و تشکیل سقیفه و وضعی که در انتخاب خلیفه پیش آمد، تشیع از نظر تاریخی مسیر دیگری را در پیش گرفت، زیرا شیعیان بر پیشوایی علی (عليه السلام) پای فشردند و در کنار اهل بیت ماندند. و با تحمل دشواری ها و مشکل ها، از آرمان و عقیده خود دست برنداشتند. این کتاب در صدد است تاریخ تشیع را به شکل کامل تبیین سازد. به تعبیر حجت الاسلام و المسلمین استاد مهدی پیشوایی این اثر نگاهی جامع و متناسب و ارزشمند به سیر تاریخی تشیع دارد و درمیان چند اثر مشابه – که متاسفانه تعدادشان نیز اندک است – مزیت های فراوانی را در خود جای داده است.

کتاب حاضر در زمینه نقش عناصر تاریخی در عقاید اهل بیت (عليهم السلام) است. در این راستا ابتدا جهت تبیین اندیشه شیعه، چند نمونه از دیدگاه‌های موافقان تحول تاریخی اندیشه شیعه به اختصار بیان شده است. سپس، نقش عناصر تاریخی در تبیین عقاید اهل بیت (عليهم السلام) در چهار محور سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مورد بحث و بررسی تطبیقی قرار گرفته است. در پایان سیر تبیین آموزه امامت با تطبیق بر نقش اثرگذار عناصر تاریخی در چهار مرحله عنوان شده است که عبارتند از مرحله پی‌ریزی اندیشه، شکل‌گیری و شکوفایی معارف، تثبیت و تصحیح اندیشه و تحقق عینی اندیشه. در نگاه اندیشه پژوهان معاصر، بررسی ها درباره تاریخ تفکر شیعه به ویژه در سه قرن نخست هجری، رونق چشم گیری پیدا کرده است. در این رهگذر نویسندگان با اغراض گوناگون و در سطوح علمی متفاوت، با به کارگیری روش ها و نگرش های خاص خود در مطالعات تاریخی، از دست داده اند. اما در دیدگاهی دیگر، از سیر تدریجی و از اجمال به تفصیل ارائه اندیشه شیعی، سخن به میان آمده است. این دیدگاه بر این باور است که معارف شیعه در موضوعات گوناگون، ریشه در قرآن و سنت نبوی دارد؛ و البته این معارف در طول سه قرن نخست، از اجمال به تفصیل و با رعایت نقش آفرینی عناصر تأثیرگزار سیاسی، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی بدون تغییر محتوایی و با به کارگیری شیوه های بیان و ادبیات دینی متناسب با هر عصر تبیین شده است.

شیعیان متقدم: جستارهایی در تبار اجتماعی شیعه تا پایان قرن چهام هجری: در این نوشتار تلاش بر این است که با الهام از اصل نظریه ی سرمایه، تنها چهار سرمایه ی فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و نمادی به عنوان مطالعه موردی برگزیده شوند. از هر کدام از این چهار نوع نیز، تنها یک مصداق در جامعه شیعه انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گیرند. در این مقالات تلاش شده تا دورنمایی از وضعیت اجتماعی شیعه به محضر خوانندگان ارائه شود.//// خلاصه: تاریخ تشیع در پنج قرن اول را می توان مهم ترین دوران شیعه قلمداد نمود. تشیع در این دوران به عنوان یک نظام فکری منسجم شکل گرفت و آنچه که امروزه در میان شیعیان، از آموزه های حدیثی، فقهی، کلامی وجود دارد، ثمره ی تلاش های امامان شیعه، اصحاب ایشان و دانشمندان و محدثان این دوره است. علاوه بر این، بسیاری از آیین ها و رویه های اجتماعی شیعی نیز در همین دوران شکل گرفته اند که پیوندی تنگاتنگ با اعتقادات اساسی مذهب تشیع، به ویژه موضوع امامت، دارند.

نشست «بررسی تاریخی هویت یابی و ملت سازی نوین شیعه» عنوان جلسه ای است که با ارائه دکتر موسی نجفی در دی ماه سال ۹۷ در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار گردید. دکتر موسی نجفی، سخنران این نشست، معتقد است که هویت یابی و ملت سازی نوین شیعه در کنار سایر عناصر هویتی ایرانی می باشد. به نظر ایشان دعوای هویت را می توان در سه نظریه خلاصه کرد. یکی نظریه «ایران باستان» است که امروز در ایرانشهری نمود دارد. دوم؛ «بازگشت به خویشتن و تلفیق اسلام و ایران» است. نظریه سوم هم، نظریه¬ایست که می خواهد همه اینها را در یک تفسیر مدرن بپذیرد. دکتر موسی نجفی خود را در نظریه دوم قرار می دهد. او معتقد است، هویت ایرانی در طی سه مرحله شکل گرفته است. یک مرحله ۵۰۰ ساله داشته که از صفویه شروع شده و هویت شیعی ما بوده است. مرحله دوم، هویت ۹۰۰ ساله ماست که از صدر اسلام تا صفویه است. در این مرحله عنصر زبان فارسی در آن نقش پررنگی دارد. ما جز خلافتی بودیم که همه مسلمان هم بودند، لکن آنچه ما را متمایز می¬کرد، مذهب ما نبوده بلکه زبان ما بوده است. سومین مرحله تأثیرگذار در هویت ما، هویت ایران باستانی ما در دنیای قدیم و تخت جمشید و هخامنشیان و… است. دکتر نجفی در این نشست به شرح نظریه خود و نسبت آن با سایر نظریه ها می پردازد. به عقیده وی این سه مولفه نسبت طولی دارند و آنچه در قرن دهم اتفاق افتاده این بوده که مذهب شیعه به این عناصر فرهنگی شخصیت سیاسی داده است و سبب شکل گیری هویت جدیدی شده است.