مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

شیعیان از دیرباز در بومهای مختلف جهان اسلام زندگی می‌کرده، و حلقه‌های درس و بحث علمی هم داشته‌اند. گاه این حلقه‌های درس در امتداد زمان توسعه می‌یافته، و به پایگیری زنجیره‌های استاد و شاگردی می‌انجامیده، و تعالیمی را پدید می‌آورده که نسل اندر نسل منتقل می‌شده است. بدین سان، حوزه‌هایی علمی پدید می‌آمده که گاه مدتی طولانی استمرار داشته، و مکاتبی متمایز و شاخص را در خود جای می‌داده است؛ مکاتبی که بسیارشان هم اکنون کمتر شناخته شده‌اند. برخی از این حوزه‌های علمی مشهور، و بر جریانهای فرهنگی جهان تشیع بسی اثرگذار بوده‌اند؛ آن سان که در بارۀ کوفه و قم چنین می‌توان گفت. به نظر می‌رسد جایگاه برجستۀ این قبیل حوزه‌ها سبب شده است عالمان نسلهای بعد و نیز، محققان معاصر در تحلیلهای خویش از تاریخ علوم و معارف شیعی، کمتر به حوزه‌های دیگر توجه کنند و کارکرد آنها را بجویند. بناست که در این مطالعه، با مروری بر مهمترین بومهای شیعه‌نشین در جهان اسلام، حوزه‌های فرعی و کم شناختۀ فرهنگ شیعی، گرایشهای فکری غالب در هر یک، و شخصیتهای اثرگذار در هر بوم را بازشناسیم. این کوشش، مدخلی خواهد بود برای شناخت مکاتب فکری کم شناختۀ شیعی، امتداد تاریخی هر یک، و البته آموزه‌های متمایزی که هر یک داشته‌اند.

کتاب حاضر نگاهی مختصر به سیر تحولی تاریخ شیعه در نواحی ساحلی شام و کوهستانهای غربی آن دارد . این نوشتار پیرامون موضوعات مختلفی بحث می‌کند که عبارتند از : آشنایی با حدود سرزمین شام و جغرافیای طبیعی آن ـ اساس نامگذاری شیعه و نامهای دیگر آنها ـ دوره‌های تاریخی شیعیان در شام ـ معرفی برخی شخصیتهای شیعه و تالیفات آنها و تاسیس انجمنهای خیریه اسلامی جعفری مناطق ساحلی سوریه

کتاب «تاریخ سرّی امامت» تصویری واضح و تا حدی کامل از دولت پنهانی ارائه می‌دهد که پنج نفر از ائمه علیهم السلام به صورت متوالی به تاسیس و رهبری آن همت گماشتند و به یُمن این دولت پنهان، بنای تشیع را به صورت یک بنای فاخر انسانیِ قوی و کامل بازسازی کردند که با شکل قبلی آن اختلاف ریشه‌ای داشت. و بدین ترتیب آن را در مسیر زنجیره‌ای از تکاملاتی قرار دادند که حلقه‌ای پس از حلقه‌ای می‌آمد که تا هم‌اکنون هم از برکات آن برخورداریم. غیبت و فقدان این تصویر در نوشته‌های مورخان یا شبه مورخان، از عجایب روزگار است. چراکه اطلاعات و مواد آن در ده‌ها منبع و مصدر به شکل‌های مختلف پراکنده است. در حقیقت ویژگی ممتاز این کتاب، ترکیب هوشمندانه‌ و فنی داده‌های پراکنده‌ی تاریخی است که منجر به جوشش چشمه‌ی جدیدی از تاریخ شده است. فهم رویکرد برخی از ائمه به این اسلوب عملیاتی و پیروزی شگفت‌انگیز در آن، مستلزم تغییر آن تصویر برجای مانده از سیره‌ی آنان در اکثر کتاب‌های سیره است که از ایشان افرادی آرام و سر به زیر و منفعل و صبور در برابر تدابیر سلطه ی حاکمه ارائه می‌دهند که ائمه را تبعید یا زندانی و یا حصر خانگی می‌کردند، در حالیکه تصویر واقعی از ایشان، طبق اسناد تاریخی، تصویر رهبران فعال و خستگی‌ناپذیری هست که در نهایت حفاظت و رازداری و انضباط، شیعیان و پیروانشان را وارد فعالیت سازمان‌یافته‌ای کردند تا جبران نبود حاکمیت عادله برایشان باشد.

تشیع در تاریخ بلند خود که به قدمت اندیشه اسلامی است، فراز و فرودهای گوناگونی را به چشم دیده و با عبور از تنگاهای مختلف، فراخ گاه های تازه برای خویش به وجود آورده است. اما مهاجرت دانشوران شیعی – ایرانی به سرزمین هندوستان در این میان ماجرای مهم و شنیدنی است. اینان به رغم همه محدودیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پیشامد یا مدیریت شده که گاه و بیگاه دامنگیرشان می شد، هیچ گاه از ایفای نقش خویش باز نایستادند و در همه ی دوره ها بر حسب اقتضائات و فرصت ها کوشیدند بار مسئولیت خود را چه در عرصه ی تبلیغ دیانت و مذهب شیعه، چه در حمایت و هدایت شیعیان، چه در گسترش اندیشه های شیعی و دفاع از دستاوردهای تمدنی و چه در حوزه تولید علم و توسعه ی دانش به خوبی به فرجام برسانند و کارنامه ی درخشانی از خود به جای نهند. یکی از عرصه های مهم، تأثیر ایشان در گسترش کمی تشیع در سرزمین های مختلف و حتی تأسیس دولت و حکومت، علاوه بر توسعه ی کیفی اندیشه های شیعی است که شایسته ی توجه ویژه ی محققان حوزه تاریخ تشیع است. در کتاب حاضر، به زمینه های حضور شیعیان و عالمان شیعی و حکومت های معاصرشان پرداخته، مؤثرترین عالمان شناسایی و نقش های آنان بررسی شده است. این پژوهش که گستره ای نزدیک به پنج سده را در برمی گیرد، تلاش کرده است که تمام بازه زمانی و حوزه جغرافیایی مورد بحث را تحلیل و بررسی کند، اما به علت گستردگی جغرافیا و نقش آفرینی متفاوت عالمان شیعه در این بازه ی زمانی، در مواردی که منابع اندک بوده، به بررسی نقش عالمان شیعه در زمان هایی که منابع و تمرکز جغرافیایی بیشتری بوده است، پرداخته شده است.

این اثر به شبهه‌ای تاریخی ـ حدیثی درباره اخبار ازدواج‌ها و طلاق‌های متعدد امام حسن(علیه السلام) پرداخته است که نویسندگان بسیاری بی‌آنکه سند و محتوی آنها را نقد کنند در آثار خود آورده‌اند، و برخی نیز به توجیه آنها پـرداخته‌اند تا ساحت امـام معصوم(علیهم السلام) را از این اتهامات پاک سـازند؛ اما بررسی‌ها نشان از ساختگی بودن این اخبار در قرن دوم دارد؛ زیرا جاعلان با ارائه آمار همسران آن حضرت، نتوانستند نام همسران ایشان را ذکر نمایند تا با آمارها ارائه شده تطبیق داشته باشند؛ همچنین مخالفان اهل‌بیت(علیهم السلام) مانند معاویه و خوارج در مناظره‌ها و نامه‌نگارهای‌های خود به این موضوع هیچ وقت اشاره نکرده‌اند، اگر این ازدواج‌ها و طلاق‌ها در عصر امامین علی(علیه السلام) و حسن(علیه السلام) واقعیت داشت، آنان بر امام(علیه السلام) خرده می‌گرفتند. ریشه این جعل به زمان منصور خلیفه عباسی (حک: ۱۳۶-۱۵۸ق) برمی‌گردد که در جمع خراسانیان به عیب‌‌جویی از امام علی(علیه السلام) و فرزندش امام حسن(علیه السلام) پرداخت تا با این اتهامِ جعلی به امام حسن(علیه السلام)، با بنی الحسن به مقابله بپردازد. در این اثر افزون بر بررسی سند و محتوای صدور اخبار، به پیشینه موضوع، سیر تاریخی و افزوده‌های آن در منابع فریقین و نقد آنها پرداخته است.

این جستار درصدد بازنمود زمینه ها و بسترهای عدم پایداری تشیع در اندلس است. در واقع با مراجعه به قدیمی ترین آثاری که از تاریخ اندلس خبری به دست داده اندانعکاس احترام و علاقه به اهل بیت (ع) در متون ادبی و در مرثیه های حسینی، در سکه ها، معماری، در مسابقه نزاع فرقه ای، در شعائر دینی و اندیشه فلسفی در این منطقه ظهور و بروز داشته است. اما سوگمندانه فرهنگ اسلامی اندلس پذیرای اندیشه های شیعی نشد و عقاید شیعی در این منطقه رشد نیافت. نتایج حاصل از تحلیل و ترکیب داده های جمع آوری شده در این پژوهش نشان می دهد که «تقابل و حساسیت عباسیان با فاطمیان و علویان»، «استفاده ابزاری از آموزه مهدویت»، «مبارزه مرابطون با اندیشه های شیعی»، «سرکوب حرکت ها و قیام های شیعی»، «تقابل امویان با شیعان» از مهمترین موانع زمینه ای و اصلی عدم پایداری تشیع در اندلس بوده است. کتاب حاضر در شش فصل به بررسی این مسئله پرداخته است.

با تسلط مسلمانان بر اندلس، به مرور آئین و فرهنگ اسلامی در میان ساکنان آنجا گسترش یافت . با این همه به ‌رغم آنکه اندیشه‌های مختلف دینی و گرایش های گوناگون مذهبی مجالی برای بروز و ظهور در اندلس (در دوره اسلامی) به دست آوردند، تشیّع در شمار معدود مذاهبی بود که اساساً فرصتی برای بیان مبانی اعتقادی خود به دست نیاورد و به سبب وجود عواملی چند، راه برگسترش و تثبیت اندیشه‌‌های شیعی در اندلس بسته شد.پرسش اصلی در این پژوهش آن است که علل و عوامل عدم گسترش وناپایداری تشیّع در اندلس چه بود و سیاست ها و برنامه های حکمرانان اندلس خاصه امویان چه تأثیری در این موضوع داشته است؟یافته های نگارنده در پاسخ به سوال اصلی تحقیق از این قرار است که: اندلس از زمان فتح تا سرنگونی خلافت اموی در قرطبه ماهیتی اموی داشت که سیاست های خود را بر مبنای نادیده گرفتن حق اهل بیت استوار ساخته بود.امویان با حمایت همه جانبه ازمذهب مالکی ، مجال هر گونه فعالیت را از دیگر مذاهب،خاصّه تشیّع سلب کردند.انکار حقایق شیعه و انتساب به یهودیّت و مسیحیّت، مبارزه فراگیر با حکومت های شیعی در خارج از اندلس، نگارش آثاری بر ضد شیعه و اعتقادات آنها و جلوگیری از انتشار هر گونه مطلبی درباره عاشورا، پوشاندن واقعیّات تاریخ تشیّع، تشویق به ردّیه نویسی در مسائل شیعی و سرکوب حرکت ها و قیام های شیعی همگی ازجمله اقدام های حکومت اموی بر ضدّ تشیّع در اندلس بود.این اقدام ها باعث شد تا فعالیت ها و کوشش های پیروان تشیّع در اندلس به گونه ای آشکار محدود شده و شیعیان از بیان باورها و انجام مراسم مذهبی خود باز مانند.تنها پس از برافتادن امویان بود که شیعیان فرصتی هر چند کوتاه به دست آورده،با تأسیس خلافت حمودی توانستند شمّه ای از حضور سیاسی- فرهنگی خود را در اندلس نشان دهند.با این همه به دلیل دور ماندن آنها از مراکز علمی، نهاد ها و عالمان و نظریه پردازان دینی و مذهبی خود، آشنایی چندانی با مبانی فکری اندیشه های کلامی و فلسفی شیعه نداشتند. این پژوهش بر اساس روش تحلیلی و با استفاده از منابع،مآخذ و مطالعات تاریخی صورت گرفت.از این رو پرداختن به علل و عوامل عدم گسترش و زمینه های ناکامی تبلیغات شیعیان در اندلس و نیز علل ناپایداری این مذهب در آن سرزمین موضوعی بدیع و پژوهشی نوآورانه بود که لزوم بررسی و تحلیل منابع تاریخی را ایجاب می کرد.

تشیع، به ویژه شیعه امامی اثنی عشری، به پشتوانه زیر بناهای استوار اعتقادی و فرهنگی برگرفته از قرآن و عترت، با اینکه در قرن های گذشته و حال در اقلیت بوده، اما توانسته است به حیات پویای خود ادامه دهد. به یقین امامان شیعه نقشی بنیادین در حیات سیاسی - اعتقادی آن داشته اند؛ هرچند هیچگاه فرصت مناسبی از سوی حاکمان اموی و عباسی برای آنان حاصل نشد و موضوع غیبت، جامعه شیعه را از حضور ظاهری امام معصوم خود نیز محروم ساخت، ولی در دوره های بعد با ظهور دولت ها و خاندان های شیعی، حیات سیاسی - اجتماعی و به خصوص فرهنگی شیعه وارد مرحله جدیدی شد و توانست در طول چندین قرن نقش مهمی در فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کند. کتاب حاضر در هفت بخش با عناوین «پیدایش تشیع»، «تشیع از سقیفه تا عاشورا»، «تشیع پس از عاشورا تا عصر امام صادق (ع)»، «تشیع از شهادت امام صادق (ع) تا عصر غیبت کبری»، «دولت های شیعی»، «خاندان های شیعی» و «آثار علمی فرهنگی شیعی» به بررسی تاریخ شیعه می پردازد.