مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در اين سلسله دروس حضرت استاد درباره نماز و راه های جلب توجه و تمركز در آن بحث می كردند، در جلسه گذشته درباره «خشوع» به عنوان عامل مهم توجه در نماز و سه راه برای ايجاد آن در دل (توجه به عظمت الهی و حقارت انسان، توجه به قدرت الهی و عيوب انسان، و توجه به نعمت های الهی و گناهان انسان) سخن گفتند. اكنون در آخرين درس از اين سلسله، توجه به صفات جماليه الهی به عنوان راه ديگری برای ايجاد خشوع در دل و نيز راه های كسب محبت الهی بيان گرديده اند. اميد است اين سلسله دروس راهگشای اهل معرفت برای كسب اخلاق و عرفان اسلامی بوده باشد.

انسان در ديدگاه دانشمندان علوم انسانى همچون روان شناسان اجتماعى و جامعه شناسان، موجودى سه بعدى است، و او را موجودى زيستى ـ روانى ـ اجتماعى (Biopsychosocial) معرفى كرده اند. در عين حال، بر بعد اجتماعى انسان تأكيد بيش ترى مى شود. به همين دليل، بسيارى از دانشمندان اساس رشد انسان را در روابط اجتماعى او جستوجو مى كنند. شايد به همين جهت باشد كه واژه «فرد» (Individual) در مقايسه با لفظ «شخص» (Person)، به كسى اطلاق مى شود كه با انسان هم نوع ديگرى يا با اجتماع در ارتباط نزديكى باشد. اساسا مبحث شخصيت (Personality) نيز برخاسته از همين تعامل بين فردى است؛ چه اين كه درصد زيادى از انسانيت انسان به اين است كه با انسان هاى ديگر در ارتباط كمال جويانه باشد. در تعامل اجتماعى است كه انسان ياد مى گيرد، تجربه مى كند، دانش مى آموزد، سخن مى گويد، تفكر مى كند، پژوهش هاى علمى صورت مى دهد و... . اصولا روابط انسانى براى ارضاى نيازهاى اساسى ضرورى اند. داشتن روابط مثبت و سالم با ديگران كليد رشد و كمال است. آنچه كه امروز هستيم و آنچه در آينده خواهيم بود، هر دو معلول روابط ما با ديگران است. روابط ما رفتار ما را به صورت يك انسان اجتماعى شكل مى دهد، همچنين در منحصر به فرد بودن شخصيت، هويت و مفهوم خويشتن ما نقش عمده دارند. ديگران براى ما هم جنبه آينه دارند؛ يعنى ما را به خودمان نشان مى دهند و هم الگوى تقليد ما هستند. همين روابط هسته مركزى اكثر مشكلات، اختلالات و ناراحتى هاى روانى ما را نيز شكل مى دهد. مى توان گفت: همه مشكلات انسانى عمدتا اجتماعى و ناشى از ارتباط با ديگران است. از سوى ديگر، مردم نيز براى پرورش روابط متقابل خود با ديگران اولويت ويژه اى قايلند و به همين دليل است كه روان شناسان اجتماعى از مدت ها پيش به عواملى كه دوست داشتن يا جاذبه متقابل را افزايش مى دهد توجه داشته و به تحقيقات زيادى درباره عوامل تعيين كننده دوست داشتن و ايجاد محبت بين افراد پرداخته اند. بنابراين، چگونگى روابط متقابل افراد از اهميت علمى و كاربردى خاصى برخوردار است. با نگاهى گذرا به متون دينى، درخواهيم يافت كه چگونه آموزه هاى دينى ضمن تأكيد بر اهميت اين موضوع، با توصيه ها و دستورالعمل هاى ساده و روشن و در عين حال، متين و زيبا، ما را به رعايت محاسن اخلاق و گسترش روابط اجتماعى مثبت رهنمون مى سازند.

فیلسوفان الاهی بر اساس تحلیلی که از حقیقت انسان به دست داده اند و انسانیت انسان را به قوه عاقله او دانسته اند، کمال نهایی و سعادت اصلی او را در فعالیت این قوه و به فعلیت رساندن همه استعدادهای آن دانسته اند. فیلسوفانی مانند افلاطون، افلوطین، و محمد بن زکریای رازی تصریح کرده اند سعادت انسان در فیلسوف شدن او است. دیگر فیلسوفانی نظیر فارابی، ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا، که سعادت انسان را در فعالیت عقل نظری و نیز فعالیت بر طبق عقل دانسته اند، سعادت کسانی را که نتوانستند به مقام فلسفه برسند در ایمان و اقتدا به فیلسوفان حقیقی و به معنای دقیق و تمام کلمه فیلسوف، یعنی انبیا، دانسته اند. اگر فلسفه به معنای عام کلمه اخذ شود که شامل معرفت مفهومی و شهودی هر دو باشد، می توان گفت بخشی از سعادت انسان ها در آن است، اما سعادت منحصر در آن نیست؛ زیرا ابعاد وجودی انسان منحصر در عقل نیست و این بخش از سعادت برای عموم مردم قابل حصول نیست. دلالت آیات قرآن و روایات بر معاد جسمانی و لذت ها و رنج های مادی اخروی، مؤید کاستی تحلیل فیلسوفان درباره کمال نهایی انسان است.

يكى از شاخه هاى فلسفه كه در تفكر فلسفى معاصر ايران مورد توجه و عنايت فلسفى انديشان واقع شده، شاخه فلسفه اخلاق است. هرچند پرسش از بنيادهاى اخلاق ريشه در تاريخ تفكر كلامى مسلمانان ـ بحث حسن و قبح ـ دارد و قدمت آن بسيار زياد بوده و به قرن ها پيش از اين باز مى گردد، اما عنايت خاص به اين شاخه از فلسفه ورزى و تعين بخشيدن به اين نوع مباحث فلسفى مربوط به دوره معاصر است و در اين ميان، به نظر مى رسد سهم علامه طباطبائى (رحمه الله) در طرح و آغاز و زمينه سازى چنين مباحثى، خواه در تفسيرالميزان و يا در اصول فلسفه و روش رئاليسم (مقاله «ادراكات اعتبارى»)، قابل توجه مى باشد. در دوره معاصر، بزرگانى چند و محققانى فلسفى انديش در اين وادى گام نهاده و تحقيقات خود را در اين عرصه ارائه داده اند. در اين ميان، به يقين يكى از كارهاى جدى و آثار عميق در فلسفه اخلاق مربوط به استاد مصباح و تأملات نظرى و فلسفى ايشان در كتاب دروس فلسفه اخلاق است. البته پس از اين اثر، مجموعه كتب ديگرى نيز از ايشان با عنوان اخلاق در قرآن در سه جلد منتشر شده است كه اين پژوهش نيز حاوى تأملات فلسفى در حوزه اخلاق مى باشد.

پژوهش درباره‌ی عدالت علی‌رغم قدمت تاريخی آن هنوز تازگی خود را حفظ كرده است. به گونه‌ای كه امروزه با حوزه‌های مختلف از جمله‌ حقوق، سياست و فلسفه اخلاق ارتباط دارد. در اين پژوهش عدالت اخلاقی افلاطون و جان راولز با تأكيد بر مبانی هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی از اهميت ويژه‌ای برخوردار است. افلاطون به دنبال توجيه عدالت اخلاقی هم در فرد و هم در جامعه بود، لذا وی با نگرشی واقع‌گرايانه به دنبال رسيدن به سعادت و خير بود و همچنين معتقد بود كه عدالت در عالم مُثُل وجود دارد و در بُعد معرفتی هم عدالت را قابل شناخت از طريق عقل می‌دانست. راولز هم در خاستگاه تاريخی ديگر و براساس سنّت قراردادگرايی به توجيه عدالت پرداخت. هدف راولز بازگرداندن برابری و احقاق حقوق فردی برای جامعه‌ای ليبرال بود كه در آن عدالت جايگاهی نداشت و نابرابری‌ها فاصله‌ِ بين مردم تهی‌دست و غنی را به حداكثر رسانده بود. لذا وی در سنت كانتی و با بهره‌گيری از مفهوم عدالت به نگرشی ناواقع‌گرايانه در اخلاق رسيد.در اين پژوهش با تأكيد بر مبانی و همچنين مقايسه‌ی دو ديدگاه افلاطون و راولز با روش توصيفی، تحليلی و نقد هر دو ديدگاه درباره‌ی عدالت اخلاقی به نگرش عميق‌تری از عدالت برسيم.

در شماره هاى پيشين شرح بخش هايى از سلسله بحث هاى اخلاقى استاد مصباح يزدى در تبيين وصاياى امام جعفر صادق (ع) به عبدالله بن جندب را عرضه داشتيم. اكنون بخش ديگرى از اين روايت شريف را به محضر اهل معرفت تقديم مى داريم: «ياابن جُندَب اَقِلَ النومَ بِاللَّيل وَالكلام بِالنَّهار فَما فى الجَسَد شيىءٌ اَقلُ شُكراً مِن العين وَاللّسان. فَاِنَّ اُمَّ سليمان قالت لِسليمان(ع): يا بُنَىَّ ايّاكَ وَالنّوم فَاِنَّهُ يُفقِركَ يوم يَحتاجُ الناس اِلى اعمالِهم».

مولوی در مثنوی با شگردهای گوناگون به تبیین مقال تعلیمی مورد نظر خود پرداخته است،گاهی با استناد به آیات قران کریم و احادیث و گاهی با استمداد از مثل و تمثیل و حکایت و داستان.و از این نظر مثنوی خوان رنگارنگی است با مضامین تعلیم، حکمت، اخلاق نظری و عملی.این رساله به وسع خود بر آن بوده است تا دست آشنا یا نا آشنای به معارف مثنوی را بگیرد و با خود به خانه های رنگارنگ و متنوع آن رهنمون سازد و جا داشت که کل مثنوی در این باب نقل می شد ولی به اقتضای عنوان رساله به موضوعات اهم پرداخته شده است بدان امید که هر چند کل آب دریا را نمی توان کشید ولی به قدر تشنگی می توان چشید.

ناصر خسرو قبادیانی به عنوان گوینده‌ای حکیم، دیدگاهی متفاوت از بسیاری از همتایان خود ارائه می‌دهد. از عوامل موثر در این امر گرایشات شدید مذهبی وی به فرقه اسمعیلیه، مطالعات عمیق او در علوم دینی، تعمق و توجه او به فرهنگ عامه و دانش و تحصیلات وسیع ناصرخسرو و تتبع در زمینه بسیاری از علوم متداول زمان اعم از معقول و منقول و علی الخصوص علوم اوایل و حکمت یونان و علم کلام و حکمت متالهین است.این پژوهش به بررسی اشارات و تلمیحات قصاید ناصر خسرو (قصیده 200 تا آخر) با روش تحلیل محتوا پرداخته است. نتیجه نهایی این پژوهش به شرح ذیل است:

تحقیق حاضر با هدف بررسی رابطه بین دین‌داری با معناداری زندگی و پایبندی اخلاقی انجام شده است. در این مطالعه برای تبیین رابطه بین دین‌داری و معناداری زندگی از نظریه‌های جامعه‌شناسانی مانند وبر، برگر، یینگر و گیرتس استفاده شده است، این جامعه‌شناسان بیشتر بر کارکردهای معنا‌بخشی دین تأکید دارند و جهت تبیین رابطه بین دین‌داری و پایبندی اخلاقی به نظریه‌های دورکیم و وبر در حوزه اخلاق و نیز به ترجمه فصلی از کتاب کولین کمپبل استناد شده است.در این تحقیق، دین‌داری به عنوان متغیر مستقل تحقیق در چهار بعد، اعتقادی، تجربی، پیامدی و مناسکی با استفاده از سنجه دین‌داری گلاک و استارک مورد بررسی قرار گرفت. متغیر پایبندی اخلاقی نیز در دو بعد پایبندی عملی و پایبندی احساسی سنجیده شد؛ بعد پایبندی عملی با 20 گویه و در قالب 9 ارزش که سعی شده است در آن تفاوت اخلاق فردی و اجتماعی لحاظ شود مورد بررسی قرار گرفت و بعد احساسی نیز با 8 گویه سنجیده شده است. معناداری زندگی نیز با سنجه‌ای در 15 گویه و در سه بعد ارزشمندی، امیدواری و هدفمندی بررسی شد.روش اجرای این تحقیق پیمایش است و اطلاعات توسط پرسشنامه جمع آوری شده است. جمعیت این پژوهش دانشجویان دانشگاه خوارزمی تهران واحد کرج است که تعداد 372 نفر از آنان با استفاده از فرمول نمونه‌گیری کوکران به عنوان نمونه انتخاب شدند. توصیف هر یک از متغیرها بر اساس میانگین ارائه شده است. بر طبق یافته‌های توصیفی تحقیق میانگین شاخص کل برای متغیر دین‌داری 69 درصد است. از میان ابعاد متغیر دین‌داری، بعد اعتقادی با میانگین 77 درصد دارای بالاترین میانگین و بعد مناسکی با میانگین 41 درصد دارای کم‌ترین میانگین است. میانگین معناداری زندگی 71 درصد است. میانگین بعد ارزشمندی 69/8 درصد، امیدواری 70/9 درصد و هدفمندی71/6 درصد است. میانگین پایبندی اخلاقی پاسخگویان نیز 70 درصد است. میانگین بعد پایبندی عملی به اخلاق 64 درصد و میانگین پایبندی احساسی نیز 63/7 درصد می‌باشد. جهت بررسی آزمون متغیرهای تحقیق از آزمون ضریب همبستگی، ارائه‌ی جداول متقاطع، رگرسیون تک متغیره و چند متغیره استفاده شده است. نتایج آزمون همبستگی پیرسون نشان می‌دهد که به صورت کلی بین دین‌داری و معناداری زندگی و همچنین پایبندی اخلاقی رابطه معنی داری وجود دارد. البته باید یادآور شد که دین‌داری با بعضی از ارزش‌های اخلاقی از جمله، مسئولیت‌پذیری، تواضع و نوع دوستی در بعد پایبندی عملی رابطه معنی داری نداشت.نتایج آزمون‌های همبستگی وی کرامر و تاو کندال بیانگر این بود که متغیر دین‌داری با متغیرهای سن، جنس، مذهب و سطح تحصیلات پاسخگویان در ارتباط است، از میان کلیه متغیرهای زمینه‌ای فقط سن، با پایبندی اخلاقی رابطه معنی‌داری داشت و رابطه معنی‌داری میان متغیرهای زمینه‌ای با معناداری زندگی مشاهده نشد.نتایج تحلیل رگرسیون بیانگر این است که متغیر دین‌داری و سن با هم 0/06 درصد تغیرات متغیر پایبندی اخلاقی را پیش بینی می‌کنند؛ و در رابطه با معناداری زندگی نتیجه تحلیل رگرسیون تک متغیره نشان می‌دهد که دین‌داری به تنهایی 11 /0 درصد تغییرات این متغیر را پیش بینی می‌کند. یافته‌های تحقیق به صورت کلی فرضیه‌های این تحقیق، مبنی بر ارتباط دین‌داری با اخلاق و معناداری زندگی را تأیید می‌کند.

«وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوُا الْحَقَّ وَ اَنْتُم تَعْلَمُونَ» (بقره: 42) حقيقت را با گمراهى درهم نياميزيد و حقايق را مخفى نكنيد، در حالى كه آن را مى دانيد. طبق آيه شريفه فوق الذكر، دروغگويى و فريب كارى با سخن نادرست تفاوت دارد. گاهى انسان سخن نادرست را بدون قصد فريب و صرفا از روى اشتباه مطرح مى كند و گاهى با مخفى كردن حقيقت و حتى بدون بيان جمله نادرست ديگران را فريب مى دهد. از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است كه راستگويى نوعى هماهنگى بين زبان و قلب است. بنابراين، اگر كسى حقيقتى را بيان كند كه از نظر او نادرست است راستگو نيست. آيات و روايات بسيارى در مذمت دروغگويى وجود دارد. به همين لحاظ، دانشمندان مسلمان در آثار خود، دروغگويى را تقبيح و راستگويى را ستوده اند. فريب دادن، دروغ گفتن (عموما) و عدم درستكارى، علاوه بر اينكه موضوعاتى مذهبى هستند، از قديمى ترين موضوعات در قلمرو اخلاق عملى به شمار مى روند كه فلاسفه بدان توجه كرده اند. در این مقاله موضوع راستگویی و دروغ گویی بر اساس نگرش دینی و در حوزه فلسفه اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد.