مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «پنجاه درس اصول عقاید برای جوانان» تالیف ناصر مکارم شیرازی، ارائه مطالبی پیرامون برخی از موضوعات علم «کلام» و «فلسفه» است. اثر حاضر برگردان فارسی کتاب «مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد» اثر ملا محمد فضولی متولد 910 ه.ق است. رشته کلام با مقدمه‌ ای مفصل از مترجم آغاز شده که در آن ابتدا توضیحاتی درباره علم کلام و متکلمان مطرح شده و سپس در ارتباط با شخصیت ملا محمد فضولی و آثار فارسی، ترکی و عربی او مطالبی آمده و در پایان نیز به ویژگی‌ های کتاب مطلع الاعتقاد اشاراتی شده است. در بخش دوم با عنوان برگردان متن، مباحث کلامی در قالب چهار رکن منعکس شده که شناخت دانش و دانش شناخت، شناخت احوال جهان، شناخت واجب و آن‌ چه وابسته به آن است و شناخت پیامبر (ص) و آن‌ چه به آن وابسته باشد، عناوین سر فصل‌ های آن است.

کتاب «عصرة المنجود فی علم الکلام» تالیف محمد بن یونس عاملی، از آثار كلامی استدلالی شیعه در سده نهم هجری است. نویسنده علاوه بر قواعد و براهین عقلی به آیات قرآن و سنت نبوی استناد كرده و اثری عقلی نقلی در كلام شیعی در دفاع از اصول عقاید و تبیین و تحلیل آنها سامان داده است. در هر بحث به تفصیل، آراء متفكران و فرقه‏ های مختلف بررسی و نقد و از نظریه صحیح و منطبق بر مبانی شیعه دفاع كرده است. نویسنده از مكتب فكری سید مرتضی تأثیر پذیرفته به همین دلیل در مبحث اعجاز قرآن از نظریه صرفه دفاع می‏ كند. علاوه بر اصول اعتقادی مباحث كلامی دیگری مانند: مبحث ضرورت معرفت، امر به معروف، تكلیف و لطف، استطاعت، خلق اعمال و حسن و قبح عقلی هم مطرح شده است.

«أضواء على النافع یوم الحشر ، فی شرح الباب الحادی عشر» شرح و تفسير حیدر وکیل از کتاب «الباب الحادي عشر» تاليف علامه حلی است. باب حادی عشر حاوی سلسله مباحثی است كه طی هفت فصل در باب اصول عقايد نگارش يافته و فاضل مقداد (وفات 826) آن را شرح كرده است. شارح ذيل هر يك از مباحث ياد شده، به شرح و تفسير آنها اهتمام نموده است. عناوين اصلی اين كتاب عبارتند از: اثبات واجب الوجود لذاته، صفات ثبوتيه، صفات سلبيه، عدل، نبوت، امامت و معاد.

کتاب «اصول العقائد فی الاسلام» تالیف سید مجتبی موسوی لاری به زبان عربی است. در این كتاب مباحث مربوط به اصول دین (توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد) به صورت پرسش و پاسخ و به زبان عربی تدوین شده است. هر یك از این اصول در یك فصل توضیح داده می‌ شود. از جمله موضوعات مطرح شده در جلد 1 و 2 عبارتند از: معرفت خالق و شناخت صفات او، عدل الهي، علم الهي، قدرت الهي، جبر و اختيار، قضا و قدر، رسالت انبياء بخصوص نبوت پيامبر (ص) و سرّ خاتميت نبي اسلام.

کتاب عقیده الشیعه مجموعه ای است از هفتاد رساله کلامی مختصر در باب اصول اعتقادی پنج گانه شیعه که چندی پیش، با تدوین و تحقیق محمدرضا انصاری قمی در دو مجلد منتشر شد. هدف نامبرده از تدوین مجموعه حاضر، گردآوری و عرضه اعتقادنامه های شاخصی است که از قرن دوم تا دهم هجری قمری نگاشته شده و در آنها عقیده شیعه دوازده امامی درباره توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد تبیین شده است. شمار قابل توجهی از رساله های نشریافته در این مجموعه، قبل از این، در صورتهای مختلف بر دست آقای انصاری قمی یا دیگر مصححان، به طبع رسیده اند و هم اکنون در کتاب عقیده الشیعه به ادعای طابع با تصحیح تازه ای بازچاپ شده اند. تعداد زیادی از آن ها نیز برای نخستین بار در این کتاب به زیور طبع آراسته شده اند. نویسنده در نوشتار حاضر مباحث انتقادی خود پیرامون کیفیت نامطبوع و نامقبول رساله های مذکور در این مجموعه در قالب سلسله مطالبی ارائه داده است. در این جستار، وی تنها به ارزیابی تصحیح و طبع یکی از رساله های آن مجموعه یعنی رساله الأبحاث المفیده فی تحصیل العقیده تألیف علامه حلی که در صفحات 614 تا 650 از جلد دوم کتاب مذکور چاپ شده، پرداخته است.

مصنفات الشيخ المفيد در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد دهم: النكت الاعتقادية، النكت في مقدمات الأصول، الحكايات، مسئلة في الإرادة، عدم سهو النبي(ص)، إيمان أبي‌طالب، رسالة حول حديث نحن معاشر الأنبياء؛ می باشد که توضیح هر کتاب در ادامه آمده است: النكت الاعتقادية اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، از فقها و متكلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم و پنجم هجرى (334 - 413 هجرى) در موضوع عقايد و مباحث عقيدتى شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى مباحث عقيدتى مانند توحيد، نبوت، معاد، عدل و امامت پرداخته است. شيخ مفيد در اين كتاب استدلال و برهان عقلى را شيوۀ خود قرار داده و اين كتاب را به سبك سؤال و جواب نگاشته است. از اين نكته، اهميت پاسخ به سؤالات در دوران‌هاى مختلف اسلامى را مى‌توان فهميد. شيخ مفيد در اين كتاب با ديدى بسيار باز و روشن برخورد كرده و به هر سؤالى اجازه طرح شدن داده، سپس با بيانى محكم و استوار و منطقى، به پاسخ‌گويى آن پرداخته است. کتاب (النکت فی مقدمات الاصول) نوشته شیخ مفید، با موضوع علم کلام و مسائل عقیدتی، به بررسی مسائل علم کلام و اصول عقائد از دیدگاه عقل و شرع پرداخته است. مؤلف اصطلاحات و مسائل علم کلام را نیز شرح و توضیح داده است. شبهات عقیدتی یکی از خطرناک‌ترین سلاح‌های دشمن برای مبارزه با دین و ایمان مردم بوده و هست. شیخ مفید با نگارش این کتاب و با استدلال‌های روشن و محکم پاسخ آن اشکالات را داده است. مطالب ذیل در این کتاب مطرح شده است: ۱- معانی الفاظ و اصطلاحات علم کلام ۲- حدوث عالم و اثبات محدث ۳- نفی تشبیه ۴- توحید ۵- نبوت ۶- امامت ۷- وعد و وعید الحکایات؛ نام کامل کتاب «الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة و الفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة» است. کتاب حاضر از جمله آثار شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان، از چهره‌های سرشناس علمای شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری است. شیخ مفید در این کتاب به رد عقاید کلامی معتزله پرداخته و در آن، فرق میان شیعه و معتزله را در مسائل عقیدتی مطرح نموده است. معتزله- بخاطر اهمیت دادن به حکم عقل به شیعه نزدیکترند ولی فرق بزرگی که با شیعه دارند عدم اعتقاد به امامت و رهبری اهل بیت رسول خدا صلی الله علیهم اجمعین است و همین موجب گشته تا با استناد به عقل خود و عدم توجه به سخنان اهل بیت علیهم‌السّلام مرتکب اشتباهات بزرگی در مسائل عقیدتی شوند. این گروه در بین اهل تسنن اقلیت هستند و بسیاری آنها را به شیعه نسبت می‌دهند و یا شیعه را به آنها نسبت می‌دهند. شیخ مفید در رد این تهمت و رد عقاید انحرافی معتزله و معرفی آنها و معرفی عقاید شیعه این کتاب را نگاشته است. شیخ مفید با نگارش این کتاب بسیاری از مباحث جنجال برانگیز کلامی و عقیدتی آن دوران را نقد و بررسی کرده و عقیده شیعه را در مورد آن، همراه با استدلال‌های عقلی و شرعی آورده است. شیخ مفید پاسخ بسیاری از تهمت‌هایی که به شیعه می‌زنند را در این کتاب داده و با روایات معتبر سابقه شیعه در التزام به بحث‌های علمی که متکی بر فکر و نظر است را در سایه سخنان گهربار پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام به اثبات رسانده است. در ادامه، شیخ مفید به روایات معتبر و آیات قرآنی که امر به تدبر و تفکر و استفاده از عقل و علم و دانش دارد اشاره می‌فرماید. هم اکنون به برخی موضوعات مطرح شده در کتاب اشاره می‌کنیم: ۱. رد نظریه حال ۲. رای معتزله درباره قدرت و اراده خداوند ۳. جواهر و هیولا از دیدگاه معتزله ۴. تهمت تشبیه و جبر و رؤیت به شیعه مسألة في الارادة اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان بغدادى (336 - 413 هجرى)، در موضوع عقايد و كلام شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى ارادۀ خداوند متعال پرداخته كه آيا اين اراده جزء ذات است يا خارج از ذات و آيا قديم است يا حادث و بحث‌هاى گوناگون ديگرى در اين باره مطرح نموده است. شيخ مفيد در اين كتاب - مانند ديگر كتابهاى كلامى خود - آميخته‌اى از استدلال‌هاى عقلى و شرعى را همزمان آورده است. وى ابتدا با استدلال‌هاى عقلى و منطقى به بررسى اراده خداوند متعال پرداخته، سپس با استناد به روايات معتبر شرعى از اهل‌بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام به شرح و بسط آن پرداخته و حكم عقل را با روايات شرعى تأييد مى‌كند. کتاب (عدم سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تالیف شیخ مفید، به بررسی مسئله سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرداخته است. مسئله سهو النبی در حقیقت سؤالی است که آیا پیامبر اسلام حضرت محمد _صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم_ مانند دیگر مردم دچار فراموشی می‌گشته و اشتباه و خطا مرتکب می‌شده است یا نه؟ کی از مسائل عقیدتی مطرح در دوران شیخ مفید که مربوط به مباحث نبوت می‌شود مسئله سهو النبی است. برخی روایات غیر معتبر وارد شده که پیامبر نیز گاهی در نماز دچار فراموشی می‌شده و یا شیطان کلامی را بر زبان آن حضرت جاری می‌کرده و آن حضرت اشتباه می‌کرده است. شیخ مفید این کتاب را در پاسخ به این شبهه نگاشته است. وی در آغاز، با استدلال‌های عقلی و با استناد به آیات قرآن عصمت پیامبر از اشتباه و خطا را ثابت کرده، در ادامه به لوازم باطل این شبهه و اثبات ضعف سند و دلالت روایات دال بر آن می‌پردازد. وی در این کتاب با استدلال به حکم عقل و استناد به آیات قرآن به بررسی مسئله سهو النبی پرداخته و آن را به عنوان یک نظریه انحرافی عنوان کرده آن را رد نموده است. إیمانُ أبی طالب، کتابی کلامی به زبان عربی، نوشته شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ هجری) درباره زندگانی ابوطالب و اثبات ایمان وی به رسول خدا(ص). شیخ مفید در این کتاب با استدلالات عقلی و نقلی به بررسی ایمان ابوطالب، پدر حضرت علی(ع) پرداخته و به حمایت او از پیامبر اکرم(ص) اشاره دارد. مؤلف در اثبات ایمان ابوطالب، اشعار فراوان او را در مدح پیامبر اسلام(ص) آورده است. در حالی که دشمنان حضرت علی(ع) برای زیر سؤال بردن شخصیت ایشان، ایمان ابوطالب را انکار کرده‌اند، بنا بر نقل مورخان شیعه، ابوطالب اولین یاور و حامی پیامبر اسلام بود. او تا آخر عمر در حمایت و دفاع از رسول خدا(ص) از هیچ کوششی دریغ نکرد. به همین دلیل شیخ مفید این کتاب را در معرفی و حمایت از او نگاشت. برخی دیگر از عالمان شیعه و سنی نیز در این باره کتاب‌هایی نگاشته‌اند. وی با استدلال به آیات قرآن، روایات پیامبر و ائمه معصومین و همچنین با استدلالهای عقلی و با استناد به اشعار ابوطالب در مدح و ستایش پیامبر اسلام و عملکرد وی در دفاع و حمایت از پیامبر، به معرفی شخصیت و ایمان ابوطالب پرداخته است. رسالة حول حدیث نحن معاشر الأنبیاء لا نورث‌ نوشته شیخ مفید، نقد و بررسی روایتی که ابوبکر از پیامبر نقل کرده که: «ما پیامبران چیزی برای فرزندان خود به ارث نمی‌گذاریم و هرچه باقی بگذاریم حکم صدقه بر آن جاری است و به فرزندانمان نمی‌رسد.» این کتاب، کتابی کوچک، در ۶ صفحه است و در پایان آن نیز سخنان برخی دیگر از علما مانند قرطبی، فخر رازی ، علامه حلی ، علامه امینی ، ابن ابی الحدید و سید شرف الدین درباره فدک آمده است.

مصنفات الشيخ المفيد مجموعه‌ای از آثار شیخ مفید می‌باشد. محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (336–413ق) معروف به شیخ مفید، از علمایی است که دارای تألیفات بسیار در موضوعات متنوع است. از آن تألیفات بسیار می‌توان به سه کتاب در حدیث، چهار کتاب در تاریخ، پنج کتاب در اصول فقه، دوازده کتاب در علوم قرآن، 41 کتاب در فقه و بیش از هفتاد کتاب در علم کلام اشاره کرد. حدود نصف آثار شیخ مفید در موضوع کلام و از این تعداد کتاب، نصف آن در مبحث امامت می‌باشد. برخی از آثار ایشان از قبیل «التمهيد»، «الانتصار»، «الافتخار»، «الرسالة العلوية» و... که قریب به چهل اثر می‌باشد متأسفانه مفقود شده و موضوع آن مشخص نمی‌باشد. این کتاب در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد چهاردهم: المقنعة. این كتاب فتوایی در دو بخش تدوین شده است: بخش نخست مربوط به اصول اعتقادی است. در این قسمت مؤلف راجع به توحید و صفات حق تعالی، وجوب اعتقاد به انبیا و رسل، وجوب اعتقاد به امامت، ولایت اولیاء الله، وجوب اعتقاد به معاد، وجوب معرفت و عمل به شریعت اسلام و وجوب نماز بحث می كند. بخش دوم مربوط به فروع فقهی است كه از باب طهارت شروع شده و به باب وکالت خاتمه می یابد. اين كتاب مهمترين اثر شيخ مفيد در فقه مى‌باشد. شيخ مفيد در مقدمۀ كتاب المقنعه مى‌فرمايد: « اين كتاب، مختصرى از احکام شرع مقدس اسلام مى‌باشد و در آن به بيان واجبات و محرمات پرداخته‌ام تا هر كس مى‌خواهد به دين خود عمل نمايد، به آن اعتماد كند و كسى كه راه حق را يافته است با مطالعۀ اين كتاب بر معرفت و يقين او افزوده شود. همچنين كتاب حاضر« رهنمايى» باشد براى كسانى كه مى‌خواهند راه رشد و كمال را پيدا كنند و دليلى باشد براى جويندگان حق و حقيقت و مرجع معتبر و امينى باشد براى كسانى كه مى‌خواهند بر آن اعتماد كنند و به عبادت خداوند متعال بپردازند و در حوادث ناگوار روزگار به آن پناه برند و در جار و جنجال گروه‌ها و احزاب سخن حق را پيروز گردانند. من اين كتاب را با مباحثى آغاز مى‌كنم كه دانستن آن بر همگان لازم است و هيچكس مجاز نيست در آنها اهمال و سستى نمايد، يعنى اعتقاد به خداوند متعال و شناخت او; زيرا شناخت خدا اصل و اساس ايمان و پايه و ستون تمام اديان الهى است و قبول اعمال ما و يافتن راه هدايت از راه گمراهى، با شناخت خداوند متعال امكان پذير است.»