جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«الحدود» يا «كتاب المعجم الموضوعي للمصطلحات الكلاميّة» توسط شيخ قطب الدين ابى جعفر محمد بن الحسن النيسابورى المقرى از علماء قرن ششم هجرى، املاء شده است. الحدود، در بيان تعريف و اصطلاحات علم كلام است كه جهت استفاده طالبان علم كلام و اصول عقائد نگاشته شده است، در اين زمينه كتابهاى زيادى نوشته شده است امّا اين كتاب از جامعيت و وسعت بيشترى نسبت به ساير كتب در اين زمينه برخوردار است كه داراى فوائد لغويّه و فلسفيّه و اصوليّه و همچنين فقهيّه مى‌ باشد. مؤلف كتاب بيان مى‌ دارد زمانيكه رغبت شاگردان خود را در علم اصول وافر ديدم و متوجه شدم همّت آنان صادق است، اراده كردم مختصرى بنويسم كه شامل حدود اشياء باشد و متضمن احوال معلومات بر وجه ايجاز و اختصار باشد تا بتوانند توسط آن در اين فن شروع به كار كنند، وعده اين كار را به آنها دادم تا اينكه يكى از بزرگان مرا أمر به اين كار نمود لذا أمرش را امتثال نمودم.

لمع الأدلة في قواعد عقائد أهل السنة و الجماعة، اثر امام‌الحرمین ابوالمعالی عبدالملک جوینی (419-‎478ق)، رساله‌ای است پیرامون عقاید اهل سنت. تقدیم و تحقیق کتاب، به قلم فوقیه حسین محمود و مراجعه و بازبینی تحقیق، توسط محمود خضیری صورت گرفته است.

مؤلف‌ اندیشمند در این‌ اثر، پژوهشی‌ از مهمترین‌ اندیشه‌های‌ کلامی‌ِ معتزله‌و اشاعره‌ عرضه‌ می‌کند، آنگاه‌ به‌ بررسی‌ دیگر مذاهب‌ اسلامی‌ که‌ دارای‌اندیشه‌های‌ فلسفی‌ و مبتنی‌ بر چنین‌ اندیشه‌هایی‌ هستند می‌پردازد. به‌ همین‌دلیل‌ در سخن‌ از فرقه‌های‌ اسلامی‌ تنها جنبه‌ فلسفی‌ آن‌ مورد مدّاته‌ قرار می‌گیرد ترجمه‌ روان‌ و پاورقیهای‌ ارزشمند مترجم‌ از امتیازات‌ این‌ کتاب‌ به‌ شمارمی‌رود.

عدل دومین اصل از اصول عقائد معتزله به شمار می رود که حتی برخی از بزرگان معتزله مثل ابی الهذیل علاف عدل را مقدم بر توحید می دانند. بر همین اساس بسیاری از آیات محکمات قرآن را با عدل تفسیر و آیات متشابه را به محکمات تاویل می کنند و به همین منظور در کتاب حاضر دکتر محمود کامل به بررسی مفهوم عدل در آیات قرآن پرداخته است و اختصاصا بحث حریت انسان در تکلیف مورد تاکید بیشتری قرار گرفته است.

أبكار الأفكار في أصول الدين، تأليف ابوالحسن على بن ابى على بن محمد بن سالم، معروف به سيف الدين آمدى(551-631 ق)، متكلم بزرگ اشعرى است. اين اثر دائرةالمعارفى كلامى است، كه با قلمى شيوا، رسا و به دور از اغلاق در بيان مطالب و نقل و نقد اقوال و نظم فصول و ابواب به شكلى روشمند نگارش يافته است. «ابكار الافكار»، مهم‌ترين اثر كلامى آمدى و بلكه از مهم‌ترين آثار كلامى اشعريان و حتى جهان اسلام به شمار مى‌آيد و بر آثار كلامى اشعرى پس از خود تأثير قابل توجهى داشته است.اين كتاب، به يك اثر مرجع و بنيادين براى دورۀ پس از خود بدل گشت كه به دورۀ كلام متأخران شناخته مى‌شود. آمِدی در ابکار الافکار می‏کوشد تا دیدگاه‏های نحله‏های کلامیِ مختلف اسلامی و گاهی آرای ادیان آسمانی دیگر را نقل کند که از آنها با عبارت مِلّیّون یاد می‏کند. در جایی که اجماع میان همه ملل و نحل را گزارش می‏کند. تعبیر قد اجمع العقلاء را به کار می‏گیرد. گاهی برای نشان‏دادن رأی فرق اسلامی در برابر ملل غیراسلامی می‏گوید رأی اسلامیان چنین است. در برخی موضوعات نام اشخاص را می‏برد؛ مثلاً، جبّایی، نظّام، هشام بن حکم، اشعری، باقلانی، جوینی و... ؛ گاهی به جای اشخاص نام یک فرقه را می‏برد، برای نمونه، خوارج، امامیّه، معتزله، اشاعره، حشویّه، کرامیّه، واقفیه و... ؛ گاهی دیدگاه فلاسفه را با تعبیر مثلاً ذَهَبتِ الفلاسفة نقل می‏کند. تقریبا در اکثر قریب به اتفاق موارد، دیدگاه معتزله یک سویمهم بحث است. گاهی تمامی متکلّمان در برابر فلاسفه قرار داده می‏شوند. در بسیاری از موارد برای اشاره به رأی موردپسند خود، که موافق اسلاف اشعری وی است تعبیر مذهب اهل حق را به خدمت می‏گیرد. همیشه دیدگاه‏ها را به صورت منظم و دسته‏بندی شده و در چندین مسلک و تقریبا به ترتیب تاریخی گزارش می‏کند. از دیگر ویژگی‏های روش آمدی در این کتاب آن است که پس از نقل آرا و اقوال واردِ نقض و ابرام‏شده، از جهات متعددی همچون جهت لغوی، معنایی، نصّ و نقل، اجماع و عقل به نقد و بررسی آنها می‏پردازد. پس از تحریر محل نزاع و نقد و بررسی اقوال یا همه را ردّ می‏کند و رأی تازه‏ای می‏آورد یا در آن توقف کرده، فروتنانه اعتراف می‏کند که این همه آن چیزی است که در بساط و توشه‏اش یافت می‏شود و ادامه راه را بر آیندگان می‏سپارد.ن نتیجه اینکه کتاب ابکار الافکار به یک اثر پایه و بنیادین برای دوره پس از خود بدل گشت که به دوره کلام متأخران شناخته می‏شود. شیوه تحقیق آرا و تقریر مطالب و اخذ موضع آمدی در ابکار الافکار نیز، جالب و خاص اوست. گذشت که وی در خلاف و جدل، منطق و فلسفه دارای تخصص و آثار عدیده است که حاکی از گرایش عقلی و روح نقدیِ او است. نیز، گفته آمد که وی به بررسی پاره‏ای از قواعد مهم فلسفی همت گماشت و با وجود این به جدل و نیز منطق اهتمام ویژه ورزید. این امر یادآور سلف بزرگ او امام محمد غزالی (م504) است که به رغم نقد تند و حتی دشمنی با فلسفه و فیلسوفان توجه فوق‏العاده‏ای به منطق معطوف ساخت که آن هم دانشی برآمده از یونان و ابزار کار فیلسوفان بود. امّا ماجرا به همین جا ختم نمی‏شود. آمدی در مخالفت تند با جریان باطنیّه از یک‏سو و به‏خاطر تمایل به تصوف از سوی دیگر نیز یادآور غزالی است. این امر از یک‏سو تأثیرپذیری وی را از غزالی و تمسک او را به جدل و منطق برای هماوردی با فلسفه و کلامِ عقلانیِ معتزله نشان می‏دهد. از دیگر سو، رویکرد عقلی ـ نقلیِ او را به مباحث کلامی می‏نُمایاند. كتاب در پنج جلد و هشت قاعده تنظيم شده است. شایسته ذکر است که مصحح و محقق کتاب پانوشت‏های مفید فراوانی اعم از ذکر منابعِ مطالب مذکور در متن و نیز ارائه توضیحاتی جهت روشن شدن برخی ابهام‏ها یا معرفی افراد یا مکاتب و فرق آورده و به این نحو بر کمال اثر افزوده است. همچنین فهرست تمام موضوعات اصلی هر مجلّد در پایان آن ذکر شده است.

كتاب «أربعين» نوشته فخر رازي،متکلم مشهور اشعری، يكى از مهم ترين كتب در علم كلام به حساب مى‌ آيد، چنانكه افراد متعددى به اين كتاب مراجعه كرده و از مطالب اين كتاب استفاده نموده و يا گاه بر بعضى از مطالب آن ايراداتى نوشته‌ اند. مباحث اين كتاب در 40 مساله بيان شده است كه مولف هر موضوع كلامى را در مسأله‌ اى بيان كرده و گاه يك مسأله از چندين فصل تشكيل مى‌ شود. اگر كتب كلامى اهل سنت به ويژه اشاعره كه بعد از فخر رازى نوشته شده است ملاحظه شود، در موارد متعددى به اين كتاب استناد شده است. بلكه از بعضى نقل‌ ها چنين استفاده مى‌ شود كه «أربعين» كتاب درسى بوده و در حوزه‌ هاى علميه اهل سنت تدريس مى‌ شده است. ابن رجب در كتاب العقود الدرية مى‌ گويد: «و لازم الشيخ تقى الدين بن تيمية مدة و قرأ عليه قطعة من الاربعين فى اصول الدين للرازى». در نقل‌ هاى ديگران نيز از سيره ابن تيميه چنين بر مى‌ آيد كه او اين كتاب را براى طلاب علم تدريس مى‌ كرده است و در بعضى از كتاب‌ هايش به عباراتى از اين كتاب استشهاد و يا عباراتى از آن را نقد مى‌ كند. مولف در اين كتاب بيشتر به مباحث اختلافى بين اهل سنت، خوارج، معتزله، مرجئه، شيعه و سائر مذاهب اسلامى مى‌ پردازد و كتاب در بيان مباحث بيشتر سبقه فلسفى دارد تا نقلى و روايى.

كتاب «أربعين» نوشته فخر رازي، متکلم مشهور اشعری، يكى از مهم ترين كتب در علم كلام به حساب مى‌ آيد، چنانكه افراد متعددى به اين كتاب مراجعه كرده و از مطالب اين كتاب استفاده نموده و يا گاه بر بعضى از مطالب آن ايراداتى نوشته‌ اند. مباحث اين كتاب در 40 مساله بيان شده است كه مولف هر موضوع كلامى را در مسأله‌ اى بيان كرده و گاه يك مسأله از چندين فصل تشكيل مى‌ شود. اگر كتب كلامى اهل سنت به ويژه اشاعره كه بعد از فخر رازى نوشته شده است ملاحظه شود، در موارد متعددى به اين كتاب استناد شده است. بلكه از بعضى نقل‌ ها چنين استفاده مى‌ شود كه «أربعين» كتاب درسى بوده و در حوزه‌ هاى علميه اهل سنت تدريس مى‌ شده است. ابن رجب در كتاب العقود الدرية مى‌ گويد: «و لازم الشيخ تقى الدين بن تيمية مدة و قرأ عليه قطعة من الاربعين فى اصول الدين للرازى». در نقل‌ هاى ديگران نيز از سيره ابن تيميه چنين بر مى‌ آيد كه او اين كتاب را براى طلاب علم تدريس مى‌ كرده است و در بعضى از كتاب‌ هايش به عباراتى از اين كتاب استشهاد و يا عباراتى از آن را نقد مى‌ كند. مولف در اين كتاب بيشتر به مباحث اختلافى بين اهل سنت، خوارج، معتزله، مرجئه، شيعه و سائر مذاهب اسلامى مى‌ پردازد و كتاب در بيان مباحث بيشتر سبقه فلسفى دارد تا نقلى و روايى.

كتاب «اصول العقیدة بین المعتزلة و الشیعة الامامیة» تألیف عایشه المناعی با زبانی عربی به بررسی مقایسه ای میان اصول عقاید معتزله و شیعه امامیه می پردازد. نویسنده مطالب کتابش را در چهار باب تقسیم بندی کرده است و در هر باب ضمن دو فصل به ایراد مطالبش پرداخته است. در باب اول به بررسی تاریخی معتزله و امامیه اشاره کرده است و از این رهگذر به وجه تسمیه هر یک گریزی زده است. در باب دوم به دیدگاه های دو فرقه راجع به عقل و نص توجه کرده و در باب سوم به اصولی که میان دو فرقه معتزله و شیعه امامیه مشترک است پرداخته است. نویسنده در این باب به توحید و عدل که میان دو فرقه مشترک هست اشاره کرده و ذیل توحید مباحثی از قبیل وجود خداوند، صفات ثبوتیه و تنزیه و تشبیه را گنجانده است. در قسمت عدل نیز مطالبی همچون حسن و قبح و افعال بندگان را بیان نموده است. مؤلف در باب چهارم به اصولی که میان دو فرقه مورد اختلاف است پرداخته و به مسائلی نظیر وعده و وعید، المنزلة بین المنزلتین، الامر بالمعروف و النهی عن المنکر و نبوت و امامت اشاره کرده و در خاتمه میزان تأثیر و تأثیر این دو فرقه از یکدیگر در دوره های مختلف را بیان نموده است.

أبكار الأفكار في أصول الدين، تأليف ابوالحسن على بن ابى على بن محمد بن سالم، معروف به سيف الدين آمدى(551-631 ق)، متكلم بزرگ اشعرى است. اين اثر دائرةالمعارفى كلامى است، كه با قلمى شيوا، رسا و به دور از اغلاق در بيان مطالب و نقل و نقد اقوال و نظم فصول و ابواب به شكلى روشمند نگارش يافته است. «ابكار الافكار»، مهم‌ترين اثر كلامى آمدى و بلكه از مهم‌ترين آثار كلامى اشعريان و حتى جهان اسلام به شمار مى‌آيد و بر آثار كلامى اشعرى پس از خود تأثير قابل توجهى داشته است.اين كتاب، به يك اثر مرجع و بنيادين براى دورۀ پس از خود بدل گشت كه به دورۀ كلام متأخران شناخته مى‌شود. آمِدی در ابکار الافکار می‏کوشد تا دیدگاه‏های نحله‏های کلامیِ مختلف اسلامی و گاهی آرای ادیان آسمانی دیگر را نقل کند که از آنها با عبارت مِلّیّون یاد می‏کند. در جایی که اجماع میان همه ملل و نحل را گزارش می‏کند. تعبیر قد اجمع العقلاء را به کار می‏گیرد. گاهی برای نشان‏دادن رأی فرق اسلامی در برابر ملل غیراسلامی می‏گوید رأی اسلامیان چنین است. در برخی موضوعات نام اشخاص را می‏برد؛ مثلاً، جبّایی، نظّام، هشام بن حکم، اشعری، باقلانی، جوینی و... ؛ گاهی به جای اشخاص نام یک فرقه را می‏برد، برای نمونه، خوارج، امامیّه، معتزله، اشاعره، حشویّه، کرامیّه، واقفیه و... ؛ گاهی دیدگاه فلاسفه را با تعبیر مثلاً ذَهَبتِ الفلاسفة نقل می‏کند. تقریبا در اکثر قریب به اتفاق موارد، دیدگاه معتزله یک سویمهم بحث است. گاهی تمامی متکلّمان در برابر فلاسفه قرار داده می‏شوند. در بسیاری از موارد برای اشاره به رأی موردپسند خود، که موافق اسلاف اشعری وی است تعبیر مذهب اهل حق را به خدمت می‏گیرد. همیشه دیدگاه‏ها را به صورت منظم و دسته‏بندی شده و در چندین مسلک و تقریبا به ترتیب تاریخی گزارش می‏کند. از دیگر ویژگی‏های روش آمدی در این کتاب آن است که پس از نقل آرا و اقوال واردِ نقض و ابرام‏شده، از جهات متعددی همچون جهت لغوی، معنایی، نصّ و نقل، اجماع و عقل به نقد و بررسی آنها می‏پردازد. پس از تحریر محل نزاع و نقد و بررسی اقوال یا همه را ردّ می‏کند و رأی تازه‏ای می‏آورد یا در آن توقف کرده، فروتنانه اعتراف می‏کند که این همه آن چیزی است که در بساط و توشه‏اش یافت می‏شود و ادامه راه را بر آیندگان می‏سپارد.ن نتیجه اینکه کتاب ابکار الافکار به یک اثر پایه و بنیادین برای دوره پس از خود بدل گشت که به دوره کلام متأخران شناخته می‏شود. شیوه تحقیق آرا و تقریر مطالب و اخذ موضع آمدی در ابکار الافکار نیز، جالب و خاص اوست. گذشت که وی در خلاف و جدل، منطق و فلسفه دارای تخصص و آثار عدیده است که حاکی از گرایش عقلی و روح نقدیِ او است. نیز، گفته آمد که وی به بررسی پاره‏ای از قواعد مهم فلسفی همت گماشت و با وجود این به جدل و نیز منطق اهتمام ویژه ورزید. این امر یادآور سلف بزرگ او امام محمد غزالی (م504) است که به رغم نقد تند و حتی دشمنی با فلسفه و فیلسوفان توجه فوق‏العاده‏ای به منطق معطوف ساخت که آن هم دانشی برآمده از یونان و ابزار کار فیلسوفان بود. امّا ماجرا به همین جا ختم نمی‏شود. آمدی در مخالفت تند با جریان باطنیّه از یک‏سو و به‏خاطر تمایل به تصوف از سوی دیگر نیز یادآور غزالی است. این امر از یک‏سو تأثیرپذیری وی را از غزالی و تمسک او را به جدل و منطق برای هماوردی با فلسفه و کلامِ عقلانیِ معتزله نشان می‏دهد. از دیگر سو، رویکرد عقلی ـ نقلیِ او را به مباحث کلامی می‏نُمایاند. كتاب در پنج جلد و هشت قاعده تنظيم شده است. شایسته ذکر است که مصحح و محقق کتاب پانوشت‏های مفید فراوانی اعم از ذکر منابعِ مطالب مذکور در متن و نیز ارائه توضیحاتی جهت روشن شدن برخی ابهام‏ها یا معرفی افراد یا مکاتب و فرق آورده و به این نحو بر کمال اثر افزوده است. همچنین فهرست تمام موضوعات اصلی هر مجلّد در پایان آن ذکر شده است.