جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نصرحامد ابوزيد در راستای ايده تاريخمندی نص، پـرداختن بـه مباحـث مربـوط بـه نـزول تدريجی قرآن از قبيل: مكی و مدنی، اسـباب نـزول و نسـخ را بـرای فهـم قـرآن ضـروری می شمارد. وی با طرح مباحث مختلف اين سه موضـوع و نقـدهايی كـه بـه ديـدگاه رايـج دانشمندان علوم قرآنی در برخی موضوعات دارد، می كوشد از اين سه بحـث بـرای تأييـد تاريخمندی نص يا تعامل نص و واقع بهره بگيرد. در مقاله حاضر ديدگاه هـای وی در ايـن سه موضوع، براساس ديدگاه رايج شيعه، بازخوانی و نقد شده است. نگارنده نتيجه گرفتـه كه هرچند توجه به اين موضوعات در فهم قرآن قابل انكار نيسـت، امـا ادعـای ابوزيـد در تاريخمندی نص را ثابت نمی كند. بسياری از اشكالات ابوزيد به مباحث دانشـمندان علـوم قرآنی در موضوعات فوق، از منظر شيعه، منتفی است؛ هرچند بـا توجـه بـه ديـدگاه رايـج اهل سنت، برخی نقدهای وی، بنيادی و حل نشدنی است

مقاله حاضر پاسخ به پرسش هايی است كه گزارش ابوزيد از ابـن عربـی در كتـاب «هكـذا تكلم ابن عربی» پيش روی ما نهاده است؛ مانند: آيا ابوزيد تلقـی و تفسـيردرسـت، دقيـق و منصفانه ای از ابن عربی ارائـه داده انـد؟ آيـا قرائـت ابوزيـد از ابـن عربـی قرائـت حـاكی از شخصيت و شاكله ابن عربی وانظار اوست يا نه؟ اگرچه ابوزيد گزارش نسـبتاً درسـتی از ابـن عربـی و شـكل گيـری هويـت معرفتـی و شناسنامه فكری- فرهنگياش داده اند و روايت همدلانه اش از ابن عربی مشهود است؛ لكن تلاش او در واقع استفاده ابزاری از ابن عربی و برخی آرای ايشـان در صـورتبنـدی مـواد فكری خويش است. در نوشتار پيش روی ضمن طرح روايت ابوزيد از ابن عربی، قرائت ابوزيد مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

نصر حامد ابوزید، قرآن‌پژوه مصری، مطالعات بسیاری در موضوع هرمنوتیک داشته و در جای جای آثار خویش از نظریه هرمنوتیست‌های مطرح در راستای فهم و تفسیر آیات وحی سود برده است. یکی از مباحث هرمنوتیک که در آثار ابوزید نه به‌صورت صریح، بلکه به‌صورت ضمنی طرح شده است، دیدگاه تعدد معناست. ابوزید با برجسته نشان دادن نقش مفسر و پیوند دادن معنا به مفسر، پیش‌فرض‌ها و نقش آنها در فرایند فهم، دو مبنای اصلی نظریه تعدد معنا را پذیرفته و بی‌آنکه تصریحی به تعدد معنا داشته باشد، در عمل در شمار طرفداران تعدد معنا قرار گرفته است.

دكترنصرحامد ابوزيـد يكـی از برجسـته تـرين و در عـين حـال پرجنجـال تـرين روشـنفكران مسلمان است كه در صدد ارائـه تفسـير مـدرن از ديـن اسـت.وی مـی كوشـد شـيوه تفسـير و اجتهاد سنتی در فهم مسائل دينی و چارچوب حاكم بر تفكر رايج علما و تفسيرهای دينـی را مورد نقد قرار دهد و در مقابل با روش تفسير هرمنوتيك، شيوه بديع و نـوی در تفسـير متـون ارائه كند. ابوزيد معتقد اسـت ميـراث همـواره در شـكل دهـی بـه آگـاهی مـا سـهيم اسـت و آگاهانه يا ناآگاهانه بر رفتارهای ما اثر می گذارد؛ ازاينرو، اگرنمی تـوانيم ميـراث را ناديـده بگيريم، بايد آن را بازسازی كنيم. ابوزيد در كتاب «دوائرالخوف: قراءه فـى خطـاب المـرأه» بيش ازآنكه نويسنده باشد، منتقد است. اما در كنار نقد، در برخی از مباحث، اظهار نظر و بـر درستى يا نادرستى نظريات خود استدلال می كند. وی ديدگاه هاى محمد عبده، قاسـم امـين، طاهرالحداد، فاطمه مرنيسى و... را بررسی و موافقـت يـا مخالفـت خـود را بيـان مـی دارد. او همچنين گريزهايی به قوانين برخى از كشورها مانند مصر و تونس دارد و مواد آن را بررسـى وتأييد يا نقد می كند. تلاش نصر حامد ابوزيد بر آن اسـت تـا بـا ارائـه روش سـاختاری فهـم متون، با تكيه برمبانی ای همچون ساختار تاريخی متن، تأويـل گرايـی، سـاختار زبـانی و... بـه ارائه ديدگاهی جديد در موضوع زنان بپردازد. نگارنده دراين مقال تلاش می كند تـا برخـی از مهمترين نكات كتاب «دوائرالخوف» را بررسی و نقد كند.

مدعای كتاب «نقد الخطاب الدينی» چندان از مدعای كتب ديگر ابوزيـد بـه خصـوص از «مفهـوم النص» جدا نيست وهمـان مـدعيات بـه شـكل خـاص و گـاهی روشـنتـر بيـان شـده و اشـكالات مطروحه، بر«نقد الخطاب» نيز وارد است. از اين رو، هم در قسمت مبانی ارائـه شـده در فصـل اول كتاب و هم در فصل پايانی كه وی در حقيقت نظريه خود را در مواجهه با متـون دينـی ( قـرآن و روايات ) بيان كرده اند، دارای اشكالات اساسـی اسـت. مهـمتـرين اشـكال وی در اسـتدلال هـای درون دينی ايشان عدم جامعيت، عدم توجه به اجتهـاد و نيـز عـدم توجـه بـه نحـوه بر خـورد ديگـر مذاهب، مثل شيعه به متون دينی است و در مطالعات برون دينی نيز عدم توجه به فرقی اساسی بـين كلام بشر و كلام الهی است، كلام بشری محدود به زمان و مكان و گاهی به قدری از زمانـه تـأثير می پذيرد كه به خطا می رود؛ اما كلام خداوند برخاسته از علم جامع او به همه چيز از جمله آينده است. گرچه ارتباطی با واقعيت جامعه دارد، اما اين ارتباط موجب خطـا و اشـتباه نيسـت. در غيـر اين صورت، فلسفه دين و ارسال رسل لغو خواهد شد. در اين نوشته، مطالب فوق با بررسی كتاب «نقد گفتمان دينی» ابوزيد بررسی می گردد.

«متن محوری» اديان ـ به ويژه اسلام در وضعيت كنونی ـ باعث شده تا دريچه جديـدی بـه بررسـی ايـن متـون گشـوده شـود. ايـن دريچـه، پـژوهش ادبـی در متـون دينـی اسـت كـه بـه پيـروی از پيشرفت های نظريه ادبی و نقد ادبی فراز و نشيب فراوانی طی كرده اسـت. پـيش فـرض اصـلی در اين گونه پژوهش و به طوركلی پژوهش در دين، تعليق ذات يا ناب بودن ديـن/ متـون دينـی اسـت كه باعث می گردد به متنی ادبی مبدل شـود. ايـن روح حـاكم بـر سـنت غربـی پـژوهش در ميـان نواديبان عرب پی گرفته شد و كم كم مكتب ادبی در تفسيرقرآن شكل يافت. شـكل بـهروز شـده اين مكتب در «قرائت تأويلی» افرادی مانند نصرحامد ابوزيد و محمد اركـون نمـود دارد. مشـكل اصلی اين طرز نگرش عرفی به متون دينی و ادبی سازی آنهـا همـان مبنـای تعليـق ذات اسـت كـه باعث شكافی عميق ميان تلقی متدينانه و ايمانی با تلقی پژوهشـی از ديـن مـی شـود. ضـمن آنكـه پژوهشگردر اين مطالعه ادبی نمی تواند به رغم ادعا فارغ دلانه به بررسی بپردازد وهمدلی خـود را با متون دينی از دست خواهد داد. از سوی ديگر، معيار ادبی دانستن يك متن نيز اگـر چنـد لايگی معنا در نظر گرفته شود، مصادره به مطلوبی اتفاق خواهد افتاد كه درآن، آنچه را مـی خـواهيم در پژوهش بدان برسيم، فرض گرفته ايم و نيز ديگر توجيه يا تبيين كـافی بـرای «ايمـان» بـه قـرآن يـا متون دينی ديگر نخواهيم داشت. اين طرز تلقی از يك نگاه با زاويه خاص فراتر مـی رود واصـل ماهيت ايمان و دين را به چالش می كشد.

قرآن، متن زبانی است كه خداوند سبحان آن را بـه واسـطه فرشـته وحـی، جبرئيـل امين، برپيامبراكرم ص فرو فرستاد تا هدايت گر انسانهای با ايمان باشد. زبانی بودن اين متن ونزول آن در محدوده جغرافيايی خاص، سبب شده است كه به زبان قوم نبی، يعنی زبان عربی نازل شود . اكنون پرسش اين است كه اين متن كه فرود آمده است تـا فرهنگ جديدی را بنيان گذارد وبا فرهنگ جاهلی عصرنزول مبارزه كند، چه نـسبتی با فرهنگ عربی عصرنزول دارد؟ برخی براين باورند كه خاستگاه متن قرآن، فرهنگ عربی است؛ همچنان كه اين متن، ميهمان زبان عربی است، بر خوان فرهنگ عربی نيـز نشسته است و چون ازتصورات وتصديقات فرهنگ عربی وام گرفته، بنابراين ميهمـان فرهنگ عربی نيز هست، اما بيشتر عالمان اسلامی معتقدند نه تنها از فرهنگ عربی تأثير نپذيرفته است كه فرود آمده تـا تـأثير شـگرفی بـر فرهنگـی عربـی بگـذارد و آن را از اساس متحول سازد. اين نوشتار به بررسی اين دو رويكرد متفاوت نسبت به متن قرآن و خاستگاه آن می پردازد.

در این نوشتار تلاش می‌شود مبانی قرآن در برخورد با فرهنگ زمانه تبیین شود تا گمان نشود که به واسطه فرهنگ زمانه پیامبر ، درقرآن باطل راه یافته است. این مبانی به قرار زیر است: 1. حقانیت قرآن؛ 2. هدایتگری قرآن؛ 3. همراهی با علم؛ 4. اعجاز و تحدی در آیات قرآنی؛ 5. انسجام با فطرت؛ 6. قرآن وحی خالص وکلام خداوند؛ 7. حقیقی بودن و مجازی نبودن استناد الفاظ قرآن به خدا؛ 8. تأثیر نداشتن امی بودن پیامبر، درمحتوای وحی؛ 9. امانت داری و صداقت حاملان وحی؛ 10. قداست آیات قرآنی؛ 11. عقل آدمی، معیار سنجش گزاره‌های قرآنی؛ 12. ضرورت حمل کلام خداوند به نزدیک‌ترین معنا به ظاهر قرآن در صورت نیاز به تأویل؛ 13. ضرورت نگاه جامع به کل احکام قرآن؛ 14. کمال دین و بیان همه چیز؛ 15. خاتمیت قرآن و جاودانگی آن؛ 16. پیامی جاودانه، اما مرتبط با فرهنگ زمانه.

هرمنوتیک در مفهوم عام برداشت و رمز گشایی از پدیده ها و در مفهوم خاص تأویل و تفسیر الفاظ است. برای برداشت از یک متن عناصر مختلفی وجود دارند. که بی توجهی به آنها ما را در فهم بهتر ناتوان می سازد. این عناصر عبارتند از: زمان و مکان پیدایش، اجزای پیش و پس از متن. زمان و مکان منظور گوینده برای افاده معنی و ذهنیت گوینده معاصرین و مخاطبین مستقیم و غیرمستقیم زبان مرز در همه جوامع وجود داشته است و در متون دینی نیز نقش به سزایی دارد که نمونه آن را می توان استفاده از اعداد نمادین (بخصوص هفت) در قرآن شمرد. افراط و تفریط موجود در ارزش گذاری ظواهر الفاظ صحیح نیست و توجه به نصوص از یک سو و در نظر داشتن معانی غیرظاهری از سوی دیگر لازم است.