جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رساله حاضر متشکل از دو جستار ترجمه و تحقیق می باشد. در جستار نخست کتاب «عرفان عملی، کتابی کوچک برای عموم مردم» اثر عرفان پژوه معاصر خانم اِوِلین آندرهیل به فارسی برگردانده شده و در جستار دوم به بررسی و مقایسه دیدگاه های آندرهیل و امام خمینی (س) در باب مراحل سلوک در سه فصل مجزا پرداخته شده است. هر دو عارف مراحل سلوک را به پنج مرحله کلی :بیداری، مراقبه، تصفیه، اشراق و وحدت تقسیم می نمایند، گرچه در باب شرح و تبیین آن اختلاف نظرهایی مشاهده می گردد که ریشه در سنت های عرفانی، دین و فرهنگی ای دارد که به آن متعلقند. نکته مهم این است که هر دو عارف در جهت هدف مشترکی می کوشیده اند و آن بیان عرفان به زبانی در خور فهم مردم عادی است تا آنها نیز بتوانند در برخورداری از حیات معنوی سهیم گردیده ، از مواهب آن برخوردار شوند؛ زیرا به زعم هر دو عرفان ضرورت حیات انسان معاصر است، لذا باید آن را از دشواری ها و پیچیدگی های خاص علمی، پیراست تا بتواند کل جامعه بشری را فرا گیرد.

ملا محمد محوی یکی از شاعران و عارفان توانای پارسی‌گوی کُرد در نیمه‌ی دوم قرن سیزدهم و اوایل قرن چهارده هـ. ق است که دیوان اشعار او سرشار از اندیشه‌های عرفانی والایی همچون حال و مقامات عرفانی، فنا و بقای الهی، ترک هستی موهوم مجازی، وحدت وجود، اندیشه‌های حلّاج و ... است.محوی، شاعر بزرگ کُرد، از اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری متأثر بوده است و در باب مضامین و اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه از جهات بسیاری اشتراک داشته است. محوی برای بیان قدرت عشق و گذر کردن از مرحله‌ی تصوُّف عابدانه و روی آوردن به عرفان عاشقانه از داستان شیخ صنعان در منطق‌الطیر و دیوان عطار کمک می‌گیرد. به علاوه وی در زمینه‌ی مضامین عارفانه‌ی دیگری همچون فنا و بقای الهی، مجاهده با نفس، عشق محوری، شریعت مداری، احتراز از دنیا، رهایی از عقل مصلحت بین، نقد زهّاد ریاکار و زهدگرایی خشک، عزلت از خلق و ... با عطار نیشابوری دارای اشتراکات و شباهت‌های قابل توجّهی است و در این پژوهش سعی شده است که با روش ادبیات تطبیقی، شباهت‌ها و اشتراکات عرفانی محوی و عطار بیان شود.

سپهری از شاعران بنام معاصر است که درباره‌ی شعر او، بویژه اندیشه‌های عرفانی در شعر او سخنانی فراوان گفته شده است. برخی شعر او را دارای مبانی عرفان ایرانی، برخی دارای مبانی عرفان هندی و شرقی و برخی تهی از عرفان دانسته‌اند؛ امّا پژوهشی به بررسی مقایسه‌ای کاربرد مفاهیم و اصطلاحات عرفانی در شعر سپهری با کاربرد اصطلاحات و مفاهیم عرفانی در گفتار عرفای پیشین به صورت ویژه نپرداخته است. گزینش واژگان مدخلی است بر طرز تفکر شاعران لذا پژوهنده یکی از راه‌های شناخت عرفان سپهری را گزینش اصطلاحات و مفاهیم عرفانی در سروده‌های وی، هشت کتاب، می‌داند، این قلم برای روشن کردن چیستی و چگونگی عرفان سپهری برخی از اصطلاحات و مفاهیم عرفانی را، از میان مفاهیم و اصطلاحاتی فراوان که در شعر او نهفته است، برگزیده و می‌کوشد مفهوم آن‌ها را در مقایسه با کاربرد همین اصطلاحات و مفاهیم نزد ابوسعید ابوالخیر سرسلسله‌ی عارفان ایرانی که در اسرارالتوحید گفته شده است بیان کند. ابوسعید از عارفان مکتب خراسان است که اندیشه‌های این مکتب با اندیشه‌های شرقی نزدیکی فراوان دارد و حتّی برخی عرفان ایرانی را برگرفته از عرفان شرقی می‌دانند. این پژوهش می‌کوشد سرچشمه‌ی عرفان سپهری را از طریق بررسی تفاوت سروده‌های سپهری با عرفان عارفان پیشین ما بویژه ابوسعید ابوالخیربنمایاند و ما را در شناخت بهتر عرفان پیشین خود یاری کند.

احمد غزالی عارفی است متفاوت از بسیاری از عرفای پیشین. وجه تمایز وی به سبب محوریت عشق در عرفان بوده است؛ عشق در عرفان به مانند بذری است که ابتدا توسط صوفیان خراسان از قبیل بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و... کاشته و بعدها در کتب احمد غزالی شکوفا شد. اگر بخواهیم تصوف احمد غزالی را به عنوان مهمترین شاخص آن بگوییم باید آن را مظهر عشق بخوانیم.به عقیده‌ی او، حقیقت عشق از جمله اموری است که فقط از طریق ذوق می‌توان به آن دست یافت. واژه‌ها از اینکه بتوانند معنای واقعی عشق یا حقیقت مربوط به آن را بیان کنند قاصرند و زبان از گفتن آن الکن است.وجه تمایز احمد غزالی در این است که او از عشق به‌گونه‌ای سخن می‌گوید که چه عاشق خدا باشد، چه انسان، فرقی نمی‌کند و چه معشوق خدا باشد یا انسان باز تفاوتی ندارد، صرفا از مراتب عاشقی و معشوقی به طور مطلق بحث می‌شود. محدودیتی در موجودات و مفاهیم ندارد و می‌تواند در حوزه‌هایی غیر قابل تصور ظهور کند. او کلمه‌ی مجاز هم در مورد عشق انسانی بیان نمی‌کند، آن را حق می‌داند و تفاوت را در راستای شدت و ضعف می‌بیند. وی عاشقی است اهل صحو؛ همچنان‌که عشق در تمام عرفان وی به عنوان یک ویژگی بارز درخشان است، افراد را به پیروی از شرع و برپایی امور شرعی فرا می‌خواند.شرایط اجتماعی غزالی به گونه‌ای است که زمینه را برای ایجاد عشق و محبت و ایجاد میل و رغبت به سوی آن ایجاد می‌کند.او می‌خواهد بگوید انسان در این جهان چه وضعی دارد و چه باید بکند. انسان را برای بندگی خلق کرده‌اند. این جهان به خودی خود غایت نیست. مرحله‌ای است که خود را برای رفتن به مراحل بالاتر باید آماده کرد یا به عبارتی مرحله‌ای است که باید در آن برای آخرت بذر پاشید. انسان باید از زندگی دنیا برای آخرت استفاده کند. در این جهان چند روز به او مهلت داده‌اند که حتی عمر نوح هم داشته باشد در برابر جهان باقی ناچیز است. از او خواسته‌اند به غیر از خدا به چیز دیگری نیندیشد، ولی دلبستگی او به امور دنیوی انسان را به جایی می‌رساند که از انجام گناه ابایی ندارد و باعث حجاب بین او و آن جهان می‌شود که برای آغاز سفر معنوی خود باید این حجاب را بردارد. او سعی می‌کند که امید انسان را به دنیا قطع کند. انسان در این دنیا وضع معلومی ندارد و تکلیفش هم معلوم نیست، آمدنش به اختیار نبوده، مدتی در آن می‌ماند و بعد با اکراه اینجا را ترک می‌کند.عین‌القضات همدانی (525-492 میانه ه.ق)، حکیم، نویسنده، شاعر، مفسر قرآن، محدث و فقیه که به زبان‌های فارسی، عربی و پهلوی میانه آشنایی داشت و در عین حال در عرفان و تصوف در بالاترین جایگاه قرار داشت نیز اینطور استنباط می‌کند که خدا به ذات خود عشق می‌ورزید و آن را دوست داشت که همان وحدت ذات است. خواست که این عشق و محبت به ظهور رسد؛ «یحبهم» (مخلوقات را خلق کرد و در میان آنها محبت را پدید آورد، در نتیجه آنها هم به خدا عشق ورزیدند)، «یحبونه» (محبت خدا در دل‌هایشان قرار گرفت که می‌توان آن را کثرت در عین وحدت نام نهاد چون از عالم مخلوق به سمت خالق حرکت می‌کند.) همدانی عارفی است که عشق مجازی را پرتوی از عشق واقعی می‌داند و در این زمینه سخنانی نیز بیان کرده است. وی معتقد است انسان می‌تواند همواره برای رسیدن به نهایت کمال از عشق به مخلوق شروع کند. این اعتقاد او زمینه‌ای برای گسترش و ترویج پیدا کردن این عقیده در دوره‌های بعدی شد. وی در حالی که انسان را به عشق ورزیدن به محبوب و معشوق واقعی تشویق می‌کند، از عشق مجازی هم نیز دم می‌زند. در این زمینه نیز پیروانی به دست می‌آورد که از نظر عقیده با عین‌القضات نظری یکسان دارند. او مسیر را هموار می‌کند تا اینکه بسیاری از افراد دیگر قدرت بیان این موضوع را در نگارش خود داشته باشند. اگر آنها هم چیزی در این مورد به زبان می‌آورند نشأت گرفته از وجود اوست که مسیر را برایشان آماده ساخته است. عین‌القضات همدانی رسیدن به معشوق را آسان نمی‌بیند، ولی عقیده دارد که می‌توان از عشق مجازی به راه‌حل این مشکل دست یافت. او حضرت محمد(ص) را به عنوان یکی از این عشق‌های مجازی معرفی می‌کند که نماینده خداست برای رسیدن به حقیقت. او پیامبر را نماینده‌ای از جانب خدا می‌داند که باید از این عشق شروع کرد و به ذات اقدس الهی رسید. باید از وسیله استفاده کرد. او خداوند را بسان خورشیدی می‌داند که بشر توان نگاه مستقیم به آن را ندارد، مگر از طریق مدد جستن از وسیله‌ای دیگر برای رسیدن به مقصود و بهره بردن از این منبع نور. او پیامبر را همان وسیله توصیف می‌کند که می‌توان با آن به معشوق نگاه کرد؛ به عبارت دیگر پیامبر بهترین دستاویز برای رسیدن به عشق لایتناهی پروردگار است.

این پایان نامه نامه از هفت فصل تشکیل شده است؛فصل اول: ادعای تناقض باوری تناقض‌باور مدعی است که برخی از تناقض‌ها صادق‌اند. در باب این ادعا باید به سه نکته توجه کرد:1-

پژوهش پیش‌رو به بررسی استعاره‌های زمان و استعاره‌های ‌جهتی از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی و نظریه معاصرِ استعاره در کتاب آسمانی قرآن‌کریم می‌پردازد. زمان را به وسیله مکان، شی، دوری و نزدیکی و جان بخشی می‌توان مفهوم سازی کرد و در قالب‌های متفاوت شیئی مورد بررسی قرار داد. زمان دارای قابلیت‌های متفاوتی از جمله حرکت کردن رفتن و آمدن است و این امر در آیاتی که سخن از آمدن روز قیامت دارد نمود یافته است.بر طبق آیات قرآن کریم انسان گاه نسبت به زمان ثابت است و گاه در حال حرکت است که این امر قابلیت‌های استعاره زمان را هرچه بیشتر آشکار می‌سازد. همچنین به بررسی جهت در قرآن‌کریم پرداخته‌ایم و با ارائه داده‌هایی از آیات قرآن مجید نشان دهیم که در قرآن‌کریم جهت به صورت‌های مختلف و با کلمات متفاوت بیان شده است و دارای بازنمودهای زبانی است که در زبان روزمره ما فارسی زبانان در ضرب المثل‌ها و نیز در زبان‌های دیگر نمود پیدا کرده است که در این جستار در حد امکان به این ضرب المثل‌ها و بازنمودهای زبانی اشاره کرده‌ایم.در این پژوهش نشان می‌دهیم که مفاهیم استعاری همجون قدرت و تسلط داشتن، توانایی، در اوج بودن و در پستی بودن می‌توانند با مفاهیم جهتی بیان شوند. و باز نمود زبانی این استعاره‌ها را در زبان‌گفتار و ضرب‌المثل‌های فرهنگ‌های متفاوت مشاهده نمود و علم هرمنوتیک در تبیین تفسیر صحیح از آیات و درک بهتر می‌تواند راه‌گشا باشد.

از دغدغه‌های وجودشناختی انسان، علم به خود و تبیین عقلانی آن است. به همین سبب، در ادیان گوناگون، تبیین-های نظام‌مند بسیار متنوعی دربارۀ انسان وجود دارد. ادیان چین باستان و حکمای مربوط به آنها نیز از این قاعده مستثنی نبوده‌ و در پی انسان‌شناسی بوده‌اند. پژوهش حاضر با بررسی تحلیلی آراء کنفوسیوس و منسیوس سعی کرده است بخشی از تاریخ تفکر چین باستان به‌ویژه انسان‌شناسی آن را روشن کند. از این‌میان، تبیین‌های این دو حکیم در باب مسائل وجودی آدمی به ویژه سرشت او بسیار قابل توجه‌ و مکمل یکدیگرند. کنفوسیوس پیوسته بر نیک بود فطرت آدمیتأکید کرده است، لکن این منسیوس بوده است که به تعالی و مفهوم سازی هرچه بیشتر آن همّت گمارده است. منسیوس در تکمیل تعالیم استاد خود بر وجود سرآغازهای چهارگانه در سرشت آدمی و نقش آن در حیات انسان متمرکز می شود. با وجود این، هردو حکیم ارتباط مطلوب انسان با کائنات و جامعه را مورد پردازش قرار داده و از این رهگذر برنامۀ کامل و منظمی را برای کمال حیات آدمی پی ریزی می کنند. هم‌چنین برای این منظور نقش تائو یا طریقه را که نزد اکثر متفکران جایگاه عمده ای راداراست و نیز تقدیر را که سرنوشت نوع انسانی را مشخص می کند، برجسته‌تر می‌کنند.منسیوس نیز در تأکید بر ضرورت نقش انسان در اجتماع و نیز شرح تقریباًروان‌شناختی و اخلاقی آراء کنفوسیوس، حاکم وحکومت نیک خواه را وارد صحنه می کند. با وجود این، هردو حکیم چینی اشاره ای اندک به عالم ماوراء داشته و بحث وبررسی کامل آن را برعهده ی متفکران دیگر مکاتب واگذارده اند. پژوهش حاضر به روش توصیفی – تحلیلی و با استناد به منابع موجود کتابخانه‌ای انجام یافته است.

در این نوشتار نگارنده می‌کوشد تا با بهره جستن از روشی تحلیلی که مبتنی بر شرح فصول هفده‌گانه کتاب زتای متافیزیک است نقش نظریه صورت را در معرفت شناسی ارسطو مورد بررسی قرار دهد.از این رو در وهله نخست به رویکرد ارسطو نسبت به آنچه که می‌تواند جوهرِنخستین تلقّی گردد پرداخته شده و سپس از رهگذر بحث پیرامون این‌همانی جوهرِنخستین و صورت، در صدد تبیین پاسخ ارسطو به این پرسش که متعلّق شناخت چیست و معرفت به آن چگونه قابل حصول می باشد برمی‌آییم.به نظر می‌رسد رهیافت ملهم از نظریه ارسطو حکایت از آن دارد که جوهرنخستین شیء چیزی جز صورت درون اشیا محسوس نبوده و بنابراین صورت است که ما را به سمت شناخت حقیقت اشیا رهنمون می‌گردد.بدین‌سان نگارنده بر آن است که پی بردن به ژرفای اندیشه نهفته در هستی شناسی و معرفت شناسی ارسطویی میسر نخواهد بود مگر آنکه به نظریه صورت به مثابه حلقه ارتباطی این دو دیدگاه نگریسته شود.

یکی از مباحث و وقایع راز‌آلود و قابل تأمل در زندگی بشر خواب و رویاست که از دیرباز مورد توجه و تبیین فرقه‌های مختلف قرار گرفته و هر مرام و مسلکی در این مورد اظهار‌نظر کرده‌اند. از آنجا که این موضوع در پهنه‌ی ادبیات منظوم و منثور عرفانی نمود ویژه‌ای دارد؛ ما ضمن بررسی اجمالی این پدیده از دیدگاه علوم طبیعی و روانشناسی، فلسفه و کلام، قرآن و حدیث سعی نمود‌ه‌ایم به طور مبسوط آن را از دیدگاه عرفا و صوفیه مورد مداقه قرار دهیم؛ زیرا که غالب معتقدات عرفا در ادبیات عرفانی منعکس است. ضمن اینکه در عرفان و تصوف به دلیل متکی بودن بر عالم ملکوت و ماوراء دنیایی خواب و رویا نوعی وحی و الهام تلقی می‌شود که خداوند بر بنده‌ی خود ارزانی داشته است و آن را از مقوله‌ی سیر مثالی می‌دانند و ضمن قائل شدن به مراتب چهار‌گانه الهامات ربانی، ملکی، نفسانی، شیطانی معتقدند که این مراتب در خواب نیز رخ می‌دهند که باید مورد مداقه‌ی خبر و ارشاد پیر قرار گیرد تا مکاشفات حقانی از غیر حقانی باز دانسته شود.این پایان‌نامه در چهار فصل تنظیم شده است که در فصل اول به معناشناسی لغوی خواب و رویا پرداخته شده است. سپس آن را در مباحث مختلف علوم انسانی از جمله: روانشناسی، فلسفه و کلام، قرآن و حدیث و از همه مهم‌تر عرفان و تصوف مورد بررسی قرار گرفته شده است.در فصل دوم به انواع و اقسام خواب و رویا و درجات آن پرداختیم و تقسیماتی که در این زمینه در قرآن و احادیث و روایات و همچنین عرفان و تصوف وجود دارد مورد بررسی قرار دادیم.در فصل سوم به تعبیر خواب و پیشینه‌ی آن و کیفیت تعبیر از دیدگاه عارفان پرداختیم و نمونه‌های از خواب عارفان و چگونگی تعبیر آن از دیدگاه آنان را مورد بررسی قرار دادیم.در فصل چهارم واژه‌ی خواب و رویا را از دیدگاه علم بیان و بدیع و دستور بررسی نمودیم و میزان نمود این واژه و ترکیبات و اصطلاحات مرتبط با آن را در آثار مهم عرفانی مورد تدبّر قرار دادیم.

وجود سختی‌ها و شرور در زندگی از اموری است که بدون تردید انسان‌ها در طول زندگی با آن مواجه می‌شوند. چرایی و علت‌یابی وجود این امور در نظام هستی با بحث‌های کلامی- فلسفی فراوانی پیوندیافته است و دانشمندان با رویکردهای مختلف درصدد پاسخگویی به این سوال برآمده‌اند. در نگاه اجمالی به آیات قرآن، زندگی انسان از آغاز خلقتش با رنج و سختی همراه بوده است. با مراجعه به تاریخ پیامبران که نمونه انسان‌های کامل می‌باشند، زندگی آن‌ها را سرشار از ناملایمات می‌بینیم. این پژوهش می‌کوشد به واکاوی مفهوم و فهم مبانی وجودشناختی و معرفت‌شناختی سختی‌ها بر اساس آموزه‌های قرآن بپردازد؛ افزون بر اینکه آموزه تکاملی در ارتباط با سختی‌ها ارائه و تأثیر تکاملی سختی‌ها در ابعاد مختلف انسان مورد اشاره قرارگیرد. جمع‌آوری اطلاعات در این تحقیق به روش‌کتابخانه‌ای بوده است.با توجه به آیات قرآن، بین پندار غالب انسان‌ها در مورد شرّ و سختی در عالم واقع، با آنچه‌ برای رشد بشر در راستای فطرتش واقعاً شرّ محسوب می‌شود تفاوت معرفتی وجود دارد. این خطای معرفتی زمینه‌ساز کنش‌های نامناسب در برابر سختی‌ها شده و فرصت‌های تکاملی زیادی را از انسان ضایع می‌کند. آیات قرآن با ارائه بینش صحیح در این ارتباط، به تصحیح چارچوب‌های غلط ذهنی افراد می‌پردازد و همچنین با بیان ضعف‌های ارتباطی انسان در برخورد با ناملایمات به بهبود کنش‌های ارتباطی انسان می‌پردازد. در ضمن اینکه، رهنمودهای تکاملی قرآن در ارتباط با سختی‌ها ما را به این امر رهنمون می‌سازد که بهره‌گیری تکاملی در ارتباط باغالب سختی‌ها امری است بالقوه و با به‌کارگیری عوامل متعدد از جمله ایمان، عمل صالح، کسب معرفت در جهت توحیدی، بالفعل می‌شود. با توجه به کارکردهای مترتّب بر این عوامل در آیات قرآن و بررسی جهت‌گیری کارکردهای این عوامل در ارتباط با سختی‌ها، زمینه تحقق کمال در چهار حوزه ابعاد وجودی انسان اعم از ابعاد فطری، عقلی، عاطفی، اخلاقی فراهم می‌شود.