جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درسگفتار فوق درباب زندگی فیلسوفانه، عرفانی، متدینانه، تاثیر فلسفه بر زندگی و... به بحث می پردازد.

اشاعره یکی از مذاهب کلامی اهل سنت است. تشابه ظاهری بین بعضی اعتقادات اصولی اشاعره و تعالیم عرفانی، باعث شده که عارفان بزرگ مسلمان از جمله مولانا جلال الدین محمد بلخی را در جرگه مذهب اشعری تصور کنند. در حالیکه اصولاً مبانی و مبادی علم عرفان و علم کلام کاملاً مستقل و متفاوت هستند. در این مقاله سعی شده برخی از تشابهات ظاهری آرای عرفانی مولانا در قیاس با اصول اعتقادی اشاعره که ظاهراً مشترک می نمایند، بیان گردد و تفاوت عمیق بین آن دو به طور مختصر شرح داده شود. بدین منظور اقوال آنان خصوصاً در باب «حسن وقبح»، «جبر و اختیار»، «توحید افعالی و انکار علیّت»، «عینیت ذات با صفات» و «رؤیت حق تعالی» مورد بررسی قرار می گیرد و در نهایت به این مسئله پاسخ داده می شود: «آیا مولانا از نظر اعتقادات اشعری است؟» یا اینکه عرفان و علم کلام آنچنان فاصله ای دارند که قیاس آنها حاکی از ناآگاهی از هر دو جریان فکری است."

متفکران آراي مختلفي دربارة حقيقت انسان دارند. برخي از آنان حقيقت انسان را جسم ظاهري او دانسته اند و برخي ديگر علاوه بر بدن ظاهري، به حقيقت ديگري باور داشته اند. در اينکه اين حقيقت ديگر چيست، در ميان دانشمندان اختلاف نظر وسيعي ديده مي شود. برخي اين حقيقت دوم را نيز امري مادي و در داخل بدن دانسته اند و برخي ديگر آن را امري مجرد از ماده انگاشته اند. براي اثبات تجرد روح هم از روش عقلي و هم از روش نقلي استفاده شده است. در روش نقلي چند آية معروف مورد استناد قرار گرفته است. به نظر مي رسد مي توان براي اين منظور از آيات ديگري نيز بهره برد. در اين پژوهش، تلاش ما اين بوده است که با مراجعه به آيات قرآن و با توجه به ويژگي هايي که قرآن براي انسان ذکر كرده است، وجود ساحت عقلي مجرد از ماده را دست كم براي برخي از انسان ها اثبات کنيم. در اين راستا به شواهد و ادله اي پرداخته ايم که از اين منظر کمتر مورد توجه بوده اند.

شيخ حرعاملي به عنوان يکي از محدثان بنام نيمه دوم قرن يازدهم، در پس چهرة حديثي خود متکلمي است که به روش هاي مختلفي به استنباط آموزه هاي اعتقادي و دفاع از آن در برابر مخالفان پرداخته است. وي در اين راستا از روش هاي نقلي و عقلي بهره برده است. در اين جستار ضمن پرداختن به جايگاه عقل در منظر شيخ حر عاملي، کارکردهاي عقل را در انديشة کلامي وي از خلال مطالعه آثار کلامي متعدد وي کاويده ايم. اين پژوهش به طور مستند بيانگر آن است که شيخ حر عاملي اگر چه نقل را در استنباط اعتقادات اصل مي داند، ليکن عملاً همچون ديگر متکلمان از کارکردهاي سه گانة عقل استفاده کرده است. وي از کارکردهاي مستقل عقل، يعني عقل نظري و عملي و نيز از کارکرد غير مستقل عقل يعني عقل ابزاري بهره برده و با روش هاي عقلي متعدد و متنوع به استنباط آموزه هاي اعتقادي اسلام و مذهب تشيع و دفاع از آن پرداخته است. او معتقد است تعارض بين عقل ابزاري و نقل موضوعيت ندارد و در تعارض عقل نظري و عملي با نقل، بايد نقل معارض را به تأويل برد.

پژوهشی است تبیین روش استفادة مفسران شیعه از عقل در تفاسیر قرآن کریم. پژوهش حاضر در چهار فصل تدوین شده است. نویسنده در فصل اول ضمن بیان کلیاتی در مورد عقل و جایگاه آن در قرآن و روایات، میزان کارایی و شرایط تفسیر عقلی صحیح و عوامل پیدایش تفسیر عقلی را بیان کرده است. وی در فصل بعدی به بررسی دلایل مخالفان و موافقان تفسیری عقلی پرداخته و برای هر دو گروه مخالفان و موافقان، ادلة نقلی از آیات و روایات و چندین دلیل عقلی ذکر کرده است. نویسنده در مورد ادلة عقلی مخالفان تفسیر عقلی به ملازمت تفسیر عقل با اعتماد به ظن، مسدود بودن عقل در احکام شرعی، اکتفا کردن به عقل مستلزم بی نیازی از معصوم است، استدلال کرده است و دربارة دلایل عقلی موافقان تفسیر عقلی به بنای عقلا، سیره علما، تعطیل قرآن، اندک بودن روایات تفسیری و داشتن معنای مخالف ظاهر در برخی آیات، اشاره کرده است. فصل سوم با عنوان «مفسران شیعه و استدلال های عقلی بر اثبات وجود خدا» از مکان استدلال بر وجود خداوند، وجود استدلال هایی در قرآن بر اثبات وجود خدا و ضرورت استدلال بر اثبات خدا سخن گفته است. فصل پایانی نیز به مباحث جدلی در قرآن اختصاص یافته است.

دو اصطلاح خیال و عقل، در عرفان ابن عربی و فلسفه ملاصدرا از دو جهت مورد مطالعه قرار می‌گیرند. یکی از جهت هستی‌شناسی و دیگر از جهت معرفت‌شناسی در نظام هستی‌شناسی عرفانی بر کل ما سوی الله خیال اطلاق می‌شود و تنها یک وجود حقیقی تحقق دارد و ما سوای اوظل و تجلی آن وجود واحد است . در فلسفه ملاصدرا عوالم وجود به عالم طبیعت ، مثال یا خیال و عالم عقل تقسیم می‌شود عالم خیال حد واسط بین عالم عقل و عالم طبیعت است که هر یک از این عوامل ناظر به یکی از مراتب حسی، خیالی و عقلی نفس انسانی می‌باشند. بدین معنا که در حکمت متعالیه مراتب نقس مطابق و متناظر با یکی از عوالم سه گانه هستی است و هر یک از ادراکات حسی و خیالی و عقلی مرتبط و ناشی از یکی از عوالم وجود است ، ادراکات حسی مطابق با عین حسی خارجی و حکایت از آن دارد. در ادراک خیالی دو حالت است که یکی از ادراکات خیالی متصل که ادامه ادراک حسی است منتها با حذف بعضی از ویژگیهای ادراک حسی، که این هم مربوط به عالم طبیعت و ماده می‌شود. در ادراکات مثالی که نفس با خیال منفصل متحد و مرتبط می‌شود این واقعیت خیال منفصل است که نفس با حرکت جوهری همسطح خیال منفصل و با آن متحد می‌شود. از بعد معرفت‌شناسی خیال و عقل به عنوان دو مرتبه از مراتب ادراکی نفس موضوع "نفس‌شناسی" فلسفی است . البته نفس‌شناسی فلسفی با معرفت‌شناسی فلسفی تفاوت می‌کند. در نفس‌شناسی، نفس به عنوان صورت و کمال بدن و مبدا ادراک و تحریک مورد بررسی قرار می‌گیرد، تجرد، مراتب و قوای آن مورد تحلیل قرار می‌گیرد. ولیکن در معرفت‌شناسی فلسفی بحث از چگونگی تطابق عین و ذهن و چگونگی دلالت مفاهیم ذهنی بر مصادیق خارجی و ملاک صحت و سقم یک معرفت است و اینکه در هنگام معرفت چه اتفاقی می‌افتد آیا صور مادی به ذهن منتقل می‌شوند، یا مماثل آنها در ذهن خلق می‌شوند؟ یا در ذهن حلول می‌کنند؟ به هر حال ملاک علم و معرفت چیست ؟ حضور مجرد نزد مجرد است یا اتحاد عالم بامعلوم. ملاصدرا در تحلیل و تحقیق نفس‌شناسی بخش اعظم ابتکاراتی همچون اصالت وجود، اصل علیت ، حرکت جوهری و ... را به کار می‌گیرد. تجرد مراتب سه‌گانه حس ، خیال و عقلی، از جمله همین ابتکارات است ، وی تحت تاثیر آرای ابن‌عربی بر این باور است که رابطه نفس با صورتهای خیالی و عقلی رابطه ذی‌شان و شان است و نفس یک نحو اتحاد خاص با صور علمی دارد، و این صور محصول خلاقیت نفس‌اند، بدین معنا که نفس در هر مرتبه‌ای از تجرد، قادر به خلق صوری مماثل صور اشیا می‌باشد و راز علم در همین خلاقیت نفس قرار دارد و تنها با اعتقاد به این خلاقیت است که معضلات معرفت‌شناسی قابل حل می‌باشند.