جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث اتحاد عاقل و معقول که در فلسفه اسلامی سابقه‌ای طولانی دارد، در ذیل مباحث علم و ادراکمطرح می‌شود. در مسأله ماهیت علم که مقصود از آن در این پایان‌نامه، فرایند حصول علم برای نفس می‌باشد، نظر ابن‌سینا این است که در علم ذات به غیر، نسبت علم به نفس، نسبت عرض به موضوع است. یعنی علم عبارت است از کیف نفسانی که وقتی انسان علوم مختلف را کسب می‌کند، مرتباً بر اعراض نفس افزوده می‌شود بدون اینکه در ذات و جوهر نفس تغییری حاصل شود. و لذا شیخ در باب نظریه‌ی اتحاد عاقل و معقول، این نظریه را در علم ذات به غیر مردود دانسته و با آن مخالفت می‌کند و تنها در علم ذات به ذات است که قائل به اتحاد می‌باشد. اما صدرالمتألهین معتقد است که در فرایند ادراک، وقتی نفس تعقّل می‌کند، چنین نیست که «دارای این معلوم» می‌شود، بلکه «همان معلوم» می‌گردد. و به عبارت دیگر نفس وقتی علوم مختلف را کسب می‌کند با آن علوم متحد می‌شود. به این صورت که نفس در ابتدا علم به ذات خودش دارد و زمانی که علم به غیر پیدا می‌کند، نفس گسترش پیدا می‌کند یعنی نفس حقیقتی است که قابل توسعه و گسترش است. و البته این نظریه مستلزم مبانی از جمله: اصالت وجود، تشکیک در وجود، حرکت جوهری و... می‌باشد که عمدتاً مبتکر این مبانی خود صدرا است. و لذا تقریر صدرا از بحث یگانه است. البته ابن‌سینا در کتاب مبدأ و معاد سخنی دارند که مثبت نظریه‌ی اتحاد عاقل و معقول در علم نفس به غیر می‌باشد که در این نوشتار به این نتیجه رسیدیم که اگر چنانچه شیخ قائل به این نظریه هم باشد، باز نمی‌تواند آن چیزی باشد که مقصود ملاصدرا می‌باشد چرا که نظریه صدرالمتألهین مبتنی بر اصول و مبانی است که در زمان ابن‌سینا اصلاً مطرح نبود و با نظام فکری وی سازگاری ندارد.

چکیده:تحقیق حاضر قلمرو عقل و وحی از دیدگاه معتزله و نقد آن از منظر قرآن و حدیث را بررسی می کند.در سه محور، مسئله عقل از دیدگاه معتزله، روش و دیدگاه معتزله در جمع بین عقل ونصوص دینی، نقددیدگاه معتزله بر اساس آیات و روایات» انجام شده است. در این پژوهش در تحقیق از روش استقراء و در مقام مقایسه با آیات و روایات از روش نقل استفاده شده است.معتزله در چیستی، عقل را قوه، در نقش، عقل را منبع و ابزار شناخت و در قلمرو ، قائل به حداکثری حجیت عقل شده اند.در جمع بین عقل و نصوص دینی، نصوص مورد قبول عقل را حجت می دانند. در غیر این موارد با تاویل قرآن و رد حجیت خبر واحد ، خبر متواتر را نیز با ملاحظاتی، تاویل می بردند.در مرحله نقد نیز تلاش شده است با بهره از روش قرآن و اهل بیت «علیهم السلام» در برخورد با چالش های معرفتی، دیدگاه و روش معتزله نقد شود. تاکید می شود، نمی خواهیم با دلیل نقلی، اعتبار عقل را نقد کنیم، بلکه منظور از نقد، نقد عقل گرایی معتزله است.

در طرح کلی رساله، ابتدا می‌بایست مفاهیم کلیدی و پایه‌ای بحث؛ یعنی معنا و مفهوم عقل و انواع آن، مفهوم ایمان، عناصر تشکیل دهنده، و انواع آن را به درستی بشناسیم؛ زیرا معنا و مفهوم دینی عقل و ایمان و ماهیت این دو و انواع آنها از منظر منابع دینی، از اصول موضوعه مسلم در مسأله مورد بحث نیست که اختلافی در آنها نباشد، لذا با توجه به مفهوم و ماهیت ایمان از منظر دین و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده آن، اعم از عناصر معرفتی و غیر معرفتی، یعنی ابعاد شناختی و عملی، ارادی، لفظی، احساسی، گرایشی، رانشی؛ و با توجه به انواع ایمان به لحاظ گستره سطوح عرضی وجود انسان و وصف ایمانی او، یعنی به لحاظ تفریق ایمان بر همه جوارح انسان، و به لحاظ گستره سطوح طولی مراتب و نشئات وجودی انسان و مراتب ایمانی او از حالات تا منازل، و به عبارتی گستره سطوح عمقی و درونی از لایه‌های ایمان خفی و أخفی و سرّ و باطن تا ایمان ظاهری؛ و با توجه به ماهیت و اقسام عقل انسانی از منظر دین، مانند عقل مطبوع، و عقل مسموع، عقل ادراکی و عقل تحریکی و حالات عقل از خفا تا ظهور، و از شکوفایی تا بالندگی؛ تاثیر ایمان بر عقل، وجوه مختلف و متضاربی می‌یابد که هر کدام سازوکار و فرایندی متناسب خود و سازماندهی ویژه‌ای را ‌طلب می‌کند. سازماندهی این مباحث بدین نحو است که بعد از ابحاث مقدماتی، در فصل اول به بیان مفهوم شناسی عقل و ایمان، یعنی معنا و مفهوم لغوی و اصطلاحی و دینی آنها و انواع هر کدام پرداخته، و سپس شوون و قوای عقل انسانی و ابعاد و عناصر تشکیل دهنده ایمان دینی را در فصول دوم و سوم تبیین نموده‌ایم. عمده بحث در فصل دوم بر بیان شوون و قوای ادراکی و تحریکی عقل متمرکز شده است؛ و عمده بحث در فصل سوم بررسی ابعاد و عناصر ایمان، مانند انواع عمل، انواع ولاء، عنصر اراده و عنصر شناخت است، عناصری که در تمام ساحت‌ها و عرصه‌ها و در تمام مراتب ایمان از حداقلی تا حداکثری به گونه‌ای حضور دارند، و در انواع مختلف ایمان، مانند ایمان باطنی و ظاهری، و ایمان تامّ و ناقص و راجح ظهور می‌یابند که در ضمن بیان عناصر شناختی، گرایشی، رانشی، ارادی و عملی به آنها می‌پردازیم. در فصل چهارم و پنجم نیز مهم‌ترین وجوه عامّ و خاصّ تاثیر ایمان دینی بر عقل انسانی مورد بحث قرار می‌گیرد که هر یک از وجوه عامّ و خاصّ دارای سازوکارهای مخصوص به خود هستند. توضیح بیشتر آنکه، تاثیر ایمان بر عقل از حیثیّات سه‌گانه ذیل قابل بحث است:1.

فیلسوفان در این موضوع که معرفت شرط لازم عمل است، اتفاق نظر و در اینکه شرط کافی آن باشد، اختلاف داشته اند. سقراط اولین فیلسوفی است که معرفت را شرط کافی برای عمل می دانست و معتقد بود اگر انسان از بدی عمل آگاه شود، هرگز مرتکب آن نخواهد شد. شاگرد او افلاطون آن را مورد تأیید قرار داد. ارسطو در مقابل این دیدگاه، تأثیر میل نفسانی در عمل و ضعف اراده ناشی از آن را یاد آور شد که موجب می‌شود تا انسان گاهی بر خلاف معرفت، رفتار نماید. هیوم با مبنای عقل‌گرایانه هر دو نوع تفکر مخالفت ورزیده و نقش معرفت را در عمل به پایین‌ترین مرتبه تنزل داده بود. مبانی و نتایج هر یک از این دیدگاهها استخراج و مورد بررسی قرار گرفت و نقاط قوت و ضعف آنها بیان شد. برخی از نظریه‌های فیلسوفان اسلامی، مانند رابطه مقدمات فعل ارادی و عمل، رابطه علم حضوری و عمل و عقیده به نقش علم معصوم در عمل ارادی، برای تأیید دیدگاه نقش کافی معرفت طرح شدند؛ اما همه نظریه‌ها با اشکالاتی مواجه شده و تبیین کاملی از ضعف اراده و راه حلی برای آن ارائه نمی‌دهند. آیات و روایات دینی در این موضوع به چند دسته تقسیم شده اند. اگر چه تعدادی از آنها در ظاهر دلالت بر کفایت معرفت دارند، اما غالباً و به صراحت از شکاف میان معرفت و عمل سخن گفته‌ اند. عوامل این مشکل از منظر نقل با تقسیم به دو گروه عوامل بیرونی و درونی، مورد بررسی قرار گرفت. در دیدگاه برگزیده، ابتدا نظریه یقین با استفاده از دیدگاه اندیشمندان اسلامی و متون دینی، طرح و بر اساس جنبه‌های معرفتی و روان شناختی آن تبیین شده است. تحلیل این نظریه ما را به برخی کاستی‌های آن برای حل مشکل شکاف معرفت و عمل و نیاز به دخالت عنصر ایمان در مسئله و نظریه نهایی می رساند. نظریه نهایی، نظریه ایمان است که با تکیه بر عنصر معرفتی و باور قلبی در تعریف آن و بر اساس تبیین مراتب ایمان، عمل و نقش علیت غایی که مبانی نظریه قرار گرفته‌اند‌، تلاش دارد تا به حل این مشکل نائل شود.

این پژوهش با سوال اصلی رویکرد کلامی هشام بن حکم چیست؟سه فرضیه را مورد آزمون قرار داده است که این سه فرضیه در چهار فصل ساماندهی شده است در فصل اوّل مفاهیم و کلیات طرح شده چون رویکرد کلامی هشام را عقلانی یافته است به تعریف عقل از دیدگاه های مختلف پرداخته است و به چگونگی ورود مسلمانان به مباحث کلامی در قرن اول و دوم هجری پر داخته است، چون هشام بن حکم با معتزلیان در تضاد و رقابت دائمی قرار داشته به چگونگی شکل گیری اعتزال و نحوه گسترش آن پرداخته شده است در فصل دوم پژوهش به شرح حال هشام بن نیز ادعای مخالفان او پرداخته شده و ادعای مخالفان را در باره او مردود دانسته است پژوهشگری به این نتیجه رسیده است که مخالفان معتزلی هشام برخی نسبت ها را به وی داده و آن را وارد کتب خود ساخته اند و مخالفان شیعی هشام مطالب طرح شده از سوی معتزله بر ضد هشام را اخذ نموده و آن را وارد متون بعدی شیعی نموده اند.در واقع سر منشأ همه نسبت های نادرست معتزله بوده اند و این فصل دارای سه موضوع خداشناسی و نبوت و امامت است در بخش خدا شناسی وی به روایات امام صادق (ع) تکیه داشته و کوشیده بحث توحیدرا با توجه به روایت امام شرح و بسط دهد در این پژوهش نیز بحث خدا شناسی هشام متکی به روایات وی از امام صادق (ع) است،اما در بخش امامت آنچه طرح کرده از خود اوست یعنی هشام در باب امامت خود به تولید علم پرداخته و مفاهیمی را شرحو تفسیر و تبیین نموده است می توان براهین عقلی را در روایاتی که او آورده یافت و آراء او را در یافتدر فصل چهارم نقش هشام بن حکم در تدوین کلام شیعی و موارد تدوین بر شمرده شده است و به تأثیرات کلامی او پرداخته است به همین جهت آثار علمی او و نیز آثار علمی شاگردان هشام بر شمرده شده است در پایان به این نتیجه رسیده است که از جمله تأثیرات کلامی هشام می توان به تأثیر در روش بر فضل بن شاذان و ابوسهل نوبختی را نامبرد و سر انجام این که کلام شیعی رویکرد عقلی داشته و عقل و حکمت از قرآن سرچشمه گرفته و مکتب مفید بغداد حاصل و نتیجه مکتب شیعی علمی امام صادق (ع) بوده، در واقع رویکرد عقلانی مفید باز گشت به روش شاگردان امام صادق [علیه السلام] محسوب می شود اینکه عقلانیت و حکمت شیعی عصر مفید نه متأثر از معتزله بلکه باز گشت به به روش شاگردان امام صادق (ع) بوده است و در رأس هرم کلام شیعی هشام قرار داشته است

ابن سینا فیلسوفی است که در حیطه اسلامی، از آموزه‌های ارسطویی قرائت مجددی‌ ارائه داده است و ازاین‌رو، نه‌تنها شارح ارسطو، بلکه خود فیلسوف بزرگ و برجسته‌ای به شمار می‌رود. تلاش در نشان‌دادن تلائم باورهای دینی با یافته‌های عقلانی‌ از جمله دغدغه‌های ذهنی ابن سینا بوده، هرچند این مسأله در بسیاری از موارد، به‌ صراحت در آثارش ذکر نگردیده است، اما توجه به نوشته‌هایش مؤید این ادعاست. در عین حال در برخی از مباحث فلسفی هم‌چون مسأله نبوت، معاد جسمانی و نیز عرصه‌ اخلاق، شاهد برتر نشاندن آموزه‌های دینی بر یافته‌های عقلی و یا حکم به توقف عقل در برخی از این ساحت‌ها از سوی شیخ هستیم. این امر نشان می‌دهد که ابن سینا،نه یک‌ فیلسوف عقل‌گرای صرف بلکه یک فیلسوف عقل-ایمان‌گراست.

این پژوهش به بررسی مساله جایگاه عقل در دین می‌پردازد که یکی از بنیادی‌ترین مباحث فلسفه دین است. دیدگاه‌های متعددی همچون (ایمان‌گرایی، عقل‌گرایی حداکثری، عقل‌گرایی انتقادی) در این زمینه مطرح شده است. در پژوهش حاضر با نقد این گونه دیدگاه‌هااین نتیجه اخذ می‌شود که عقل و نقل در کنار هم و با هم معرفت شناسی دین را تامینمی‌کنند. با توجه به نیازمندی دین به عقل در مقام اثبا ت و ثبوت می‌توان گفت که تعارض بین این دو معنی نخواهد داشت و در صورت وجود تعارض ظاهری، عقل توان تخصیص نقل رادارد. کارکردهای عام و خاص عقل در سه حوزه اعتقادات، اخلاق و احکام در تعیین حدود و جایگاه عقلنقش بسزایی دارد.

اندیشه ارسطو درباره تجرد نفس یکدست نیست و بحثی صریح و واضح دراین باره نداشته است؛ با تعریف نفس به‌طور کلی و نیز بیان ویژگی‌های نفس می‌توان به نظری درباره آن دست یافت. آیا نفس برای ارسطو مجرد است یا خیر؟ اگر نفس مجرد است تجرد آن به چه معناست؟ آیا نفس به صورت کلی مجرد است یا جزیی از اجزای آن چنین است؟ برای ارسطو تجرد نفس به دو معناست: بسیط بودن و غیرجسمانی بودن. در این نوشتار برآنیم با دو روش سلبی و ایجابی دلایلی برای تجرد نفس نزد ارسطو ارائه کنیم. با سلب جسمانیت و ویژگی‌های جسمانی از نفس مانند بی‌مکان بودن، بی‌مقدار بودن، جسم نبودن و ترکیب نداشتن، و ایجاب مدبر بودن، حیات داشتن، بسیط بودن و مفارق بودن عقل، دلایل را در سه دسته‌بندی نقد ارسطو از پیشینیان، ویژگی‌های نفس و نیز مفارق بودن عقل بیان کنیم.

برای مدت‌ها رابطۀ ادراک حسی با معرفت از نظر افلاطون به نحوی بر اساس تفکر ارسطویی یا تفکر افلوطینی توجیه می‌شد، اما به‌تازگی آراء دیگری در این باره مطرح است که در آن دریافت اصلی خود افلاطون محل مداقه قرار می‌گیرد. این دیدگاه هنگامی جدی‌تر می‌شود که در مواردی همچون رسالۀ تئه‌تتوس (184 الف تا 187) ملاحظه می‌کنیم که افلاطون برخلاف نظر ارسطو و افلوطین نقشی را برای ادراک حسی در معرفت قائل نیست. هدف از این مقاله برجسته ساختن همین رویکرد است که با ارجاع به مکالمات افلاطون به پیش می‌رود. بدین ترتیب، چنین وجهۀ نظری از سوی افلاطون محور مهمی را در معرفت‌شناسی او ‌شکل می‌دهد که به نظر می‌رسد با تفاسیر قدیم و حتی جدید مغایرت دارد. ما در اینجا بیش‌تر بر وجه سلبی معرفت افلاطونی تأکید می‌کنیم و به وجه ایجابی آن چندان نمی‌پردازیم، هر چند در پی تأکید بر وجه سلبی وجه ایجابی معرفت‌شناسی افلاطونی نیز تا حدودی بررسی می‌شود.

کانت وجود علم و اخلاق را پیش فرض می گیرد و به بررسی حدود و ثغور هر یک می پردازد. در این راه او از اصطلاحات «عقل» و «فاهمه» استفاده می کند. در این مقاله به تعریف این دو مفهوم نزد کانت، از دیدگاهی که وجه تمایز آنها را آشکارتر کند، پرداخته می شود؛ سپس جایگاه این دو قوه در حیطه علم بررسی و آنگاه با بررسی مواضع اخلاقی کانت نتیجه گرفته می شود که از دیدگاه وی کار ویژه عقل در حیطه عمل و اخلاق رخ می نماید و عقل محض در ذات خود عملی است.