جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«احد» از الفاظی است که در قرآن به خداوند متعال نسبت داده شده و از ویژگی‌ها و صفات ذات حق تعالی قرار گرفته است. بررسی معنای «احد» که آیا در استعمال قرآنی به معنای وجودی است که هیچ کثرتی در ذات او نیست و بسیط است یا اینکه مراد از آن، وجودی است که مثل و شریکی ندارد یا اینکه امری فراتر از این دو معنا مقصود از آن است، موضوعی است که در این نوشتار بدان خواهیم پرداخت و معنایی فراتر از هر یک از دو معنای فوق را در دلالت استعمالی «احد» و همچنین به لحاظ ملازمات عقلی، برای «احد» اثبات می‌کنیم. همچنین در ادامه آرای برخی از حکیمانی که در این موضوع اظهار نظر کرده‌اند، همچون ابن‌سینا، ملاصدرا و علامه طباطبایی را بررسی خواهیم کرد. روش ما در این مقاله تتبع و پژوهش کتابخانه‌ای به همراه تحلیل لغوی و عقلی یافته‌های پژوهش است.

هدف این تحقیق آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با بررسی فراگیر جنبه‌های گوناگون معرفت‌شناختی مفهوم وجود در دیدگاه صدرالمتألهین، امکان شناخت حصولی حقیقت وجود را واکاوی نماید و به این پرسش‌ها پاسخ دهد که آیا اساساً حقیقت وجود شناختنی است؟ ازطریق چه مفاهیمی؟ این مفاهیم چگونه به‌دست می‌آیند؟ ما به یاری خوانش آقاعلی مدرس زنوزی و به‌تبعْ با ارائه استدلالی نو به‌عنوان مکمل استدلال ملاصدرا، در نفی مفهومی شدن حقیقت وجود، از طریق امکاناتی که اندیشه صدرایی در اختیارمان قرار داده‌است، اثبات خواهیم کرد که اگرچه ذاتِ حقیقت وجود هیچ شناخت حصولی‌ای را بر نمی‌تابد، لکن می‌توانیم دریافتی حصولی از تقابل آن با دیگری (در اینجا یعنی تقابل آن با عدم) داشته باشیم. به تعبیری، مفهوم وجودْ حاصل دریافت ما از واپس‌زنیِ دیگری (عدم) از جانب حقیقت وجود است که این نحوه دریافت را با ‌عنوان انتزاع و ذهن می‌شناسیم و ازآنجاکه واکاوی مفهوم وجود و سازوکارِ دریافت آن می‌تواند شناخت دقیقی از دیگر مفاهیم فلسفی ارائه نماید، می‌یابیم که به‌طور کلی در فلسفه، حقیقت وجود را ازطریق مفاهیمی با عنوان انتزاعی و ذهنی می‌شناسیم.

فیلسوفان اسلامی براساس مبانی مقبول خود به چگونگی ادراک کلیات عقلی و نحوه دستیابی به آنها پرداختهاند. صدرالمتألهین نیز براساس مبانی قویم حکمت متعالیه و با کاربست آنها به تحلیل و تبیین ادراک کلیات عقلی و نحوه دستیابی به آنها پرداخته است. ما برآنیم تا براساس روش توصیفی تحلیلی و با هدف دستیابی به کیفیت ادراک کلیات عقلی، دیدگاه صدرالمتألهین را مشخص نماییم که صدرالمتألهین چه طرحی برای دستیابی به ادراک کلیات عقلی را فراروی ما قرار داده است؟ البته در این بین گاه نظر او را به نقد نشستهایم. او ادراک کلیات عقلی را براساس سه مبنا توضیح میدهد. گاه اتحاد با عقل فعال را شرط ادراکات کلیات میداند که بیشتر با مبانی حکمای مشاء هماهنگ است و زمانی براساس مشاهده حقایق نوری کیفیت ادراک کلیات عقلی را توضیح میدهد که نگاهی اشراقی به مسئله دارد، و در برخی از آثارش وصول و شهود به حق را سبب ادراک کلیات عقلی معرفی میکند و معتقد است که نفس با فنا در حق میتواند حقیقت همه اشیاء را در آن موطن مشاهده نماید و به ادراک کلیات نائل گردد که این تبیین با مبانی عرفا دمسازتر است.

رئالیسم انتقادی رویکردی جدید در فلسفه علم و فلسفه علوم اجتماعی است که بهدست «بَسکار» بنیانگذاری شد. این رویکرد در فلسفه علم در تقابل با رئالیسم تجربی پوزیتویستها و ایدئالیسم استعلایی کانت شکل گرفت که براساس آن برخلاف دیدگاه کانت، واقعیتی عینی خارج از ذهن وجود دارد و برخلاف دیدگاه پوزیتویستها، این واقعیت منحصر به سطح قابل مشاهده و تجربه نیست. در فلسفه علوم اجتماعی نیز این رویکرد در تقابل با رئالیسم تجربی و تفسیرگرایی به وجود آمد که براساس آن، واقعیتهای اجتماعی هر چند بهخاطر هدفمند بودن انسان، با واقعیتهای طبیعی متفاوت است؛ ولی به دلیل وجود مکانیسمهای علّی در هر دو، اصول و روش جاری در آنها یکسان است. انحصار هستی در سطح مادی، جایگزینی کفایت عملی به جای صدق، محصولِ اجتماع دانستن معرفت و غفلت از عوامل تأثیرگذار بر کنش، از جمله نقدهای حکمت متعالیه بر رئالیسم انتقادی است. در این تحقیق که به روش کتابخانهای انجام و به روش توصیفی ـ تحلیلی ارائه میشود برآنیم که در گام اول اصول تفکر رئالیسم انتقادی را در فلسفه علم و علوم اجتماعی تحلیل نماییم و سپس در گام دوم به روش انتقادی، آن را براساس مبانی حکمت متعالیه مورد نقد و بررسی قرار دهیم.

تشابه برخی مفاهیم بین حکمت متعالیه و فلسفه هایدگر به‌حدی است که وسوسه تطبیق آنها بر تفاوت‌های مربوط به زمینه و زمانه این دو فائق می‌آید. مفاهیم «وجود رابط» و «ارجاع» از این زمره‌اند. صدرالمتألهین، به ابداع «وجود رابط» بسیار می‌بالید و آن را تکریم فراوان می‌کرد تا جایی‌که این مفهوم را مایه «تتمیم حکمت» و «اکمال فلسفه» می‌دانست. به‌راستی نیز «متعالی» بودن حکمت متعالیه شاید بیش از هرچیز مرهون همین مفهوم بوده ‌باشد. مفهوم «ارجاع» و یک مفهوم وابسته به آن (نشانه) می‌نماید که تقریب بسیار به مفهوم «وجود رابط» دارند. این مقاله ابتدا به توضیح جداگانه هریک از این مفاهیم پرداخته و پس از آن مشترکات آنها را بررسی می‌کند. صدرالمتألهین، نحوه‌ای «وجود» برای واقعیات عالم تبیین می‌کند که فقط حیثیت لغَیره دارد و در هیچ موطنی حتی در ذهن قابل تحلیل به گونه‌ حیثیت فی‌نفسه نیست. چنین نحوه‌ای از وجود را وی «وجود رابط» می‌خواند و بر تمایز آن از «وجود رابطی» تاکید می‌کند. وجود رابطی نحوه‌ای وجود بود که پیشینیان برای وجود وابسته قائل بودند. این وجود، هم حائز حیث لغیره بود و هم فی‌نفسه. از طرف دیگر، هایدگر با تعریف بدیعی که از عالم ارائه داد و آن را نه مجموعه اعیان بلکه محل ارجاعات تلقی کرد، حیث فی‌نفسه را از امور عالم سلب و آنها را به «نشانه» بدل ساخت. مقاله به بررسی این ابداعات و مقایسه آنها می‌پردازد.

فلسفه هنر به مبانی و اصول موضوعه علم هنر می پردازد. حکمای اسلامی ؛ مانند صدرا فقط به مبادی و منشأ زیبایی شناختی پرداخته اند و به طور مستقل علم هنر را مورد بررسی قرار نداده اند. اولین منشاء هنر از نظر صدرا ،خلیفه بودن انسان برای خداوند متعال است. روح انسان، الهی است و انسان ،می­تواند محل تجلی صفات الهی شود و مظهر آن، اسماء و صفات گردد. از جمله این صفات، خالقیت، مبدعیت است. این صفات الهی، منشاء هنر و آفرینش هنری در بشر است. دومین منشأ هنر از منظر صدرا ،" قوه خیال" است که علت مباشر خلق آثار هنری است. آگوستین نیز از فلاسفه ای به شمار می رود که هم به فلسفه هنر و هم به علم هنر به طور مستقل پرداخته است. او در کتاب " شهر خدا" به این نتیجه می رسد که تنها مجوز عبور هنرمندان از دروازه شهر خدا، میزان تعهد آنان به آموزه های مسیحی و ایمان آنها به زیبای مطلق و تلاش برای تجلی آن در خلق اثر هنری است. او نیز به طور مفصل به مدح و تقبیح اقسام علوم هنری؛ هم چون موسیقی، هنرهای نمایشی، معماری، شعر و ... پرداخته است. لذا فلسفه هنر این دو فیلسوف توحید محور است و سرچشمه زیبایی خلق را زیبای مطلق می دانند و هنرمند راستین کسی است که محل تجلی زیبای مطلق است.

مسئله نقش قوه خیال نبی در کیفیت ابلاغ حقایق وحیانی به مردم از منظر فلاسفه (فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا) و میزان تطابق‌ نظریاتشان با آیات قرآن با روش توصیفی-تحلیلی با کمک اسناد کتابخانه‌ای بررسی شده است. از یافته‌های تحقیق به دست می‌آید که قوه خیال (متخیله) یکی از قوای باطنی نفس به تصرف و تألیف صور و محاکات حقایق عقلی می‌پردازد. به همین‌علت قوه خیال نبی، حقایق بسیط وحیانی را با محاکات و تمثّل، تنزّل داده و متناسب با قوای ادراکی مردم ابلاغ می‌نماید. فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرا با اختلاف‌نظر اندکی، تعبیه معقول در محسوس برای قابلیت فهم حقایق والای وحیانی، رسالت نبوت نبی دانسته‌اند. بسیاری از آیات قرآن سخن از انزال و ذکر مثل برای بیان معارف الهی توسط خداوند و پیامبر عظیم‌الشأن دارند. چون تمثل و تنزل معارف عقلی که عبارتی از محاکاتست، فعالیت قوه خیال (متخیله) است، می‌توان دریافت آیات الهی نقش این قوه را در تنزّل می‌پذیرند. بنابراین با عرضه نظریات فلاسفه به آیات قرآن می‌توان تأیید آیات را بر دیدگاه‌های فلاسفه نتیجه گرفت.

شهود در علوم مختلف روشی برای رسیدن به پاسخ بدون حل گام‌به‌گام مسأله است. این نوع تفکر در روانشناسی فلسفی با ویژگی‌هایی همچون خودگواهی، برون‌گرایی، انکشافی و سرعت معرفی می‌شود. سوال محوری این تحقیق، بدین‌‌قرار است که آیا شهود در حکمت متعالیه مورد ملاحظه قرار گرفته است؟ در صورت پاسخ مثبت، معادل آن در حکمت صدرایی چیست و چه مشخصاتی دارد؟ ارتباط شهود با شهود عرفانی و حدس از دیگر مسائل این تحقیق است. بنابر یافته‌های این تحقیق تحلیلی- تطبیقی، معادل شهود در حکمت متعالیه، «حدس کشفی» است که در علوم مختلف منجر به دریافت پاسخ بدون حل گام‌به‌گام مسأله و حدود وسط است. این روش شناخت، باعث سریع‌تر رسیدن به نتایج و نظرات نو و جهش­های علمی است. این تفکر، نیازمند استعداد ذاتی (قوة حدس) و دارای خصوصیات برآمده از نفس، اشراقی و سرعت است. محتوای شهود، شامل بدیهیات و مقولات ماقبل تجربه نیست و امکان خطا در آن وجود دارد. نیل به بینش‌ها و مقامات عرفانی نیازمند هوش معنوی است و پرورش آن نیازمند تعلیم و سیر و سلوک برای تزکیه است. اما حدس کشفی منجر به جذبه و تسریع در شهود عرفانی است.

يكي از مهم‌ترين ابداعات ملاصدرا نظريه‌ي او در خصوص معاد جسماني است كه با اتكا بر مباني جهان‌شناختي و معرفت‌شناختي ويژه‌ي حكمت متعاليه، تلقي متفاوت و منحصر به فردي از معاد جسماني ارائه كرده است. ملاصدرا در آثار مختلف خود بحث معاد جسماني را با ذكر چندين مساله به عنوان مقدمات بنيادين معاد جسماني شروع مي‌كند اما بي‌ترديد معاد جسماني ملاصدرا به طور مستقيم ريشه در برخي ديگر از انديشه‌هاي بنيادين ملاصدرا هم دارد و يكي از اين انديشه‌هاي بنيادين ملاصدرا تعريف او از مجرد و مادي است تعريفي كه نقشي بنيادين در تصوير ملاصدرا از معاد جسماني دارد. تعريف ملاصدرا از مجرد و مادي به عنوان امري تشكيكي و بدون مرز قطعي، منجر به تشكيكي و ذومراتب شدن معاد انسان‌ها بر حسب مرتبه تجرد و ماديت آن‌ها و سعادت و شقاوت حاصل از آن شده و تبيين‌كننده‌ي جسم در مراتب عود و معاد انسان در انديشه‌ي او بوده است. در این مقاله کوشیده‌ایم نخست به معرفی دو مفهوم مادی و مجرد پرداخته تا بر اساس برداشت ملاصدرا از این دو مفهوم به این بپردازیم که چگونه به اثبات معاد جسمانی می‌رسد و این دو مفهوم چه تاثیری در باور او به معاد جسمانی دارد. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی و تحلیلی است.