جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وقتی نام هنرهای صناعی(صنایع دستی) به میان می¬آید ناخودآگاه ذهن ما به گذشته سیر می‌کند و ما را در عمق تاریخ پیش می¬برد، تا آنچه که پیشینیان برای حل مشکلات زندگی خود به کار می¬بستند را یادآور شود. هنرمند متفکر ایرانی در پی شناخت و دریافت جهانی ماورای جهان مادی اطراف خویش، آفرینش هنری را همانند وسیله و ابزاری پر ثمر در خدمت کشف و شهود و جستجوی خود میگیرد. خلاقیت و آفرینش هنری از ابتدا نزد هنرمندان ایرانی، در محدوده تلاشی فردی و تفکری مجرد و شخصی دنبال نشده، بلکه مبتنی بر نیازی جمعی در گستره بینش همگانی بوده است. هدف این پژوهش تعريف و سنجش خلاقيت در هنر در چارچوب نظري حكمت ایرانی است. در اين راستا مباني و اصول خلاقيت، نسبت خلاقيت و خيال، مباني خلاقيت هنري، نسبت صنعت و هنر در هنرهای صناعی درحكمت ایرانی را مطرح می‌نماید. یافته‌های تحقیق کنونی نشان داد که بر اساس دلالت¬های فلسفی حکمت ایرانی مفهوم خاصی از خلاقیت هنری ارائه داد که بر پایه نور، روشنایی، ظلمت، بهره گرفتن از عناصر طبیعی، جهان بینی و خداشناسی شکل گرفته است. همچنین تحقیق حاضر نشان داد که میتوان از این نظریات، ملاکی برای سنجش خلاقیت هنری در آثار صناعی به دست آورد و این خلاقیت هنری هم با ترازوی معنا و هم صورت قابل سنجش است.

در میان اندیشمندان مسلمان، صدرالمتألهین ازجمله کسانی است که رویکرد خاصی به حدود شناختیِ عقل در فهم قرآن به عنوان یک متن وحیانی دارد.وی معتقد به جداناپذیری شریعت و اصول عقلی است و قرآنرا امری عقلی میداند. بنابراین نقش عقل در اصول و مبانی مورد پذیرش ویدر جهت فهم قرآن قابل توجه است. صدرالمتألهینتدبر در آیات قرآن را مرتبط به تدبر در عالم هستی میداند وقرآن را نور عقلی معرفی میکند که از طریق آن نور، مبدأ و معاد شناخته و حقایق اشیا مشاهده میشود. ملاصدرا هم تراز با درجات کمالی خرد انسانی به درجه ای از بطن قرآن معتقد است. انسان کامل کسی است که ازجهت مرتبه عقلی به اکمال رسیده است. ملاصدرا شرط بهره مند شدن از حقیقت و بطون قرآن را استفاده از نیروی تعقل میداند و براین اساس، تأویل در تفسیر قرآن امری ضروری استو میدان درک معانی قرآن برای جولان اهل فهم و تأمل و تعقل وسیع است. در این تحقیق به واکاوی نقش عقل در درک معانی قرآن از دیدگاه صدرالدین شیرازی خواهیم پرداخت.

تبیین رابطة عقل و ایمان یکی از مهم ترین دغدغه های کرکگور و ملاصدراست. مهم ترین ویژگی ایمان نزد کرکگور ماهیت ضد عقلی یا پارادوکسیکال بودن آن است. در این تفکر، فرد هرگز نمی تواند با تفکر عقلانی و توسل به شواهد تاریخی به ایمان دست یابد. حیات ایمانی نزد کرکگور، اساساً، همان حیات در درون مسیحیت است و همین ایمان مسیحی است که آن را در برابر تمام منازعات نظری حفظ می کند.از طرف دیگر ملاصدرا معتقد است که ایمان گرچه امری مربوط به قلب است، منحصر به معرفت کشفی نیست؛ بلکه معرفت خدا با دلیل و برهان، یعنی اعتقادی که از طریق عقل نظری حاصل شود، می تواند ایمان قلبی محسوب شود. به عبارت دیگر، تمامی کوشش وی بر این متمرکز است که میان عقل و ایمان یا عرفان و برهان آشتی برقرار کند.

با مطالعة رویکردهای کلامی و فلسفی محرز می‌شود که متکلمان و حکمای اسلامی تبیینات متفاوتی از «معیّت» حق‌تعالی با خلق ارائه داده‌اند. اشاعره با توجه به مبانی خود، معیّت وجودی حق‌تعالی و مخلوقات را بر نتابیده و با ارائة تفاسیر مختلف از معیّت در آیة شریفة «و هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ»، نوعِ معیّت را معیّت علمی دانسته‌اند. حال آنکه از‌منظر ملاصدرا در این آیة شریفه هم معیّت علمی قابلیت طرح دارد و هم معیّت وجودی. متکلمان در تبیین معیّت علمی حق‌تعالی، از براهین اتقان صنع و برهان قدرت و اختیار بهره می‌گیرند. آن‌ها اغلب معیّت علمی خداوند را فرع بر قدرت او می‌دانند. در‌حالی‌که بر‌مبنای اصول حکمت متعالیه، معیّت فرع بر وجود و وجود نیز با علم مساوق است. معیّت علمی حق‌تعالی هم بر‌مبنای اصالت وجود وحدت تشکیکی و هم بر‌مبنای اصالت وجود وحدت شخصی، قابل تفسیر است. ملاصدرا در تبیین معیّت قیومیة حق‌تعالی با دیگر وجودات هستی، از قاعدة بسیط‌الحقیقه و وجود رابط معلول و روایات دینی بهره می‌گیرد و رابطة نفس و بدن را بهترین مثال برای تقریر معیّت حق‌تعالی ذکر می‌کند. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی سعی بر این است که به بررسی و تحلیل آیة شریفة «و هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ» از‌دیدگاه اشاعره و ملاصدرا پرداخته شود و نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها در این زمینه تبیین گردد. ملاصدرا در تبیین معیّت مطرح در این آیة شریفة، به معیّت علمی مطرح در اقوال متکلمان بسنده نمی‌کند، بلکه با طرح معیّت وجودی و قیومی، رابطة حق با خلق را تبیین می‌کند. بر‌مبنای احاطة قیومی، معلول خالی از وجود علت نیست و علت نزدیک‌تر از معلول به ذات معلول است.

پرسش از نحوه صدور کثرات از مبدأ واحد از اساسی ترین مسائل در فلسفه و عرفان اسلامی است. قاعده الواحد بر صدور معلول واحد از واحد حقیقی دلالت دارد، در حالی که وجود کثرت امری بدیهی است. حکمای مشاء با تبیین صدور عقول طولی و حکمت اشراق با معرفی نور اقرب این چالش را پاسخ داده‌اند. در عرفان نظری صادر اول، حقیقت محمدیه و نخستین تجلی مطلق تلقی شده است. صدرالدین قونوی صادر اول را حقیقتی اطلاقی و بسیط می‌داند که عقل اول تنها یکی از تجلیات آن است. فناری در نقد حکمای مشاء، صادر اول را وجود محض و فاقد ماهیت معرفی می‌کند. ملاصدرا با ارائه نظریه وحدت وجود و تحلیل علیت بر مبنای تشأن و تجلی، دیدگاه‌های فلسفی و عرفانی را جمع نموده و عقل اول را همان صادر اول دانسته است. این مقاله به تحلیل دیدگاه قونوی و تطبیق آن با اندیشه ملاصدرا می‌پردازد.

یکی از مباحث مهم کلامی، معاد جسمانی و مواقف بعد از قیامت است. یکی از مواقف قیامت، موقف صراط است. تبیین های متفاوتی از مواقف قیامت در بین متکلمان وجود دارد. موقف صراط موقفی است که در قیامت همه انسان­ها باید از آن عبور کرده تا به بهشت برسند. متکلمان اسلامی با مبانی خاص خود به تبیین این موقف پرداخته و برخی آن را مانند پل­های دنیایی تفسیر کرده و معتقدند بر روی جهنم پلی کشیده شده است که از شمشیر برنده­تر و از مو نازکتر است. ملاصدرا با اعتقاد به معاد جسمانی-روحانی به کمک مبانی فلسفی خود به تبیین موقف صراط پرداخته است. از نظر او صراطی که نفس در زندگی پس از مرگ با آن رو به رو می‌شود چیزی غیر از زندگی دنیوی او نیست و صراط اخروی نمودی از صراط دنیوی نفس می‌باشد. از نظر ملاصدرا صراط به صراط تکوینی و تشریعی تقسیم می­شود که صراط تکوینی شامل حرکت جوهری تمام موجودات طبیعی، نباتی و حیوانی می‌گردد، اما صراط تشریعی مختص انسان است. این صراط نیازمند دو بال نظر و عمل است و با وجود هر دوی آنها تکامل می‌یابد و کمال انسان نیز در گرو به کار بردن این دو بال خواهد بود.

توبه را می­توان نوعی انقلاب درونی از ناحیه خودِ انسان علیه خویش تعریف کرد. بنابر تعبیرات دینی-کلامی، توبه همچون بیرون آوردن لباس چرکین از بدن و پوشیدن لباس مطهر است. توبه بدین­سان، در مسیر استکمال نفسانی با نظر فلاسفۀ پیشاصدرایی، همچون شیخ­الرئیس بر اساس رابطۀ خلع و لبسِ نفس با ادراکات خویش مطابقت دارد. زیرا این فلاسفه، علم را از مقولۀ اضافه می­دانند. حال آنکه در نظام فلسفی صدرالمتألهین، بر اساس مبانی نظری وی، ادراکات انسانی جزئی از وجود انسان بوده و عرَضی از عرض­ها نیست. بنابراین ملکات مکتسبۀ نفسانی (چه فضائل و چه رذائل) تنها صفات مستحکم موجود در نفس نیستند، بلکه خودِ نفس و خودِ وجودند. بدین­سان حقیقت انسان در این سنت فکری، بر اساس عینیت صور مکتسبۀ نفس با خودِ نفس شکل گرفته و بنابر خلاقیت نفس انسانی و بر مبنای لبس بعد از لبس، توبه دیگر بیرون آوردن لباس چرکین از بدن و پوشیدن لباس مطهر نمی­باشد، بلکه تحولی وجودی، انقلابی درونی در ذات، گذر از رذیلت به فضیلت و از شقاوت به سعادت است. بنابراین توبه امری بس دشوار خواهد بود، زیرا تطهیر از ملکات ناشی از رذائل که خودِ وجودند، نه در وجود، بس دشوار و تحول شخصیتی است.

توجه به رابطه‌ی باور با مَنِش و رفتار می‌تواند ارتداد را به شکل متفاوتی تبیین کند. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این مسأله است که نگاه ملاصدرا به رابطه‌ی باور، مَنِش (ملکه) و رفتار (عمل) چه تأثیری بر تبیین وی از ارتداد دارد؟ هدف تحقیق تبیین دیدگاه صدرا از امکان ارتداد است که با روش توصیفی- تحلیلی دنبال می‌گردد. به باور صدرا در سیر صعودی سلوک (حرکت از عمل به معرفت) و در مقام عمل یا عادت یعنی قبل از اینکه تکرار اعمال به مرتبه‌ی رسوخ و ملکه برسد، امکان ارتداد متصور است؛ زیرا در این مرحله تغییر در نفس قابل تصور است و هر صفتی که بر نفس انسان غالب و چیره نشده و ملکه‌ی نفس نگشته باشد، به حد لزوم نرسیده و انجام افعال مخالف آن صفت آسان خواهد بود. در سیر نزولی سلوک و زمانی که نفس بخاطر مداومت بر اعمال‏، به انجام آن عادت کرده و به مرحله‌ی رسوخ رسیده است، ارتداد معنایی ندارد و اعمال فرد، مظهر و ثمره‌ی معرفت وی هستند. بنابراین اگر نفس به مرتبه ملکه و رسوخ برسد، دیگر ارتداد ممکن نخواهد بود. اما پیش از رسیدن به مرحله‌ی رسوخ و ملکه، ارتداد ممکن است.