جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ اساسیِ این پژوهش، بررسیِ مبانی هستی‌شناختی تعالی‌خواهی در دو نظام فکری مزلو و صدرالمتألهین با محوریت اصل واقعیت ذو‌مراتبی و وحدت تشکیکی و هدف از آن، کشفِ لوازمی است که برای ایجاد فلسفه‌ا‌ی متعالی، روان‌شناسی‌کمال‌گرا دارای اهمیت است. پژوهش حاضر با استمداد از معیارهای معرفت‌شناختی انسجام‌گروی و در برخی موارد مبناگرایی و نیز با شیوه تطبیقی – انتقادی و با استفاده از روش‌های استدلال قیاسی و بررسی تاریخی به این نتیجه می‌رسد که اصل واقعیت ذومراتبی با نام دیگر اصل تداوم در نظریه مزلو که برگرفته از متافیزیک فلوطینی برگسونی است، توسط اصل مکملیت بور و اصل عدم قطعیت هایزنبرگ به اصل ناپیوستگی متافیزیک وایتهدی پیوند می‌خورد تا این-گونه تعالی نزد مزلو افزون بر سرشت جمعی و دیگر محور، شأنی فردی، نخبه‌گرایانه و خود محور نیز داشته باشد. اما وحدت تشکیکی در نظام صدرایی با تأکید بر اصالت وجود که از بین‌برنده کثرت‌هاست، تصویر گسسته ماهوی و ذره‌ای از عناصر هستی را با امتداد موجی و پیوسته از اجزاء جهان جایگزین می‌کند تا تعالی را از امری فردی و خودمختار بیرون ‌آورده، آن را امری جمعی، جبری و وابسته به غیر ‌گرداند. هر چند صدرالمتألهین به دلیل توجه به إشکالات درونی وحدت تشکیکی از علیّت سنتی روی برمی‌گرداند و با ارائه نظریه فقر وجودی و نیل به وحدت شخصی، فرایند تعالی‌سازی جبری حرکت اشتدادی را متوقف می‌کند اما با توجه به لوازم اصل کاملیت که هستی را تک‌ساحتی و نظام إلاهیاتی را پاِنن‌تئیستی می‌گرداند، تعالی را ذاتی انسان و جهان نشان می‌دهد و به تئوری فقر وجودی و حرکتِ اشتدادیِ تعالی‌بخش، وجه معرفت‌شناختی می‌بخشد.

پولیتِیا درنظر افلاطون و ارسطو به‌منزلة پسوخه (نفس) یا صورتِ پولیس است. نزد ارسطو، پولیتِیا بُن و «اساس»ی است که مبتنی بر آن، قوة‌ حاکم و نوع حکومت، قوا و عناصر حکومتی، نحوة‌ توزیع آنها و حد بهره‌مندی هریک از قدرت، و غایت و هدف کل پولیس یا اجتماعات آن تعیین می‌شود. پولیتِیا نزد ایشان به‌منزلة‌ پاسخ به مسألة‌ وحدتِ پولیس بوده است و با آن، وحدت میان پولیس (شهر)، پولیتِس (شهروند)، پولیتِئوئُو (کنش شهروندی) و پولیتیکوس (سیاست‌مدار) حاصل می‌شود. نزد ملاصدرا حکمت مدنی، حکمت منسوب به مدینه است و انسان مدنی مفهومی مشکک است که از اهل مدینه تا رئیس مدینه را شامل می‌شود. با توجه به ابتنای حکمت متعالیه بر اصالت وجود و وحدت تشکیکی آن، مسألة‌ بررسی حاضر، مسألة‌ وحدت مدینه نزد ملاصدرا است. پژوهش حاضر به روش تحلیلی‌تطبیقی با ماهیت روش کتابخانه‌ای انجام شده و متناسب با آن، مفهوم پولیتِیا به‌عنوان مفهوم مرکزی پژوهش قرار گرفته و از استعارة‌ نفس به‌عنوان حدّ وسط برای نزدیک شدن به مفهوم پولیتِیا بهره گرفته شده است. سپس حکمت مدنی ملاصدرا در نسبت با معنای تفصیلی پولیتِیا در سه بخش نوع حکومت و قوة‌ حاکم، تعیین و تنظیم نسبت قوا با یکدیگر و غایت مدینه بررسی شده است. درنتیجه، وحدت امر معاش و امر معاد نزد ملاصدرا به‌منزلة‌ پولیتِیای مدینة‌ او اعلام شده است. اهمیت این پژوهش ازآن‌رو است که می‌تواند به بررسی آرای فلاسفة‌ اسلامی در حکمت عملی در نسبت با علوم انسانی کمک کند و زمینه‌ای برای بررسی تفصیلی مدنیّت، سیاست و قانون در حکمت متعالیه باشد.

در مقاله‌ای چهار اشکال استاد مصباح به برهان تضایف ملاصدرا برای اثبات اتحاد عاقل و معقول و یک اشکال ایشان به برهان نور و ظلمت که ملاصدرا در ضمن برهان تضایف به آن اشاره کرده‌است، بدون اینکه به عنوان برهان مستقلی از آن یاد کند، مورد نقد قرارگرفته‌است. در مقالة حاضر که به روش تحلیلی-اسنادی نوشته شده‌است، با عیارسنجی نقد‌های مذکور، معلوم شده‌است که هیچ یک از این نقد‌ها وارد نیست. البته در عبارات استاد مصباح در دو مورد سهو واقع شده‌است، ولی این دو مورد به راحتی از عبارات ایشان قابل حذف است و حذف آنها به اصل اشکال ایشان ضرری نمی‌زند. بنابراین، هر دو مقدمۀ برهان تضایف مخدوش است. اشکال مقدمه اول این است که صورت معقول، درصورتی که خارج ازآن، عاقلی نباشد، بالذات معقول نیست، زیرا اگر صورت معقول عرض باشد، بدون معروضش یعنی عاقل، اصلاً وجود ندارد و صورت معقولی که وجود ندارد، بالذات معقول نیست. بنابراین، نمی‌توان گفت: صورت معقول صرف‌نظر از اغیار؛ یعنی، خواه خارج از آن، عاقلی باشد و خواه نباشد، بالذات معقول است. اشکال مقدمۀ دوم این است که متضایفان در وجود، متکافی نیستند. برهان نور و ظلمت هم مردود است، زیرا تمثیل نفس به چشم نابینا، قیاس مع الفارق است.

---

عقل، نهاد معرفت و مدار عقلانیت و عمود انسانیت و منشأ همه خیرها و خوبی‌ها و حجت باطنی است، چنانکه نبی و وصی حجت ظاهری بوده که به دلیل قصور از درجه اکتفاء به عقل قرار داده شده است. جوهر عقل، از سنخ ملکوت أعلى و تأیید آن به انوار ملکوتی از جنس علم و معرفت است و عقل مستنیر به انوار کتاب هدایت و مشکات نبوت و سنت رسالت و سیره ولایت، از نقص و قصور خارج شده و با قدم ایمان و عبودیت، به سوی خدای متعال رفته و با دو بال علمی و عملی، به فضای عالم قرب و شهود پرواز می‌کند. نوشتارهای «فلسفه عقل» با موضوع قرار دادن عقل و بحث از احوال اقسام و عوارض ذاتی آن، در راستای تأسیس دانش عقل است و تحقیقات میرداماد و صدرالمتألهین در ساحت استنباط حدیثی، زمینه مناسبی برای تأسیس این دانش فراهم آورده است.

نظریۀ «خودشناسی» از جملۀ اندیشه‌های بنیادین در فلسفۀ ملاصدرا است که توأمان نگرش‌های فلسفی و بینش‌های عرفانی او را پیوند می‌زند. در این باره، می‌توان در رابطه با ضرورت و اهمیت خودشناسی ذیل پروژۀ «فلسفی زیستن» نیز تأمل کرد؛ بر همین اساس، پرسش مقاله این است که خودشناسی چه نسبتی با فلسفی‌ زیستن دارد؟ یا به عبارت بهتر، چگونه مقوله‏های مهم فلسفی و امور زندگی روزمره می‌توانند فلسفه‌پژوه را به سوی الزام به خودشناسی سوق دهند؟ فرضیۀ مقاله نیز این است که اساساً، خودشناسی را باید بنیاد و شرط اقدام به زیست فلسفی به حساب آورد. در این میان، دو مقوله بیش از همه ضرورت و اهمیت این موضوع را آشکار می‌کنند؛ یکی، آگاهی‌های کلی و دیگری، تألمات وجودی. دو سویۀ «آگاهی کلی» و «تألم وجودی» نه فقط پدیدۀ خودشناسی را ضرورت می‌بخشند، بلکه توأمان موجب قوام آن نیز می‌شوند؛ آگاهی کلی به ‌مثابۀ یک جنبۀ معرفتی، از آن نظر که ماهیت آگاهی همواره به هستی مدرِک حواله می‌دهد و اینکه حقیقت آگاهی نیز فقط در بستر خودشناسی و برای خود-شناخته آشکار می‌شود و تألم وجودی به ‌مثابۀ یک جنبۀ روانی، از آن نظر که ماهیت تألم همواره در تجربۀ بی‌واسطۀ من پناه می‌گیرد و در بستر آن است که حضور من که بایستۀ تحقق آرامش در زیست فلسفی است، محقق می‌شود.

با تکیه بر آراء علم‌النفسی ابن‌سینا و ملاصدرا در دو مقطع "هنگام تعلق نفس انسانی به بدن طبیعی" و "پس از قطع تعلق از بدن طبیعی"، ضمن اثبات حرکت در نفس مجرد می‌توان بر امکان و تحقق حرکت در سایر موجودات غیرمادی نیز استدلال ارایه کرد. در هنگام تعلق نفس به بدن طبیعی، نفس مجرد انسانی بدون لحاظ قوه و ماده موجود در بدن طبیعی، امکان حرکت و تغیر دارد، پس سایر موجودات غیرمادی نیز می‌توانند بدون لحاظ ماده، حرکت داشته باشند. در هنگام قطع تعلق نفس از بدن مادی، اگرچه ابن‌سینا به امکان حرکت تکاملی نفس تمایل دارد، اما مبانی لازم برای اثبات آن را ندارد. در مقابل، ملاصدرا که صراحتاً تکامل برزخی نفس را انکار می‌کند، مبانی و آرائی در علم‌النفس دارد که بر پایه آنها علاوه بر امکان تکامل برزخی نفس انسانی، حرکت در سایر موجودات غیرمادی را نیز می‌توان اثبات و تبیین کرد.