جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از نظریه ی علم حصولی که معتقد است هنگام علم به اشیاء صورتی از آنها در نزد ذهن حاضر می شود دو قسم تفسیر ارائه شده است که با عناوین نظریه ی شبح و عینیت ماهوی شناخته می شود. بر نظریه ی عینیت ماهوی، اشکالاتی معنون به وجود ذهنی وارد شده است. علی رغم اینکه ملاصدرا معتقد است اشکالات وجود ذهنی صرفاً نظریه ی عینیت ماهوی را نشان گرفته است اما شیخ اشراق لااقل اشکال «کلی بودن جزئی» را وارد بر اصل نظریه ی علم حصولی و در نتیجه نظریه ی شبح نیز می داند. نظریه ی تمایز حملین ملاصدرا که در پاسخ به اشکال «جزئی بودن کلی» مورد استفاده قرار گرفته است، به نظر می رسد برگرفته از راه حل شیخ اشراق در پاسخ به این شبهه باشد. اما این پاسخ با این مشکل مواجه است که لازمه ی آن یا داشتن صفات ذاتی متضاد برای صورت ذهنی و یا وجود ماهیتی مبهم برای آن است. قبول نظریه ی شبح از سوی شیخ اشراق با اشکال عدم وضوح و غیر قابل تصور بودن مثال و شبح برای شیء خارجی مواجه است و نظریه ی عینیت ماهوی ملاصدرا نیز صرفاً ادعایی اثبات نشده است.

در عالم موجود از یک وجه با کثرت موجود مواجه‌ایم، از سویی دیگر عقیده بر این است که جهان متکثر بدون واسطه از خداوندی که واحد از جمیع جهات است، صادر نخواهد شدء شیخ اشراق و ملاصدرا به سان دیگر فلاسفه درگیر این مهم بوده‌اند. بعد از شرح و بسط موضوع مورد بحث به این نتایج رهنمون شده‌ایم که شیخ اشراق به بحث نظام فیض پرداخته و با اصطلاح نظام نوری و با استفاده از قاعده امکان اشرف به تبیین صدور کثرت از وحدت و مراتب عالم پرداخته و ملاصدرا برای تقریر نظام فیض از قاعده امکان اشرف و قاعده الواحد بهره برده است و صدور کثرت از وحدت را تبیین نموده است و با بکا رگیری از قاعده‌ی الواحد صادر نخست را نشان وجود واجب الوجود می‌داند که فیض منبسط است و همه مراتب آفرینش را شامل می‌شود در هر مرتبه با تعینی خاص که ماهیّت نامیده می‌شودء همراهی می‌کند و عقل اول نخستین تعین اوست و نفوس و موجودات مثالی و مادّی، تعینات بعدی او به شمار میآیند.

هدف: این مقاله به بررسی و نقد خوانش ملاصدرا از شیخ اشراق در مسئلۀ رابطۀ نور و وجود می‌پردازد. روش: در این ‌تحقیق از روش تحلیلی توصیفی که در پژوهشهای نظری مد نظر است، بهره برده‌ایم. یافته‌ها: ملاصدرا نور مورد نظر شیخ اشراق را با وجود، یکی می‌داند. این اعتقاد پایه‌ای می‌شود تا همۀ آرای شیخ اشراق را وجودی تفسیر کند؛ در حالی که دلایل چندی نشان می‌دهد نور مورد نظر شیخ اشراق با وجود صدرایی یکی نیست؛ دلایلی از جمله: «1. اقسام نور و وجود یکی نیست؛ 2. تقابل وجود و ماهیت با تقابل نور و ظلمت به یک نحو نیست؛ 3. تشکیک انوار با تشکیک وجود متفاوت است؛ 4. وجود در نزد شیخ اشراق اعتباری، ولی نور امری حقیقی است؛ 5. ملاصدرا خود گاهی به سعۀ وجود نسبت به نور اعتراف دارد؛ و...». نتیجه‌گیری: آنچه شیخ اشراق را به تعبیر نور می‌رساند، شروع فلسفه از نفس است؛ بر خلاف روش صدرا که از رویکردی عالم‌محورانه و در نتیجه از تمایز «وجود و ماهیت»، فلسفۀ خود را سامان می‌دهد. اگر تفاوت در شروع فلسفه را از ویژگی‌های تفاوتهای ساختاری دو مکتب بدانیم، هم اقتضای تفاوت در ساختار دو حکمت و هم دلایل محتوایی اشاره شده ثابت می‌کند نور مورد نظر سهروردی با وجود یکی نیست و در نتیجه، خوانش ملاصدرا از شیخ اشراق تأویل‌گرایانه است.

دیدگاه ملاصدرا دربارة ادراک غیر، حاصل مطالعة عمیق و نقد جدی آراء مشائین و اشراقیین بویژه ابن‌سینا و سهروردی است و فهم دقیق آن مستلزم توجه بیشتر به این نقدهاست، اهمیت نقادیهای صدرا از آنروست که تنها به لا‌یه‌های بیرونی و ظاهری یک اندیشه محدود نمیشود بلکه تا رسیدن به لا‌یه‌های درونی و مبانی اصلی ادامه می‌یابد و در صورت مخدوش بودن به وضع مبانی جدید منتهی میشود. سهروردی ادراک غیر را اضافه میداند. صدرا این نظریه را مورد انتقاد قرار داده، رد میکند؛ زیرا آن را مبتنی بر اصولی میداند که از نظر وی بهیچوجه قابل قبول نیستند. برخی از این اصول مهم عبارتند از: اصالت ماهیت و تشکیک در آن و نفی اتحاد عالم و معلوم. صدرا نقطه مقابل این اصول را اثبات میکند و برخلا‌ف سهروردی تفسیر خود از ادراک غیر را براساس اعتقاد به اصالت وجود و تشکیک در آن و اتحاد عالم و معلوم استوار میسازد و از اینرو ادراک شیء را نه اضافه، بلکه حضور صورت آن نزد مدر‌ک میداند، بگونه‌یی که آن صورت هیچ هویتی مستقل از مدر‌ک ندارد تا بگوییم ادراک غیر اضافه‌یی میان مدر‌ک و مدرک است. بنظر نویسنده استدلا‌لهای ملا‌صدرا در رد قول به اضافه از استحکام کافی برخوردار نیستند و قضاوت نهایی دربارة صحت و سقم هر یک از این دو نظریه دربارة ادراک غیر بستگی به صحت و سقم مبانی آنها دارد. پذیرش نظریة ملا‌صدرا به میزان قوت استدلا‌لهای او در انکار کثرت موجودات بستگی دارد؛ زیرا بدون این انکار نمیتوان قول به اضافه را رد، و قول به اتحاد عالم با معلوم را اثبات کرد.

ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻋﻠﻢ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ ﻣﻨﻄﻘﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺘﻔﮑﺮان ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ. ﭘﮋوﻫﻨﺪه ﺑﻪ روش ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ای، ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣ ﺿﻮﻋﯽ وا ﮐﺎوﯾﺪ. ﻃﯽ آن ﻣﺎﻫﯿﺖ و ﭼﯿﺴﺘﯽ ﺗﺼﺪﯾﻖ از دﯾﺪﮔﺎه ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق و ﻣﻼﺻﺪرا ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪ. در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق، ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻋﻠﻪ ﺣﺼﻮﻟﯽ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﯾﻖ، ﯾﮏ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ ای ﻣﯽ داﻧﺪ ﺻﺮف ﺑﺮای اﻣﺮ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﯾﺎدﮔﯿﺮی اﯾﻦ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﻨﺪی اﻧﺠﺎم ﻣﯽ ﮔﯿﺮد. در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ در ﺗﺼﻮرات ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد. ﻣﻼﺻﺪرا رﺳﺎﻟﻪ ای ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻟﺘﺼﻮر و اﻟﺘﺼﺪﯾﻖ را ﺑ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ در ﻣﯽ آورد ﮐﻪ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺼﻮر و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻣﻼﺻﺪرا ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ را اﻣﺮی ﺑﺴﯿﻂ ﻣﯽ داﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ از ﻋﻠﻢ ﺣﺼﻮﻟﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽ ﺷﻮد و ﻏﯿﺮ از ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﻼﺻﺪرا در رﺳﺎﻟﻪ اﻟﺘﺼﻮر و اﻟﺘﺼﺪﯾﻖ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎی ﻓﺨﺮ رازی و ﺷﯿﺦ اﺷﺮاق را درﺑﺎب ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ.