جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم خداوند متعال به خود، منشأ نظریات کلان فلسفی و عرفانی در دو مکتب عرفانی و فلسفی ابن ‌‌‌‌‌‌‌عربی و ملاصدرا شده است؛ ملاصدرا و ابن‌ ‌‌‌‌‌‌عربی با ره‌یافت‌‌‌‌‌‌‌های نسبتاً مشابه به تبیین علم الهی به خویش پرداخته‌‌‌‌‌‌‌اند. این نوشتار ابتدا از طریق تحلیل داده‌ها در دو سنّت فلسفی و عرفانی و سپس با به‌کارگیری روش مقایسه و تطبیق در صدد بررسی تناظر مفهومی و محتوایی دیدگاه این دو شخصیت عارف و حکیم در مبحث علم ذات به ذات است. نتیجه‌ تحقیق نشان‌دهنده‌ تأثر عمیق مکتب صدرایی از جهان‌‌‌‌‌‌‌بینی عرفان اسلامی در مبحث مراتب علم الهی است؛ تاآنجاکه در برخی از آثار نهایی ملاصدرا به‌‌‌‌‌‌‌صراحت از تفکیک مقامات غیب‌‌‌‌‌‌‌الغیوب و تعیّنات اولی و ثانیه دفاع شده و قواعد فلسفی مکتب صدرایی، همچون قاعده‌ بسیط‌‌‌‌‌‌‌الحقیقه کلّ الاشیاء، در راستای این تفکیک، استخدام شده است. بدین معنا که این قاعده در نگرش صدرایی معطوف به مقام تعیّن ثانی است. نگارنده ملتفت به وجود عباراتی متشابه در کلام ملاصدرا است. لکن تبیین نموده که آن عبارات هم‌سو با غالب عباراتی است که در کتب ملاصدرا برای تبیین مقامات علمی در صقع ربوبی طرح شده است.

اعتبار و درستی‌‌‌‌ ‌برهان وجودی، که از ابداعات "آنسلم" است، فراز و فرودهایی در فلسفه غرب داشته و دارد. این برهان و روش آن در میان فیلسوفان اسلامی چندان مرسوم نبوده است، با این حال روش برهان وجودی را می‌‌‌‌‌توان براساس شواهد در فلسفه اسلامی اعتبار سنجی کرد و درستی یا نادرستی آن را نشان داد. در این مقال براساس حکمت سهروردی و حکمت متعالیۀ صدرایی، درستی یا نادرستی روش برهانِ وجودی را صرف ‌نظر از تقریر خاصی بررسی ‌‌‌‌‌کرد و بر اساس حکمت اشراقی سهروردی نشان میدهیم که به هیچ‌وجه نمی‌‌‌‌‌توان برهان وجودی را در این مکتب تأیید کرد. ولی داده‌‌‌‌‌ها در حکمت متعالیه به‌گونه‌‌‌‌‌ای است که ادله حکمت اشراقی در بی‌‌‌‌‌اعتباری روش برهان وجودی جای مناقشۀ جدّی دارد. البته هر چند با نفی ادله مزبور نمی‌‌‌‌‌توان نادرستی مدعای حکمت اشراقی را در بی‌‌‌‌‌اعتبار بودن روش برهان وجودی نتیجه گرفت، ولی با شواهدی در حکمت متعالیه می‌‌‌‌‌توان درستی این روش برهانی را نشان داد. ازاین‌‌‌‌‌رو شواهد متعددی مانند اوّلی التصدیق بودن موجودیت وجود، یا ضروری بودن ثبوت الشیء لنفسه و نیز علت نداشتن وجود و همچنین تکیه داشتن برهان ابن‌سینا در اثبات وجود خدا، بر مفهوم گواهانیاند که عقل میتواند روش برهان وجودی را تأیید کند؛ هرچند ملاصدرا با این روشی وجود خدای متعال را اثبات نکرده است.

هدف: ملاصدرا معتقد است که معرفت تصوری در سه مرحلۀ حس، خیال و عقل برای نفس محقق می‌شود. هدف این مقاله، تبیین و تحلیل نقش حس و تجربه در مراحل شناخت تصوری از منظر صدرالمتألهین بود. روش: این پژوهش با استفاده از راهبردهای توصیفی، تحلیلی و استدلالی و روشهای اسنادی، تحلیل منطقی و قیاسی به دنبال حل مسئله است. یافته‌ها: ملاصدرا در بحث ایجاد مفاهیم، نظریۀ ارتقای وجودی و انتقال را ارائه کرده است که در فرایند حرکت جوهری نفس، هم نفس و هم شناختهای تصوری‌اش، تکامل و تجرّد و ارتقای وجودی می‌یابند. بدین صورت که نفس در مرحلۀ حس، با توجه به محسوس خارجی، صورت حسی مطابق با آن را صادر می‌کند. سپس وقتی قوۀ خیال با صورت حسی روبه‌رو می‌شود، نفس با حرکت جوهری به مرتبۀ مثالی ارتقا می‌یابد و عالم خیال را مشاهده می‌کند و متناسب با وجود مثالی آن صورت حسی، یک صورت خیالی ایجاد می‌کند. پس از آن وقتی قوۀ عاقله با صورت خیالی مواجه می‌شود، نفس با حرکت جوهری به مرتبۀ عقلی ارتقا می‌یابد و عالم مثل عقلی را مشاهده می‌کند و نفس متناسب با وجود عقلی آن صورت مثالی، صورتی عقلی ابداع می‌کند. نتیجه‌گیری: برای رسیدن به مرحلۀ خیال، وجود حواس و ادراکهای حسی به صورت مستقیم ریشه و شرط بوده و مرحلۀ حس به صورت غیر مستقیم، ریشه و زمینۀ شکل‌گیری مرحلۀ عقلی است.

ساده‌ترین ادراک انسان، ادراک حسی است. انسان شیء خارج از خودش را به وسیلۀ حواس پنج‌گانه تحت تسلط خویش درآورده و به آن علم پیدا می‌کند اما اینکه این علم چه فرآیندی را طی می‌کند و چگونه حاصل می‌شود، امری است که دیدگاه‌های متعددی حول آن شکل گرفته است. این نوشتار به روش توصیفی‌ـ تحلیلی ضمن بیان دیدگاه سه فیلسوف بزرگ اسلامی؛ یعنی ابن‌سینا، شیخ‌اشراق و ملاصدرا، به بررسی این موضوع می‌پردازد. ابن‌سینا در مسئلۀ ابصار، نظریۀ انطباع را مطرح و از آن دفاع می‌کند و سپس آن را به همۀ ادراکات حسی تعمیم می‌دهد. اما شیخ‌اشراق می‌گوید؛ نفس با اقتدار نورانی خودش پس از ارتباط با شیء محسوس توسط اندام حسی، در موطن اندام حسی حضور یافته آنگاه به طور مستقیم و شهودی به ادراک می‌پردازد. ملاصدرا، برخورد با شیء محسوس را تنها معد می‌داند؛ نفس پس از اینکه از طریق حس با شیء خارجی برخورد کرده و متأثر می‌شود، استعداد می‌یابد تا صورتی مطابق آن شیء در خودش ایجاد کند. اما به نظر میرسد بیان سهروردی، اگر چه نیازمند به تبیین و تعمیم است، به حق نزدیکتر است و بیان صدرا در عین صحت، بیانگر ادراک خیالی است.

معنای لغوی عقل بر بازدارندگی دلالت می کند .این مطلب در عقل مورد نظر قرآن هم تاکید شده است .عقل قرآنی به معنای فهم عمیقی است که از فطرت ناشی شده و انسان را از زشتی ها باز می دارد و به اعمال نیک راهنمایی می کند .برای رسیدن به چنین فهمی صرف پرورش ذهن کفایت نمی کند و پرورش روح از طریق رفتار هم لازم است .بنابراین برای بهره مندی از عقل به مفهوم قرآنی آن هم باید در کسب علوم و معارف کوشید و هم در مسیر تقوا عمل کرد.عقل قرآنی تفاوت وجودشناسی و معرفت شناسی با عقل فلسفی ملاصدرا دارد .ملاصدرا دو معنا برای عقل قائل است :یکی موجود مجردی که منفصل از انسان است و واسطه فیض می باشد و دیگری قوه ای از نفس ناطقه انسانی که به عملی و نظری تقسیم می شود .این تفاوت در تعریف عقل منفصل و متصل فلسفی با فرایند تعقل هدفدار در قرآن، بر انطباق نظر ملاصدرا با قرآن اثر می گذارد.

نفس از پیچیده ترین و شگفتی آورترین موجودات هستی و همچنین از مهم ترین مسائل فلسفی است و تجرد مهم ترین ویژگی نفس است که آراء فلاسفه درباره آن موضوع رساله را تشکیل می دهد. نتیجه‌گیری و پیشنهادات: بحث از نفس در فلسفه ابن سینا در مبحث طیعیات آمده چرا که نزد وی نفس به صرف اضافه و تعلقی که به ماده دارد نفس نامیده می شود و لاجرم از آن همراه با ماده بحث می شود بدین طریق که نفس جوهری است که در مقام ذات مجرد و در مقام فعل محتاج به ماده است و اصولا کمال اول برای طبیعی عالی است. بعدها توسط شیخ اشراق و مخصوصا ملاصدرا را بحث از نفس وارد الهیات می شود. از نظر صدر المتالهین میان ذات نفس و نفسیت نفس تفاوتی نیست و حقیقت نفس چیزی جدا از سرپرستی و تدبیر نیست. بنابراین نفس در مقام حدوث مادی و در مقام بقا مجرد است. مساله تجرد نفس مساله‌ای است که همه حکما بدان پرداخته اند اما ملاصدرا تجرد نفس را هم در مرتبه برزخی اثبات می کند، هم در مرتبه عقلانی. وی همچنین تجرد نفوس حیوانی را مدلل می سازد، حال آنکه نزد ابن سینا نفوس حیوانی مادی و منطبع در جسم می باشد.