جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی تأثیر و تأثر نفس آدمی از افعال و رفتار بر یکدیگر مسئله ای حائز اهمیت است که به گونه ای منجر به سرانجام بشر و سعادت و شقاوت نفس می شود. با تکیه بر مبانی هستی شناسی ملاصدرا چون اصالت وجود و تشکیک آن، و اتحاد عاقل و معقول و به ویژه حرکت جوهری اشتدادی نفس، می توان به تأثیر این حرکت اشتدادی بر افعال ، رفتار، و نیات و اندیشه هایی که از نفس صادر می شوند، پرداخت . به عقیده ی ملاصدرا، نفس مبدأ همه ی آثار و افعالی است که از انسان سر می زند. و این آثار و افعال متناسب با شدت یا ضعف وجودی نفس است. نفس در هر مرتبه از مراتب وجود یا در هر مرحله از مراحل حرکتش که باشد، تنها آثاری متناسب با آن مرتبه یا مرحله از او صادر می شود. از طرف دیگر افعال و آثاری که از نفس صادر می شوند همچون افعال بدنی و مادی و همچنین افعال باطنی و مجرد مثل نیات ، تصورات و تخیلات و اندیشه های فرد، نیز از آنجا که بر ملکات نفس رسوخ دارند و شدت وجودی نفس را جهت دهی می نمایند، بر شکل گیری شاکله ی نفس و مرتبه ی وجودی آن اثر گذارند و بدین ترتیب افعال بعدی را که از نفس صادر می شود، متناسب با مرتبه ی آن رقم می زنند. بنابراین یک رابطه ی تأثیر و تأثری دو سویه بین نفس و آثار و افعال آن به معنای عام وجود دارد. پژوهش حاضر با ارائه برخی روایات معصومین و آیات قرآن در لابه لای مباحث فلسفی ملاصدرا، در صدد این است که نشان دهد چگونه ملاصدرا در تبیین فرآیند حرکت اشتدادی نفس، به تأثیر همه ی افعال آدمی همچون عبادات و سایر افعال بر تعالی یا تنزل نفس معتقد است. در واقع با آوردن شواهد روایی و آیات، قاعده "النفس جسمانیت الحدوث و روحانیت البقا " ی ملاصدرا را تبیین نموده و فرآیند آن را توضیح داده است.

بنابر اصالت وجود نفس در حرکت جوهری اشتدادی از نطفه به سمت عالیترین و بالاترین مرتبۀ مادی در طول حیات خویش در حرکت است و نفس در این حرکت بوجود می آید. این وجودِ سیال در هر مرتبه دارای شئون و مراتب مختلفی است که به آن قوای انسانی گفته می شود. نفس با بدن خویش اتحاد حقیقی دارند و در خارج یک وجود واحد انسانی را تشکیل می دهند که نفس و بدن از مراتب این وجود واحد انسانی اعتبار می شوند. نفس در این طبیعت از بدن جدا نیست و کاملا طبیعی است اما دارای مراتب مختلفی است که از هر مرتبه آثار خاص همان مرتبه منتزع می شود. از طرف دیگر فلاسفۀ تحلیلی بعد از انکار جوهری به نام نفس، مجبور شده اند به امری به نام آگاهی ذهنی تن دهند که آگاهی ویژگی نوخاسته ای است که بر حالت پایه ی خود مبتنی است. آگاهی به‌عنوان ویژگی نوخاسته دارای خواص درونی یکپارچه مرتب، منسجم، درونی و هوشیار است. از نظر جان سرل ما میتوانیم تقلیل علی امور ذهنی به امور فیزیکی را بدون تقلیل وجودی امر ذهنی به امر فیزیکی و پایه ای بپذیریم. از نظر جان سرل، مغز تحت تأثیر محرک‌هایی که باعث ایجاد فرآیندهای زیستی و عصبی در می‌شوند، قرار دارد. این کنش و واکنش‌ها درنهایت حالتی به نام آگاهی و ذهن‌باوری را ایجاد می‌کند. از نظر جان سرل برای فهم آگاهی به عنوان یک ویژگی نوخاسته باید مفهوم طبیعت را توسعه بدهیم.این دو نظر در دو متافیزیک متفاوت دربارۀ یک امر واحد بیان شده اند، بنابراین در نهایت اول آرای جان سرل و صدرالمتألهین را در متافیزیک خودشان بررسی می کنیم، که چه میزان این آرا در اتمسفر فکری خودشان کارایی دارد و سپس نگاه این دو فیسلوف به نفس را بررسی می کنیم.

هدف تحقیق: تبیین نظام ماوراء الطبیعه و مراتب موجودات و کیفیت آفرینش و صدور هستی از ذات واجب تعالی در آثار ملاصدرا. ملاصدرا در آثار خویش مانند اسفار، شواهد، شاعر و تفسیر قران و اسرار الایات و آثارش چه تبیینی را زا عوامل عقل و نفس و مثال و مثل افلاطونی و عرش و کرسی و لوح و قلم و ... ارائه می دهد. تبیینی و نظر فلاسفه دیگر در این موارد چه بوده است. روش تحقیق: کتابخانه‌ ای. یافته‌ های تحقیق: پی بردن به عوالم کلی وجود از عقل اول تا عالم ماده و طبیعت. نتیجه‌ گیری و پیشنهادات: اثبات عالم عقل و نفس و عالم مثال و مثل افلاطونی با دلایلی که ملاصدرا با دلایلی که ملاصدرا در این زمینه رائه داده است

در این رساله مسألة وجود ذهنی از حیث ارتباط صورت‌های ذهنی با اشیاء خارجی مورد بررسی قرار گرفته است. بحث وجود ذهنی به رابطة صورت‌های ذهنی با اشیاء خارجی مربوط می‌شود. از آن جا که حکما در مورد ماهیت علم نظریات متفاوتی دارند؛ در نتیجه بر اساس دیدگاه خود با مسائل مختلفی مواجه‌شده‌اند. بر مبنای رویکرد مشائیان که علم حضور صورت اشیاء در ذهن است؛ این شبهة معروف مطرح شده است که چگونه صورت‌های ذهنی جواهر، جوهر هستند در حالی که ظرف تحقق آن‌ها ذهن است؟در پاسخ به این شبهه، حکما راه حل‌های مختلفی را ارائه داده‌اند که از آن میان می‌توان به راه حل ابن سینا و ملاصدرا اشاره کرد. گرچه مبانی فلسفی ملاصدرا با مشائیان تفاوت دارد؛ اما ملاصدرا معتقد است که پاسخی را که بر مبنای تمایز حمل و با حفظ رویکرد عینیت ماهوی مطرح کرده است، نسبت به راهکار ابن سینا مناسب‌تر است. بر این اساس در رسالة حاضر با مقایسة راه حل او و ابن سینا، به بررسی وجه ترجیح جواب ابن سینا پرداخته شده است.

در تحقیق حاضر به بحث و بررسی دربارهی آن خواهد پرداخت .البته در تفسیر و توضیح بیشتر نظرات ابن سینا و ملاصدرا در باب موضوع مورد نظر، از نظریات و دیدگاههای پیروان، شار حین و حاشیه نویسان بر آثار این دو فیلسوف در این اثر استفاده خواهد شد. پرسشهای تحقیق: ماهیت فیض و صدور در نزد ابنسینا و ملاصدرا چیست و اصول و مبانی هر یک در این مسئله چه بوده است‭ ؟‬تفاوت فهم ابن سینا و ملاصدرا در چه مؤلفه ها و عناصری است‭ ؟‬در مسئله ی دور کثرت از وحدت این دو فیلسوف تا چه میزان از آراء و مبانی گذشتگان استفاده کرده اند‭ ؟‬نتیجه‌گیری: نتایجی که نگارنده در حیطه ی مسئلهی مورد بحث بدان دست یافت این است که ابنسینا در زمینهی مسئلهی فیضو فاعلیت وجودی با طرح مباحثی چون تمایز وجود و ماهیت در ممکنات و عینیت آنها در خداوند و نیز تمایز بین حادث ذاتی و حادث زمانی، خالقیت خدا را که در آراء ارسطو جایگاهی نداشت تبیین روشنی بخشید .از نظر وی، فاعلیت وجودی به معنی اقتران وجودی دو امر مباین بوده بهطوری که دو طرف نسبت در دیدگاه فوق دارای استقلال وجودی از هم هستند .در این دیدگاه به دلیل رسوخ لحاظ استقلالی به ماهیت دربارهی علیت ایجاد بر امکان ماهوی به عنوان مناط احتیاج به علت تاکید میشود .همچنین ابنسینا به دلیل اعتقاد به قاعده ی الواحد و با تأثر از فکر ارسطویی و نوافلاطونی، نظام سلسله مراتبی صدور را برای پیدایش هستی ترسیم میکند .صدرالمتألهین در این زمینه، علاوه بر پذیرش بدوی موضع رسمی ابنسینا مبنی امکان وقوع فاعلیت وجودی و فیض، در تحلیل و تدقیق پیرامون مفهوم فیض و فاعلیت الهی و تبیین ویژگیهای فیض و نحوهی رابطه ی حق با خلق کوشیده و با توجه به امکان فقری و وجود رابط و طرح اصطلاح اضافهی اشراقیه سعی در ایضاح بیشتر محل بحث نموده است‌؛ اما در انتها به قولی عمیقتر و دقیقتر، یعنی نظریه ی تجلی و ظهور در نحوهی فاعلیت حق رسیده که از آن میتوان به فاعلیت ظهوری یاد نمود که بر طبق آن اشیاء نه معلول حق، بلکه تجلی و نمایش و ظهور اسماء و صفات حق تعالی هستند .وی همچنین با پذیرش قاعدهی الواحد و با تأثر از عرفا نظام سلسله مراتب وجودی را برای پیدایش هستی ترسیم میکند .بدین ترتیب، به لحاظ دید عمیق، دقیق و آگاهانهای که از مسئله ی وجود، اصالت، بساطت و تشکیک در مراتب و مظاهر وجود در حکمت متعالیه پیدا شده، سعی شده که نحوهی فاعلیت وجودی و افاضه ی هستی بخش با نگاهی وجود شناسانه در این مکتب تبیین و تحلیل گردد، امری که باعث تمایز حکمت متعالیه از دیگر مکاتب و نظامهای فلسفی و همچنین موجب نقطهی قوت آن نسبت به این نظامها گردیده است .نتایج فرعی که نگارنده به آن در حیطهی مورد بحث دست یافت این است که بر خلاف عقاید برخی مورخان فلسفه و مستشرقین غربی، فلاسفه ی اسلامی در مسئله ی فیض و مسائل فلسفی دیگر مقلد محض نظامهای فکری یونانیان نبودهاند، بلکه خود با روحیهی اجتهاد و نوآوری که داشتند توانستند با ارائه ی دیدگاهها و تبیینها و راه‌حلهای جدید نظامهای تازهای تأسیس کنند .بدین جهت لازم است کارهای بیشتری در این زمینه صورت پذیرد تا ابداعات و نوآوریها و دستاوردهای این فلاسفه در مقایسه با فلاسفهی یونانی مشخصشود که البته کارهای ارزشمندی نیز در این زمینه صورت پذیرفته است.

از زمانی که انسان به تفکر در چیستی و آغاز و انجام زندگیش پرداخت، با دریافتن این موضوع که علی رغم تغییر در جسم خود در گذر زمان، هویتی ثابت و تغییر ناپذیر برایش باقی می ماند، تصور نفس برایش حاصل شد .پیرو این ثبوت و عدم تغییر نفس در عالم دنیا، اندیشه ی حیات نفس در جهان دیگر مطرح گشت .سهروردی در آثار مختلفش نفس را نوری مجرد، و در اصطلاح خویش نور اسپهبد می نامد .رویکرد وی در رابطه با بحث نفس رویکردی نو اندیشانه در زمان خود بود که تحت تأثیر فلسفه ی خاص وی است که در آن اصالت با نور است .وی با توجه به نور بودن و تجرد نفس به بقای آن پس از مفارقت از بدن معتقد است .شیخ اشراق چگونگی بقای نفوس را پس از ترک بدن با توجه به دسته بندی ای که از نفوس ارائه می دهد محشور به صفات الهی و یا متعلق به مثل معلقه ی مستنیره یا ظلمانی می داند که در همین زمینه ملاصدرا دیدگاه سهروردی را به دلیل عدم بیان صحیح معاد جسمانی که بر اساس شریعت و نص صریح قرآن همان عینیت بدن دنیوی و اخروی است، دارای قصور دانسته و به نقد وی در این رابطه می پردازد

بحث اصلی این رساله بررسی تاثیر اخوان الصفا بر ملاصدرا در مورد مساله نفس و سعادت و شقاوت آن است.اخوان الصفا در مورد نفس به شدت متاثر از فیثاغوریان و نوافلاطونیان بوده و در این مورد صبغه نوافلاطونی دارند، ملاصدرا نیز در این مورد صبغه نوافلاطونی دارد و متاثر از همین جریان بوده‌؛ به همین خاطر ما در این رساله می‌صخواهیم بدانیم که با وجود رویکردهای متفاوت به موضوعات مورد بررسی در مورد نفس و با توجه به اینکه اخوان الصفا گروهی با سابقه در فلسفه اسلامی هستند، آیا ملاصدرا از اخوان الصفا در این مورد متاثر بوده یا نه‭ ؟‬در ابتدا کلیاتی ذکر شده که دور نمایی از زندگی اخوان الصفا و ملاصدرا و آراء و اندیشه های آنان را به دست خواننده می دهد .سپس با شروع فصول اصلی هر کدام از موضوعات مهم در مورد نفس مانند جوهریت، حدوث و قدم، تجرد، جاودانگی وسعادت و شقاوت از دیدگاه اخوان الصفا و ملاصدرا بررسی می شود .در فصل اول تاثیر پذیری کمتری مشاهده می شود اما در فصول بعدی که درباره حدوث و قدم و تجرد و ... هست تاثیر پذیری ها را می توان به وضوح نشان داد.

ملاصدرا بر اساس اصولی از جمله اصل جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء، حرکت جوهری و سیر نفس بین عوالم سه گانه و اثبات تجرّد قوه ی خیال، ضرورت وجود بدن اخروی و نحوه ی پیدایش آن و همچنین کیفیت آن را بیان می کند. طبق دیدگاه او بدن اخروی بدنی مثالی است که عینیت آن با بدن دنیوی براساس ملاک این همانی شخصی روشن می گردد. در این دیدگاه بدن مثالی بدنی جسمانی با ماده ی متفاوت و متناسب با عالم خیال است که با فاعلیت نفس خلق می شود. جان هیک نیز با اعتقاد به بازآفرینی انسان به عنوان واحد جسمی ـ روانی توسط قدرت پروردگار و ارائه ی نظریه ی بدل، وجود بدن اخروی را اثبات کرده و آن را بدلی مشابه بدن دنیوی با ماده ی متفاوت اما غیر روحانی معرفی می کند. او ملاک این همانی شخصی را حافظه می داند و به همین سبب بدن اخروی را بدنی جدید و غیر از بدن دنیوی تلقی می کند. در مقام مقایسه، دو دیدگاه دارای نقاط اشتراک و افتراقی هستند که بر اساس آن ها می توان دیدگاه جان هیک از فلاسفه ی سنت دینی مسیحی را به دیدگاه صدرالمتألهین بزرگ ترین فیلسوف اسلامی نزدیک دانست.

بخش عمده‌ای از مبحث خداشناسی به صفات الهی اختصاص دارد. یکی از این صفات «اراده» است که بسیار مناقشه‌برانگیز است. چیستی اراده، ذاتی یا فعلی بودن اراده‌ی الهی و ارجاع آن به صفت «علم» از جمله مسائل مورد مناقشه است. نظر مشهور در میان فلاسفه آن است که «اراده» صفت ذاتی و ازلی است و به علم الهی به نظام خیر برمی‌گردد. صدرالمتألهین نیز بر این دیدگاه اصرار دارد و از آن دفاع می‌کند، اما آیت‌الله مصباح یزدی دیدگاه دیگری دارد. در دیدگاه ایشان نوآوری‌هایی دیده می‌شود. این نکته انگیزه‌ای شد تا به دیدگاه این دو متفکر اشاره شود. ازاین‌رو در این مقاله با جمع‌آوری مطالب از منابع مرتبط و به روش توصیفی ـ تحلیلی تفاوت‌ها و تشابه‌های دو دیدگاه بررسی شد. از پژوهش حاضر این نتیجه به دست آمد که اراده‌ی الهی صفت ذاتی و ازلی نبوده و قابل ارجاع به علم الهی نیست، بلکه صفتی فعلی است که از مقام فعل انتزاع می‌شود.