جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحقیق حاضر مبتنی بر دو پیش‌فرض است؛ یکی اینکه علوم ـ من‌جمله علوم انسانی ـ نظام‌مند و سیستمی‌اند و دیگر اینکه تأثیرگذاری دین بر علم را باید در ناحیه فلسفه‌ علم جست‌وجو کرد. این تحقیق در صدد است رابطه علم و دین از نگاه علامه مصباح را با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد فرآیندمحور مورد بررسی قرار دهد. نظام علم و عناصر و مؤلفه‌‌های اساسی آن به‌ عنصر متأثر در یک سو، و مبانی دین‌شناسانه‌ علامه مصباح نسبت به قلمرو و اهداف دین در حیات انسانی به‌عنوان عامل مؤثر در سوی دیگر این رابطه قرار دارد. با بررسی رابطه‌ میان آن دو به این نتیجه می‌رسیم که موضوع علوم انسانی با توجه به رابطه‌ تنگاتنگ آن با اهداف دین و در سایه‌ اعتبار معرفتی گزاره‌‌های نقلی دینی مورد بازنگری واقع می‌شود. تغییر موضوع، تغییر در ساختار مسائل و قضایای علوم انسانی را به‌دنبال دارد. ارتباط موضوع‌شناسی و روش‌شناسی و همین‌طور پیچیدگی موضوع علوم انسانی باعث نیازمندی نظام علوم انسانی به گزاره‌‌های نقلی در کنار منابع غیر نقلی و تأثیرپذیری از آنها خواهد شد. همچنین با توجه به تأثیرگذاری دین بر غایات علم، گزاره‌‌های دستوری به‌عنوان جزئی از علوم انسانی تحت تأثیر قرار می‌گیرند.

براساس فرمایش اميرمؤمنان علي(ع) صبر، يقين، عدل و جهاد چهار ستون ایمان هستند. در هر عمل اختياري، گرچه كاملاً شخصي باشد، دو عامل انگيزه و شناخت نقش اساسی دارند و حضرت عامل انگيزه را در قالب صبر و عامل شناخت را در قالب يقين بيان کرده‌اند. قوام رفتارهای اجتماعی انسان به رعايت حقوق ديگر افراد جامعه است كه از آن به «عدل» تعبير مي‌شود. البته بعضی افراد جامعه به ارزش‌ها، قوانين و حقوق دیگران اعتنا نمي‌كنند. واکنش مؤمن در برابر آنها جهاد ـ به معنای گسترده‌اش ـ است که چهار شعبه دارد: امر ‌به ‌معروف، نهي‌ از منكر، استقامت و وفاداری در جهاد، و دشمني‌كردن با فاسقان. حضرت مي‌فرمايند: «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ، وَمَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الْكَافِرِينَ، وَمَنْ صَدَقَ فِي الْمَوَاطِنِ قَضَى مَا عَلَيْهِ، وَمَنْ شَنِئَ الْفَاسِقِينَ وَغَضِبَ لِلَّهِ غَضِبَ اللَّهُ لَهُ وَأَرْضَاهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ پس هرکه امر به ‌معروف (کار شايسته) کند، مؤمنان را همراهي کرده و ايشان را توانا گرداند، و هرکه نهي ‌از منکر (ناپسنديده) نمايد ‌بينيِ كافرين را به خاک ماليده، و هرکه در گفتار راست‌گو باشد ‌آنچه بر عهدة او بوده به جا آورده، ‌و هرکه با بدکاران دشمني کرد و براي خدا خشمناک گرديد، خدا براي او [بر ضد آنها] به‌خشم آيد و در روز رستخيز او را خشنود مي‌گرداند.

برخی واقع‌گرایان، احکام اخلاقی را استدلال‌پذیر می‌دانند. طبق این دیدگاه، استدلال‌های اخلاقی در تعین مسیر تصمیمات اخلاقی و تشخیص خوب و بد نقش مهمی دارند؛ از این رو، میزان اتقان و باورپذیری آنها در پذیرش فاعل اخلاقی تأثیر مستقیم خواهد داشت. برای تعیین میزان درستی و اتقان استدلال‌هایی که برای احکام اخلاقی ارائه می‌شود لازم است استدلال‌ها هم از جهت ماده و هم از جهت صورت بررسی شوند. هر اندازه استدلال‌ها به قیاس برهانی نزدیک‌تر باشند میزان یقین‌آوری آنها بیشتر است. به این ترتیب، با روش‌شناسی استدلال‌های اخلاقی دیدگاه‌ها و اندیشمندان مختلف می‌توان اعتبار احکام اخلاقی آنها را ارزیابی کرد. در این پژوهش، برآنیم جهت شناسایی میزان اعتبار احکام اخلاقی شهید مطهری و آیت‌الله مصباح، به عنوان دو اندیشمند واقع‌گرای مسلمان، به روش‌شناسی استدلال‌های اخلاقی ایشان بپردازیم. در این راستا از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد استدلال اخلاقی هر دو استاد به لحاظ صورت، از نوع قیاس اقترانی و به لحاظ ماده، از گزاره‌های غیراخلاقی بدیهی است. با وجود این، کبرای استدلال استاد مصباح از نظر شفافیت و حصول نتایج متقن، نسبت به استدلال اخلاقی استاد مطهری برتری دارد.

بر اساس نظریه فطرت در ساده ترین تقریر، انسانها نوع واحدی هستند و دارای ماهیت مشترک می باشند؛ ماهیت مشترکی که دارای ویژگی ها و لوازمی است که در تمام افراد نوع وجود دارد و محصول اکتساب نیست. این رساله در صدد مطالعه تلاش تعدادی از شاگردان اندیشمند و صاحب نظر علامه طباطبایی در باره نظریه فطرت است. نظریه ای که نفی یا اثبات آن می تواند بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی را تحت تأثیر قراردهد. این مطالعه از سنخ مطالعات درجه دوم است و مسأله ای که در پی پاسخ آن هستیم، تطورات رخ داده در ابعاد گوناگون نظریه فطرت در مدرسه فکری علامه طباطبایی است. عمده علت توجه و اطلاق «مدرسه فکری» و بررسی این نظریه در بین شاگردان، وجود دستاوردهای چشمگیر در حیطه کارکردهای معرفتی این نظریه در آثار علامه و شاگردان برجسته ایشان همچون استاد مطهری و استاد جوادی آملی است. شاگردان علامه پس از ایشان در رابطه با این نظریه دردوطیف اثباتی وانتقادی نظریه پردازی کردند از گروه مثبتین می‌توان استاد مطهری، آیه الله جوادی آملی، آیه الله مصباح و آیه الله سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی فطرت، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه وکارکردهای معرفتی آن در موضوعات متعدد، مباحثی است که استاد مطهری در آنها معضلات معرفتی را بر پایه این نظریه حل کرده است. آیه الله جوادی آملی، با بررسی خاستگاه فطرت و بُعد تجرد یا مادی‌بودن آن، عصمت، عوامل شکوفایی فطرت و غایت آن، تمرکز بحث را بر تحلیل نظری خود نظریه قرارداده است نه کارکردهای آن. دو‌فطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی و مسائلی از این دست دردیدگاه آیه الله سبحانی مشهود است. آیه الله سبحانی، افزوده اساسی بر آرای پیشین نداشته است. وی دین را مستقلاً فطری ندانسته، بلکه محبوبیت آن را ناشی از فطری‌بودن حب ارزش‌ها می‌داند. آیه الله مصباح نقش فطرت در مباحث فلسفه جدید را مد نظر قرار داده است. وی ریشه تمام غرایز را حب ذات می‌داند، و با بررسی اقسام فطرت، گونه‌های متفاوتی به آن داده است، مانند فطرت خودشکوفا و ناخودشکوفا، فطریات در زن و مرد، فطریات متضاد. و ازکسانی که به نوعی به انکار یا انتقاد این نظریه پرداخته اند دکتر دینانی و یثربی را می‌توان نام برد. دکتر دینانی معتقد است «فطرت» تعبیر قرآنیِ تفکر و تعقل است. وی یکی از آلاینده‌های فطرت را ارتباطات کنترل‌نشده می‌داند. یثربی اعتقاد به فطرت را نوعی تفکر نادرست غربی می‌داند و می‌گوید دیانت عقلی نیاز به حریف یا کمک ندارد.چون معتقد است عقل چنان قدرتمند و تواناست که نه کسی حریفش می‌شود و نه در بیان مراد خود ناتوان است و نیاز به کمک دارد.

عدل الهی از مهم‌ترین مسائل اعتقادی می‌باشد که انسان بیشترین درگیری ذهنی را با آن دارد و مراجعه به آثار متخصصین کلامی و فلسفی همچون استاد مصباح یزدی از معاصرین تاثیرگذار که دارای آراء خاص فلسفی و کلامی‌اند، خالی از فایده نیست. ایشان کتاب مستقلی تحت عنوان عدل الهی تدوین ننموده‌اند. اما نگارنده با تفحص در آثار مختلف ایشان آراء و نظرات ایشان را پیرامون عدل الهی، قواعد و مسائلش را استخراج نموده و در این رساله به نگارش در آورده‌است. استاد مصباح در تبیین و تحلیل مسئله‌ی عدل الهی رویکرد و گرایشی صدرایی دارند. ایشان عدل الهی را به معنای «وَضْعُ کلِّ شیءٍ فی مَوضِعِهِ»؛ هر چیزی را به جای مناسب خود نهادن، یا کاری را به وجه شایسته انجام دادن می دانند. ایشان عدل الهی را در این معنا مرداف با صفت حکمت الهی می‌دانند. صفت حکمت در مقام فعل الهی بدین معناست که افعال خداوند مستحکم و متقن وهدف دار است و گزاف و عبث نیست. بنابراین کار عادلانه مساوی با کار حکیمانه است. از نظر ایشان حسن و قبح عقلی معیار و میزان عدل الهی نیست. بلکه دارای نقشی ثبوتی و اکتشافی است. مصادیق الطاف الهی دو نوع لطف مقرب و لطف محصل اند. قضا و قدر الهی به عنوان احکام و قوانین و سنت جاری الهی در نظام احسن است که از تدبیر حکیمانه الهی است. قدرت اختیار انسان در سلسله قدر و قضاهای هستی یکی از تقدیرها و قضاهایی است که خداوند حکیم آن را به عنوان یک کرامت به انسان عنایت نموده تا با آن به کمال و هدفش از خلقتش دست یابد. خداوند محیط بکل شیء است. همه چیز در زمان واحد نزد او حاضر است. علم او به سعادت و شقاوت انسان عین علم حضوری است به اینکه انسان با اختیار خوب و بد به سعادت یا شقاوت خویش دست پیدا می‌کند. در سلسله نظام حکیمانه ی قدر و قضاهای الهی بداء یکی از مظاهر عظمت الهی و موثر بودن و تاثیر الهی در عالم هستی و مخلوقات است. از منظر استاد مصباح یزدی بداء در افعال مربوط به انسان،به معنای ظهور تقدیرات جدید در برابر انتخاب‌های جدید انسان است. خداوند بر اساس حکمت بالغه خود نظام را طوری می‌آفریندو به‌گونه‌ای تدبیر می‌کند که خیر ناشی از خیریت مطلقه خودش هر چه بیشتر تحقق پیدا کند. در نظام احسن شرور مورد اراده و هدف بالاصاله خداوند متعال نیست. شرور به جهت عدمی و نقصی موجودات بر می گردد.

چکیدهمباحث انسان‌شناسی یکی از شاخصه‌های مکاتب فکری است که بدون بررسی و لحاظ آن در هر مکتبی، نمی‌توان ادعا کرد به زوایا و مختصات مهم آن تفکر دست یافته‌ایم. شناخت ماهیت نفس و ویژگی‌های آن، از موضوعات ریشه-ای و تأثیرگذار در مجموعه مباحث کلام اسلامی است که بررسی تطورات آراء در مورد آن، در طول حیات علمی کلام شیعه، می‌تواند تا حد زیادی یک محقق را در جریان تحولات فکری شیعه قرار دهد. در زمان معاصر، می‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت شهر قم را، دو سر طیف کلامی در مذهب امامیه به حساب آورد. در این نوشتار چهار مسئله‌ی تعریف نفس، مراحل خلقت نفس، جسمانیت و تجرد نفس، قوه‌ی عقل و رابطه نفس با آن، عمدتا از کتاب "تنبیهات حول المبداء و المعاد"اثر مرحوم آیت الله مروارید از اندیشمندان شاخص کلام خراسان و کتاب "شرح جلد هشتم الأسفار الأربعه" اثر آیت الله مصباح یزدی از چهره‌های شاخص نوصدرایی، مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرد. در تمامی این چهار مسئله، تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علت آن تفاوت متد و روش علمی است.آیت الله مروارید با پیگیری روش "اجتهاد متن محور" با مراجعه به آیات و روایات در تعریف نفس، آن را حادث، جسم رقیق، ذاتاً فاقد نور علم و عقل، می‌دانند. مراحل خلقت نفس از ماء عذب و أجاج، سپس عالم اظلّه و ارواح و عالم ذرّ را می‌پذیرند. قائل به جسمانیت رقیق نفس شده و نهایتا عقل و نفس را دو حقیقت متباین دانسته و قائل می‌شوند که نور عقل از خارج نفس، بر آن افاضه می‌گردد. در مقابل آیت الله مصباح روش عقلی را با مبانی فلسفی مشاء و حکمت متعالیه پیگیری می‌کنند و علیرغم نوصدرائی بودن در تعریف نفس از تعریف مشائیین پیروی کرده و ملاحظات مرحوم صدرا بر این تعریف را نمی‌پذیرند؛ در مراحل خلقت نیز به ادله شرعی همچون آیه میثاق تمسک کرده و حدوث نفس مجرد را پیش از حدوث بدن، بر خلاف قاطبه فلاسفه و حکمت متعالیه می‌پذیرند. در جسمانیت و تجردِ نفس، ابتکار مرحوم ملاصدرا یعنی "جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء" را نپذیرفته و به اندیشه مشائیین یعنی تجرد همیشگی نفس قائل می‌شوند. در رابطه عقل و نفس نیز با وجود قول به عینیت عقل و نفس، بازگشت نفوس به عقل فعال و مندک شدن در آن را از صدرالمتألهین نمی‌پذیرند.کلید واژه‌ها‌: نفس، مدرسه کلامی خراسان، نوصدرائیان قم، آیت الله مروارید، آیت الله مصباح یزدی.