جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عشق که ابتهاج حاصل از حضور ذات زیبا و بر دو قسم حقیقی و مجازی است، یکی از راه‌های تکامل نفس محسوب می‌شود. عشق حقیقی همان حبّ شدید به ذات و صفات الهی، و عشق مجازی حبّ و اشتیاق به غیر ذات اوست که خود به دو نوع نفسانی و حیوانی تقسیم‌می‌شود. در نگاه ابن‌سینا مشاکلت جوهری نفس عاشق و معشوقْ‌ مبدأ عشق نفسانی است و خواهش لذت و شهوت حیوانیْ‌ مبدأ عشق حیوانی. ملاصدرا نیز‌ مبدأ عشق نفسانی را اتحاد نفس عاشق و معشوق ازطریق استحسان و تمثّل زیبایی‌های ظاهری و باطنی دانسته‌است. ازآنجا‌که عشق مجازیِ نفسانی سبب تلطیف سرّ در فرد عاشق می‌شود، ‌می‌تواند ‌به‌عنوان راهی برای وصول به عشق حقیقی استفاده‌شود؛ چراکه روح را آماده‌ی دریافت کمالات متعالی ‌می‌نماید. از دید ابن‌سینا کمال حقیقی انسان وصول تام به خدا و اتصال به کمالات حقیقی و درک بی‌واسطه‌ی همه‌ی حقایق هستی است. صدرالمتألهین نیز با تمسک به سه اصل تشکیک در وجود، حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول، به‌نحو مبسوط به تبیین تکاملی وجود انسان پرداخته و کمال نهایی انسان را وصول به مقام فناء فی الله معرفی‌‌کرده‌است. ستاندن خودبینی، ایجاد شجاعت برای عاشق، ایجاد نیروی سخاوت، تکمیل نفس و بروز استعدادهای حیرت‌انگیز باطنی و ابتهاج ازجمله ثمرات عشق است.

خوانش یک اندیشمند یا مکتب فلسفی از دیدگاه‌‌های رقیب، بیان‌‌گر میزان غنای فکری آن فرد یا مکتب و شاخصی در آزمودن قوت و ضعف او در برابر سایر نظرات است. اهمیت استخراج و بررسی این خوانش‌‌ها علاوه بر مزایای آموزشی، ضرورتی پژوهشی در پیشبرد مسائل فلسفی و قضاوتی صحیح برای انتخاب آرای برتر است. یکی از موضوعات مهم فلسفی که علاوه بر امور عامه، جایگاه مهمی در الهیات به معنای اخص و به دنبال آن مسائل کلامی دارد، بحث از احکام واجب‌‌ تعالی است. هدف پژوهش حاضر این است که خوانش ملاصدرا از فخر رازی را در انتساب ماهیت به واجب‌‌‌‌ الوجود مورد کاوش قرار دهد. پرسش اصلی پژوهش این است که: ملاصدرا به عنوان مدافع «نفی ماهیت از واجب»، چه خوانشی از دلایل و اشکالات فخر رازی در مخالفت با این آموزه فلسفی دارد؟ روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که، ملاصدرا واجب را عین وجود و منزه از ماهیت می‌‌داند، اما برخی چون فخر رازی حقیقت او را ماهیتی می‌‌شمارند که وجود بر آن عارض شده است. صدرالمتألهین ضمن اقامه براهین گوناگون، دیدگاه رازی را هم نقد کرده است. در پژوهش حاضر رأی ملاصدرا در «نفی ماهیت از واجب» با اصولی چون بساطت واجب و امتناع تقدم شئ برخود اثبات شده است. ملاصدرا استدلال خود را با رد شبهه وارد شده از طرف رازی کامل کرده است. در مرحله بعد، نقدهای صدرا بر اشکالات چهارگانه و هستی‌‌‌شناسانه فخر رازی نسبت به این آموزه آمده است. اشکالات مذکور در واقع واکنش وی به مشائین است. رازی بدون اینکه مبنای خود را در اصالت ماهیت به صحنه بیاورد، تلاش کرده است با محور قرار دادن مبانی فکری مشائی در وجود و ماهیت، آموزه «نفی ماهیت از واجب» را به چالش بکشد. خوانش ملاصدرا در واقع به نقد و رد این اشکالات برمی‌‌گردد. مواجهه ملاصدرا با رازی تا نقد استدلال معرفت‌شناسانه فخر و پاسخ به قوی‌‌ترین دعاوی او در اثبات ماهیت برای واجب ادامه یافته است. مقایسه تطبیقی این دو اندیشمند نشان می‌‌دهد که ملاصدرا با تسلط بر پیشینه موضوع و استفاده از اصول صحیح، رأی خود را ثابت کرده است، تا جایی که با استفاده از آن اصول، پاسخی پیشنهادی به دو دلیل دیگر رازی که ملاصدرا به آن متعرض نشده نیز در خلال این پژوهش ارائه شده است. در نهایت باید گفت، ریشه نارسایی نظرگاه رازی را باید در قول به اصالت ماهیت در برابر اصالت وجود، غفلت از تشکیک در وجود و سرایت احکام مفهوم وجود به مصادیق آن جستجو کرد. مسائلی که فهم صحیح از آن، سبب توفیق ملاصدرا در ارائه خوانشی انتقادی از رازی شده است. پاسخ‌‌های مبنایی و بنایی او به صورتی است که در این نزاع فکری موفق به پوشاندن رخنه‌‌های براهین حکمای مشاء در نفی ماهیت از واجب می‌‌شود. وی این رسالت را با تکیه بر مبانی خاص خود در حکمت متعالیه و ناظر به هر دو جنبه هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه به سرانجام رسانده است.

کشف حقیقت خلقت همواره مورد مداقّه و بررسی فیلسوفان و اندیشمندان بوده و در این راستا از تعابیری همچون صدور، ایجاد و خلق استفاده کرده‌‌اند، اما ملاصدرا خلقت را تجلی‌‌گاه خداوند و عالمیان را مظاهر او برمی‌‌شمارد. در این راستا، هدف پژوهش حاضر تبیین خلقت بر مبنای تجلّی از دیدگاه ملاصدرا، با ابتناء بر روش پژوهشی تحلیل محتوا و روش استنباطی است، تا نشان دهد که نظام مبتنی بر تجلّی، چه تبیین متفاوتی از نظام علّی دارد و ذیل این دیدگاه مراتب خلقت و کثرات آن چگونه تبیین می‌‌شوند و ترتیب احداث و کیفیت ابقاء عالم چگونه خواهد بود؟ با عنایت به اینکه دستگاه فلسفی ملاصدرا بر اصالت وجود مبتنی است، لذا طبق این دیدگاه حقیقت وجود، حقیقتی واحد و واجب است که بر تمام عالم مستولی شده و موجودات سایه‌‌ها و شئونات وجود او تلقی می‌‌شوند و در واقع خلقت، تجلی‌‌گاه ظهور ذات و اسماء و صفات حق‌‌تعالی در موجودات است؛ و چون جز اویی وجود ندارد و هرچه هست، تابش‌‌ها و انوار اوست، لذا با مجموعه‌‌ای مواجه هستیم که به تشخّص ذات باری‌تعالی، تشخّص یافته است. بر این اساس صدور فیض وجود از ناحیه او عبارت است از تجلّی مطلق و یا تجلّیات خاص پی‌‌درپی که لازمه تمامیت و کمال اویند و با هر تجلی‌‌، جلوه‌‌ای از وجود ایشان را آشکار می‌‌سازند. بر این مبنا کثرات موجودات اینگونه تبیین می‌‌شوند که علی‌رغم اینکه خداوند در مرتبه ذات، ماحی تمام کثرات است، اما ایشان با حفظ وحدت به مقام اسماء تنزل می‌‌کنند و کثرات مفهومی را ظاهر می‌‌گردانند و سپس با ظهور در مظاهر موجودات امکانی، به مراتب آنها تنزل می‌‌کند و کثرت‌های مصداقی را برمی‌‌انگیزانند. اما با این وجود چون همه پدیده‌‌های امکانی قائم به اویند و درواقع هیچ استقلالی از خود ندارند و صرفاً مجالی جمال و جلال وی‌‌اند، بدون اینکه پیش از تجلی حق، بتوان برای آنها تقرر و ثبوتی فرض کرد. نکته دیگری که ملاصدرا به آن اذعان دارد این است که، ذیل دیدگاه تجلی، ما با حقیقتی واحد، و با لوازمی ذاتی مواجهیم که هیچ‌گاه از او جدا نمی‌‌شوند. از این‌‌رو، فرض فاصله‌‌ میان خداوند و موجودات ابطال می‌‌شود و پیدایش موجودات از ناحیه حق‌‌تعالی به صورت دفعی و بالضروره صورت می‌‌پذیرد. بنابراین، تنها خداوند اصل و حقیقت وجود است و دیگران هویتی جز هویت حق‌‌تعالی ندارند، اما آنها می‌‌توانند با توسل به تحصل او به سبب معیت با اشیاء، موجود گردند و به منزله آیینه‌‌هایی شوند که در آنها صورت وجود حقیقی حق آشکار می‌‌گردد، که البته همین مقدار نمایشگری، برای اثبات وجود برای آنان کافی است. خلاصه اینکه ملاصدرا معتقد است، صدور فیض وجود از ناحیه حق‌‌تعالی عبارت است از تجلی مطلق و یا تجلیات خاص پی‌‌درپی که لازمه تمامیت و کمال اوست و هیچ قصد و غایتی جز ذات مقدس خویش ندارد.

أصالت وجود از مباحث مهمی است که صدرالمتألهین (ره) آن را به طور مستوفی وارد فلسفه کرد و براهین متعددی برای آن إرائه نمود؛ ولی این نظریه قرنها قبل در آثار عرفا مطرح بوده است، با این تفاوت که عرفا این نظریه را فقط در مورد حقیقت لابشرطی «وجود» صادق می‌دانند؛ و فیلسوفان حکمت متعالیه هم در حقیقت لابشرطی «وجود» صادق می‌دانند و هم در وجودات خاصه؛ براهینی وجود دارد که اثبات می‌کند در این تنازع، حق با عرفا است که در یادداشت فوق به اثبات آن می‌پردازیم.

"اما بنیان‌گذار اسلوب فلسفی‌ تفسیر قرآن در مکتب عقلی اسلامی اابن‌سیناست که نه تنها تفسیرهایی جداگانه بر آیاتی از قرآن‌ نوشت،بلکه تفسیری مشهور نیز بر«آیه نور»در کتاب الاشارات و التنبیهات خود نگاشت که حتی‌ بر مشکاة الانوار غزالی هم،به رغم ضدیت با فلسفهء ابن سینا،تأثیر گذاشت. اما نباید لحظه‌ای تصور کرد که تفسیرهای ملاصدرا بر قرآن صرفا گردآوری بخش‌های گزیده‌شده‌ای از این تفاسیر مشهور همگان و آن چهار اسلوب خاص تفسیر قرآن که در بالا گفتیم یعنی عرفانی،شیعی،کلامی و فلسفی-است؛یا حکمت متعالیه صرفا مجموعه‌ای است از تعالیم مکتب‌های پیش از وی. ملاصدرا در بسیاری از تفسیرهای خود بر قرآن اظهار می‌دارد که معانی گوناگون از طریق الهام از عرش الهی بر او مکشوف آمده است و هیچ‌کس نمی‌تواند معنی باطنی قرآن را جز از راه کشف استنباط کند-مکاشفه«چشم دل»را قادر می‌سازد تا حقایق عالم معنی،و حتی ورای این حقایق را تا حقیقت الهی که قرآن از آن نازل شد، نظاره کند. در واقع،همین نام مفاتیح الغیب را ملاصدرا برای این کتاب خود که مفتاح تفاسیر قرآنی وی‌ است برگزید،زیرا ملاصدرا «در صدد ارائه ابزارهایی است که غیب وجود و قرآن را می‌گشایند. در این تفسیرهای عالیقدر،که تاکنون در خارج‌ از ایران و حتی در سرزمین محل تولد ملاصدرا بسیار کم مورد بررسی قرار گرفته است،یکی از شیواترین تفسیرها را نه تنها دربارهء معنی وحی الهی در قالب کلام الله،بلکه دربارهء معنی آن دیگر وحی ازلی که عالم هستنی و مهبط وجود است نیز می‌یابیم."

عالم ذر از مسائل دشوار و جذاب معارف دینی است که در قرآن به اجمال و در روایات با تفصیل بیشتر مطرح شده است. جریان عالم ذر از جهات مختلف مورد بحث و بررسی اندیشمندان علوم اسلامی قرار گرفته است. برخی به نمادین بودن جریان ذر حکم نموده و عده ای نیز آن را به عنوان امر واقعی پذیرفته اند. در دسته دوم کسانی عالم ذر را به معنای ظاهری تفسیر کرده و گروهی نیز، به تأویل و توجیه آن اقدام نموده اند. شیخ مفید با ملاحظه برخی جهات جریان ذر را تأویل نموده است. ملاصدرا نیز تأویلی حکمی از عالم ذر ارائه کرده است. سؤال تحقیق این است که نقاط اشتراک و اختلاف مواجهه و تأویل این دو اندیشمند شیعی نسبت به عالم ذر چیست؟ در این مقاله به روش تحلیل محتوا و شیوه مقایسه ای، مواجهه ملاصدرا و شیخ مفید مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفته و نشان داده شده است که آن دو در برخی جهات مثل ارزیابی اعتبار سندی و تحقق ذرات بدون تعلق روح اختلاف، و در جهات دیگری مانند نفی تفسیر ظاهری، ارائه تأویل عقلانی و مواجهه با اشکالات با یکدیگر اشتراک نظر دارند.

کتاب پیش رو می‌کوشد تا به مسئله زمان از دیدگاه دو متفکر دوران‌ساز جهان اسلام و غرب یعنی ملاصدرا و هایدگر بپردازد. اما آنچه این پژوهش را متمایز می‌کند، نقد و بررسی روش‌شناسی‌های مرسوم در فلسفه تطبیقی و تلاش برای گذر از آن و حرکت در افق «فلسفه میان فرهنگی» است و در این راستا ضمن معرفی «پولی لوگ» به‌عنوان برنامه یا الگوی پژوهشی، سعی می‌کند پژوهشی مطابق استانداردهای آن باشد و لذا خود را به‌عنوان «گامی در تحقق پولی لوگ» می‌داند.

پدیدۀ تبدّل صور یا بطور دقیق‌تر جایگزینی یک صورت نوعیه با صورت نوعیۀ دیگر در جهان مادّی، رخدادی است که تحلیلی فلسفی می‌طلبد. صدرالمتالهین بر پایۀ مبانی فلسفی خود ضمن ایراد انتقادات جدی به «کون‌وفساد» با ارائۀ نظریۀ‌‌ «حرکت جوهری» و راه دادن حرکت در جواهر جسمانی، تحلیل فلسفی نوینی از این پدیده به دست می‌دهد. هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش اصلی است: «آیا تحلیل ملاصدرا از پدیدۀ تبدل صور با توجه به اشکالات او بر نظریۀ کون و فساد و بر پایۀ حرکت جوهری، تحلیلی کارآمد است؟» بر این اساس، در این مقاله با روش کتابخانه‌ای و تحلیل محتوا و با جست‌وجوی داده‌های مرتبط با هدف و سؤال اصلی تحقیق، ابتدا «نظریۀ کون و فساد» با توجه بیشتر به آثار ابن‌سینا تقریر و اشکالات ملاصدرا بر آن تبیین شده است، سپس نظریۀ «حرکت جوهری» و تحلیل آن از پدیدۀ تبدّل صور بیان شده است. بررسی‌های این مقاله در مقام جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نشان می‌دهد، تحلیلی که ملاصدرا از چگونگی تبدّل صور ارائه می‌دهد؛ گرچه تفاوت‌های اساسی با تحلیل مبتنی بر نظریۀ کون و فساد دارد اما در نهایت همان اشکالاتی که ملاصدرا بر نظریۀ کون و فساد وارد می‌دانست به خود او نیز وارد خواهد بود.

بررسی اقتضائات نظریه فضیلت‏گرایی اخلاقی فلاسفه اسلامی، مانند فارابی، خواجه نصیرالدین طوسی و ابن‌سینا در ساحت نظریات سیاسی و حقوقی، برای امتداد اجتماعی فلسفه اسلامی امری ضروری به‌شمار می‏رود. البته این امر، مستلزم بررسی منسجم مفاهیم فضیلت‏گرایی در سه ساحت نظریات اخلاقی، سیاسی و حقوقی به عنوان یک نظریه هنجاری بوده که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. در این راستا، پژوهش حاضر درصدد است تا با تمرکز بر مبانی فضیلت‏گرایی فلسفی ملاصدرا در مورد مسائل اساسی فلسفه اخلاق، فلسفه سیاست و فلسفه حقوق، به ترسیم مبانی کلی او به‌عنوان اصول یک مکتب هنجاری اخلاقی- سیاسی- حقوقی منسجم بپردازد. بنابراین، مسأله اساسی پژوهش این است که آیا نظریه اخلاقی ملاصدار ظرفیت استنباط و استخراج یک نظام حقوقی، البته با واسطه‌گری مفاهیم سیاسی را دارد؟ اگر این چنین است، چه مفاهیمی را می‏توان به عنوان مفاهیم انسجام‌بخش و تعیین‌کننده ارکان نظریه اخلاقی، سیاسی و حقوقی ملاصدرا در نظر گرفت؟ به نظر می‏رسد در نظام حکمت متعالیه صدرایی، فلسفه اخلاق به معنای ارزش‏های بنیادین مبتنی بر مفاهیم انسان‏شناسی مانند سعادت، فضیلت و عدالت طراحی و تنظیم شده است. ملاصدرا نظریه اخلاقی خویش را با طرح مفهوم سعادت عقلی که به معنای ادراک حقایق ملکوتی و ادراک وجود مطلق خداوند بوده، بسط داده است. سعادت را به عنوان مبنایی برای استنتاج مفاهیم سیاسی همچون مدینه فاضله، گسترش فضائل و دوری از رذائل طرح کرده و مشروعیت سیاسی حاکم را متوقف بر توانایی تحقق سعادت در اجتماع توسط مدیریت و اعمال قدرت حاکم سیاسی دانسته است. ملاصدرا در فلسفه حقوق به سه اصل حفظ نفس، حفظ نسل و حفظ اموال رسیده است. قواعد و مبانی مذکور در انسجام با ارزش‏های بنیادین انسان‏شناسی تنظیم و چارچوب‌بندی شده‏اند. این مبانی توان تنظیم نظریه اخلاقی- سیاسی- حقوقی فضیلت‏گرایی را مطابق با نسخه خاص صدرایی دارند. این مبانی توسط مفهوم سعادت از دیگاه ملاصدرا با یکدیگر به انسجام رسیده‏اند.

به‌رغم اینکه صدرالمتألهین نفس باور و دانیل دنت فیزیکالیست است، اما در ایجاد سازگاری بین رفتار اختیاری و ضرورت علمی یا عینی، از جهاتی تحلیل‌هایی با نتایج نزدیک ارائه می‌نمایند. در تاریخ سازگارگرایی میان آزادی اراده و ضرورت عینی، اندیشمندان یا از طریق تحلیل طبیعی محض، یا از طریق ایجاد تفکیک میان دوگانه نفس و بدن، یا نظیر ملاصدرا، با تحلیل وحدت‌گرایانه به اثبات سازگاری پرداخته‌اند. صدرالمتألهین با پذیرش علم به‌عنوان صفت حقیقی نفسانی و نحوه فاعلیت تابشی نفس نسبت به صدور خود اراده، به حل مسئله می‌پردازد. اختیار از منظر وی یک وصف وجودی برآمده از حاقّ خودآگاهی است. دانیل دنت عصب‌شناس و فیزیکالیست تکاملی، آزادی اراده و دیگر موارد مشابه درونی را به‌عنوان یک هویت فیزیکالی محض معرفی می‌نماید. او بر خلاف صدرالمتألهین، در راستای اندیشه تکاملی خود، وصف علم را به‌عنوان صفت ضروری فاعل اخلاقی نفی می‌نماید و سپس با طرح قانون نظریه تکاملی، یعنی قاعده «انتخاب طبیعی»، علم را به‌عنوان یک ارمغان ارزشمند انتخاب طبیعی و وصف عارضی برای انسان تبیین نموده و آن را شرط صدور اراده ـ‌که از نظر او، از دیگر محصولات انتخاب طبیعی است‌ـ معرفی می‌نماید. به نظر می‌رسد اگر رهیافت تلفیقی مادی‌ـ‌فرامادی صدرالمتألهین که ضرورتاً با پیدایش مادی شروع می‌گردد، از تفصیل‌های تحلیل فیزیکالیستی دنت آغاز گردد و با تحلیل نفسانی و فرامادی تکمیل شود، به پاسخ بهتر و همه‌جانبه‌ای برای اثبات سازگاری خواهد انجامید.