جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معاد جسمانی از چالش‌برانگیزترین مسائل فلسفه اسلامی است که فیلسوفان بزرگی چون ابن سینا و ملاصدرا را به ارائه تبیین‌های متفاوتی واداشته است. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و تمرکز بر آثار اصلی این دو فیلسوف، استدلال می‌کند که ریشه بنیادین اختلاف نظر آن‌ها در تبیین معاد جسمانی، بیش از هر عامل دیگری، به تلقی متفاوتشان از ماهیت، نقش و سرنوشت “بدن انسانی” بازمی‌گردد. ابن سینا با دیدگاهی دوگانه انگار و عمدتاً ابزاری نسبت به بدن، آن را جوهری متمایز از نفس، فسادپذیر و حتی مانع کمال نهایی نفس می‌داند. این نگرش، تبیین فلسفی بازگشت عین بدن عنصری را با محذورات جدی (امتناع اعاده معدوم، مشکل هویت) مواجه ساخته و او را به سمت تعبد به شرع در این باب سوق می‌دهد. در مقابل، ملاصدرا با تکیه بر مبانی حکمت متعالیه (اصالت وجود، حرکت جوهری)، بدن را مرتبه‌ای نازل و پویا از وجود نفس و در حال تکامل ذاتی به تبع حرکت جوهری آن می‌شمارد. این نگرش وحدت‌گرا و تکاملی، زمینه را برای ارائه تبیینی فلسفی از معاد جسمانی فراهم می‌آورد که در آن، بدن اخروی (مثالی)، نه اعاده بدن معدوم، بلکه مرحله تکامل‌یافته بدن دنیوی و ظهور نفس در نشئه‌ای بالاتر است که توسط خود نفس و متناسب با ملکاتش ایجاد می‌شود. بنابراین“فلسفه بدن”، نقطه عزیمت و کلید فهم گذار از رویکرد مشائی به صدرایی در مسئله معاد جسمانی است.

کتاب حاضر بخش‎هایی از مباحث فلسفی اسفار صدرالمتألهین را مورد شرح و بحث قرار داده است. نگارنده در آغاز مقوله‏های ماهیت، کلی و جزیی، انحای تعیین، فرق جنس و ماده، نوع و موضوع، فصل و چگونگی اتحاد آن با جنس و دیگر مسایل مرتبط با جنس و فصل و ماده را به همراه مثل افلاطونی در یک ارتباط منطقی بر پایه آموزه‏های ملاصدرا ذیل عنوان کلی ماهیت و لواحق آن مورد تحقیق و تتبع قرار داده است. وی در ادامه موضوع پیچیده و حدت و کثرت را ذیل عناوین فرعی مشخص و معینی تقسیم‏بندی نموده و در یک جمع‏بندی به این نتیجه می‏رسد که وحدت و کثرت با یکدیگر تقابل ذاتی دارند ولی این قسم از تقابل خارج از اقسام مشهور و متداول تقابل است. علت و معلول مشتمل بر 39 فصل با عناوین جداگانه حجیم‏ترین و مفصل‏ترین بخش کتاب را به خود اختصاص داده که تقریباً همه مقوله‏ها و مسایل علیت، انواع، اقسام و احکام آن را در برگرفته است. مؤلف در جای‏جای این مبحث، آراء و اقوال دیگر حکیمان و عارفان به ویژه ابن‏سینا را در یک مقایسه تحلیلی و تطبیقی، کندوکاو می‏کند.

در حوزه‌ی فلسفه اقامه‌‌ی برهان برای اثبات مسائل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و اثبات معاد جسمانی همواره در طول تاریخ به عنوان یک چالش اساسی، فراروی فلاسفه و متکلمین قرار گرفته است تا جایی که برخی از فلاسفه بزرگ اسلام در اثبات آن با براهین عقلی ناتوان بوده‌اند و صرفا برای التزام به شرع؛ نسبت به تحقق آن اعتقاد داشته‌اند. در این رهگذر فلاسفه‌ی بزرگی همچون ملاصدرا و علامه طباطبایی سعی داشته‌اند تا به موازات رعایت جانب شرع؛ برخی از اصول معاد جسمانی را با اقامه براهین عقلی اثبات نمایند و با وجود اینکه علامه در وادی فلسفه پیرو ملاصدرا می‌باشد؛ لکن در عرصه اثبات معاد جسمانی؛ برخی نظرات متمایز از وی را ارائه کرده است و بعضا تفاوت بنیادی در دیدگاه آنان برای اثبات معاد جسمانی نمایان است. ملاصدرا با تکیه بر نوآوری‌های فلسفی‌اش و علامه با انتخاب شیوه تفسیر آیه به آیه معاد، مسائل مربوط به معاد جسمانی انسان را تبیین کرده‌اند و هر دو این ادعا را دارند که شیوه‌ی آنها برای اثبات معاد جسمانی توسط فیلسوفان یا مفسران قبل از آنان مورد عنایت واقع نشده است. البته رهیافت آنان در حوزه معاد جسمانی، به صورت جامع و کامل تبیین کننده تمام مسائل مترتب بر آن نمی‌باشد و کماکان برخی از آرای آنان مورد بحث و نقد طالبان علم قرار می‌گیرد.

دوگانه انگاری افراطی نفس و بدن در فلسفه‌ی دکارت مسأله‌ی رابطه‌ی آن دو را پیش آورد. یکی از نقدهایی که مخالفان دوگانه‌انگاری بر این دیدگاه وارد کرده‌اند همین مسأله بوده است. گیلبرت رایل نیز در کتاب مفهوم ذهن (1949) که در رد دوگانه‌انگاری دکارتی نوشته است این اشکال را مطرح کرده است. این مسأله توسط خود دکارت و معاصرانش نیز مطرح و پاسخ داده شده است. اما راه حل‌هایی که دکارت برای حل این مسأله ارائه داد قانع‌کننده نبودند و او در نهایت برای حل (منحل کردن) این مسأله فکر نکردن به چگونگی این رابطه را پیشنهاد داد. صدرالمتألهین با برداشتن شکاف بین نفس و بدن و با استفاده از مبانی خاص خود از جمله اصالت و تشکیک وجود، حرکت جوهری و ... و همچنین با مطرح کردن وسائطی چون روح بخاری و بدن مثالی به دنبال پاسخ مناسبی به این مسأله بود. در این دیدگاه نفس و بدن دو موجود متمایز منفصل نیستند؛ بلکه آن دو مراتب یک حقیقت واحدند. اگرچه بر اساس دیدگاه صدرا می‌توان پاسخ بهتری به مسأله‌ی تعامل نفس و بدن ارائه داد اما این دیدگاه نیز با اشکال‌ها و ابهام‌هایی مواجه است. به نظر می‌رسد فیلسوفان علی‌رغم همه‌ی تلا‌ش‌هایشان نتوانسته‌اند پاسخ در خوری به این مسأله دهند اما این امر نمی‌تواند دلیلی بر انکار وجود نفس باشد.

نظریه بدنمندی ذهن را جانسون و لیکاف ،در پاسخ به مساله ذهن-بدن، و بر اساس نظریه استعاره اولیه مطرح کرده اند. مساله مقاله تعریف بدنمندی از طرف آن دو و نقد بر اساس مبانی صدرا می باشد . از نظر لیکاف و جانسون ذهن و کارکردهای آن به ویژگی های فیزیکی بدنی و سیستم عصبی وابسته است ، و مغز نقش علیت در پردازش های ذهن دارد . آنان بر ضرورت بدن به مثابه منشأ جسمانی ساختارهای فهم مثل طرح واره های تصویری تاکید می کنند. در دیدگاه ملاصدرا، اگرچه حیثیت هستی شناختی بدن و نفس در ابتدای تکوّن یکی است و کارکردهای نفس در آن محقق می شود، در بحث بلوغ صوری وادراکی نفس و تعامل نفس و بدن دیدگاهی فراتر از دیدگاه دکارتی ونوخاسته گرایی دارد، شباهت حدوث جسمانی ملاصدرا با نوخاسته گرایی در فراتر بودن هویت ذهن از ماده جسمانی و تفاوت آن دو در این است که در نهایت صدرا بدن را مرتبه نازله نفس و از شئون آن می داند نه برعکس. از دیدگاه او، نفس در ابتدای تکوّن بدنمند است با تعریفی متفاوت از بدنمندی جانسون ولیکاف ،آنگاه در روند استکمال، که با فاعلیت نفس برای بدن همراه است به نفسمندی بدن می رسد.

نظرية وجود رابط معلول در حکمت متعاليه و برهان صدرالمتألهين بر آن، از ابتکارات و شاخصه‌هاي مهم فلسفه او به شمار مي‌آيد و نقش اساسي در ساختار تشکيک وجود صدرایي و پيوند زدن حکمتِ او با نظرية‌ وحدت شخصي وجود دارد. لذا تحليل درست از اين نظريه و امعان نظر در برهان آن، با هدف کشف ابعاد و زواياي اين مسئلة مهم و آشکار شدن نقاط قوت و ضعف احتمالي آن، که منجر به فهم کامل‌تري از ساختار حکمت متعاليه خواهد شد، از ضروريات پژوهش فلسفي است. پژوهش حاضر درصدد است با روشي تحليلي ـ انتقادي و با نگاه دقيق به تشابهات و تمايزات ديدگاه صدرالمتألهين و حکماي پيشين در باب وجود معلول و سپس تبيين و تقرير تفصيلي برهان او بر وجود رابط معلول و آنگاه نقد و بررسي يکايک مقدمات برهان، کاستي‌ و نارسايي آن را براي اثبات مقصود صدرا آشکار نمايد که مهم‌ترین آن، خلط ميان معناي اسمي يا وصفي ربط با معناي حرفي آن است.