جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده دیرزمانی است که میان برخی از دانشمندان و متکلمان غربی نزاع سختی در باب حوزه و قلمرو و همچنین اعتبار و وثاقت علم و دین درگرفته است. در طول سده‌های گذشته، هر یک از این دو قلمرو از اینکه دیگری را به‌مثابۀ یک دانش و معرفت واجد حقیقت در نظر بگیرند، طفره رفته‌اند و دلایل فراوانی در رد و محکومیت دیگری ارائه کرده‌اند. از این‌رو در نوشتار حاضر ضمن تأکید بر این نکته که پیشرفت علمی جوامع بشری لزوماً با سکولاریسم ارتباطی ندارد، با نظر به کل نظام فکری هگل، دیدگاه وی در زمینۀ رابطة علم و دین بررسی خواهد شد. به باور هگل، معرفت و آگاهی بشر بر اساس یک سیر دیالکتیکی تاریخی پیوسته در حال تکامل بوده و متناسب با بسط و پیشرفت آن، علم و دین نیز توأمان و با تناظر یک‌به‌یک دچار تحول و پویایی شده‌اند. به بیان دیگر، او با اشاره به مراحل چهارگانة تکامل تمدن‌ها و مراتب استکمال ادیان در بستر تاریخ، بر این باور است که در هر دوره‌ای از تاریخ جهان، میان علم و دین آن زمان، تعامل و ارتباط نزدیکی وجود داشته و این دودر هیچ دوره‌ای به هیچ عنوان در تباین با هم نبوده‌اند. گرچه کامل‌ترین نوع تعامل میان علم و دین و مصداق تام و اتمّ این رابطه از نظر وی در مسیحیت پروتستان و دورة ژرمنی وجود داشته است. از این‌رو بر اساس رویکرد تعاملی و آشتی‌گرایانة هگل، علم و دین دو ساحت متفاوت تجلیات روح مطلق هستند و در طول تاریخ به‌صورت مشترک و به‌موازات هم به تعالی آگاهی بشر مدد رسانده‌اند.

چکیده این نوشتار به رابطه رویکردهای جدید تکامل و قرآن می‌پردازد. فرضیه تکامل در سال 1859م با انتشار کتاب «بنیاد انواع» از چارلز رابرت داروین به صورت نظام‌مند مطرح گردید. طبق این فرضیه انواع مختلف موجودات جدّ مشترک دارند. اشکالات فرضیه داروین پس از او، در سایه دقت و نقد پژوهشگران نمایان و سبب شد رویکردهای متفاوتی نسبت به تکامل پدید آید. همگام با طرح فرضیه تکامل توسط داروین، این فرضیه در حوزه الهیات نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در مباحث علمیِ برخورد الهیات با فرضیه تکامل، نوشته‌ها و آثار بسیاری بر جای ماند. این نوشته نگرشی قرآنی به رویکردهای جدید تکامل است. نخست رویکردهای جدید تکامل را تقسیم‌بندی می‌کند و آن‌ها را که وجه اشتراک دارند، در یک گروه قرار می‌دهد. در این تقسیم‌بندی رویکردهای جدید تکامل در چهار دسته ارائه و یک به یک با آیات آفرینش در قرآن بررسی می‌شوند و در پایان اثبات می‌شود که اگر چه ظاهر برخی گزاره‌های قرآنی با دو دسته از رویکردهای جدید تکامل که آن‌ها را رویکردهای زیست شناسانه و رویکردهای خداباورانه می‌نامیم، در نوع انسان مشکل دارند؛ اما با رویکرد اثبات شده و رویکرد پدید آمده از مفاهیم قرآنی مشکلی ندارند.

چکیده تبیین چگونگی هستی و ظهور انسان نقشی راهبردی در عملکرد انسان و اعتقاد او به غایت و هدف نهایی از زندگی و زیستن دارد. امروزه شاهد پیامدهای کلامی بسیاری در حوزه‌ی هستی‌شناسی و غایت‌شناسی انسان براساس دو رویکرد مشهور در مسأله‌ی ایجاد انسان –ثبات انواع و تبدّل انواع– هستیم؛ و ازآنجاکه تمام استنتاج‌های علوم به مدد عقل صورت می‌پذیرد، در این مقاله عوامل مؤثر بر تبدّل تا ظهور انسان از دیدگاه داروین، به مکتب عقلی ملاصدرا عرضه ‌می‌شود تا امکان و حدود این تبدّل‌ها با نظام دقیق عقلی او روشن‌ شود. داروین نظریه‌ی تکاملی‌اش را براساس مستندات تجربی خود که از طریق مشاهداتش در سفرها، فسیل‌ها و برخی آزمایش‌ها بر روی حیوانات اهلی به دست آمده و با استفاده از پیش‌فرض‌های عقلی، بنا نهاده و سپس آن‌را به انسان نیز تعمیم می‌دهد. به‌نظر وی، ایجاد انسان از نیای حیوانی و به‌یاری انتخاب طبیعی، در تنازع بقا صورت‌گرفته است؛ ایجاد انسان از سر تصادف بوده و سرانجامِ انسان نامعلوم است. وجودشناسی حکمت متعالیه با تبیین تشکیک در وجود و حرکت جوهری، حلقه‌های مفقوده‌ی داروین را روشن ‌نموده، چگونگی تبدّل موجود تا ظهور انسان و حدود آن‌را مشخص‌ می‌نماید؛ براساس حکمت متعالیه، گرچه انسان محصول فرایند تکامل است، این فرایند تابع برنامه‌ای ازپیش‌تعیین‌شده‌ است و عوامل زیست‌ محیطی، علل زمینه‌ای تکامل انسان هستند، حکمت متعالیه ساحت دومی نیز برای انسان قائل است که منشعب از جسم اوست و استعداد تبدّل و تکامل تا بالاترین مراتب وجودی را داراست. درنتیجه، انسان نه‌تنها هدفمند ایجاد شده، بلکه جاودانه است و در مراتب متفاوتی از وجود، زندگی خود را ادامه خواهد داد. روش پژوهش در این مقاله، توصیفی – تحلیلی است که با استفاده از منابع اصلی انجام ‌پذیرفته است.

در این مقاله، استدلال بر وجود خدا از راه پیچیدگی‌های تقلیل‌ناپذیر که در مقابل تکامل داروینی و برای یافتن موارد نقض آن مطرح شده، بررسی شده است. در ابتدا با اشاره به اینکه استدلال از راه پیچیدگی تقلیل‌ناپذیر در رسته برهان‌های غایت‌شناختی قرار می‌گیرد، چنین استدلال شده است که همه این برهان‌ها از ساختار واحدی برخوردارند؛ از روش تمثیل استفاده کرده‌اند و همه از نوع برهان‌های استقرایی‌اند. در ادامه، دیدگاه سازگارگرایی تکامل داروینی با باور به وجود خدا- که طرفداران سرسختی دارد- مورد تردید قرار گرفته و بر این نکته تأکید شده است که تبیین از راه تکامل داروین (با اصول انتخاب طبیعی) جایگزین الهیات و خداباوری تلقی می‌شود.

داوکینز به عنوان زیست شناسی تکامل گرا درباره موضوعات مختلفی غیر از زیست شناسی اظهار نظر کرده که اخلاق ازجمله آنهاست. وی در آرای خاص خود در زمینه اخلاق از دانش هایی چون زیست شناسی اجتماعی، روان شناسی تکاملی و ژنتیک بهره می برد. مهم ترین وجه نظریه پردازی داوکینز نفی تمایز اخلاقی انسان از حیوانات است. دغدغه او برای پرداختن به موضوع اخلاق ناشی از انگیزه نفی کارکرد های اخلاقی دین است. افزون براین، از آنجا که نبودِ قدرت تبیین کنندگی نظریه تکامل درخصوص اخلاقی بودن انسان، به عنوان یکی از نقایص این نظریه مطرح شده، داوکینز می کوشد این اشکال را به گونه ای برطرف نماید. مقاله حاضر این تلاش داوکینز را گزارش و تحلیل می کند.

تحقیق حاضر، کوشش بدیعی در راستای بررسی تأثیر نظریۀ تکامل در قلمرو اخلاق تجربی است. اخلاق تکاملی در دورۀ معاصر در سه شاخۀ توصیفی، تجویزی و فرااخلاق قرار دارد. اخلاق تکاملی توصیفی می کوشد باورهای اخلاقی انسان را از منظر تکاملی توصیف کند و بیشترین توفیق را در این زمینه نسبت به دو قسم دیگر دارد. اخلاق تکاملی تجویزی و فرااخلاق برخلاف اخلاق تکاملی توصیفی با اخلاق هنجاری سروکار دارند.در این مقاله، با بررسی سه شاخۀ اخلاق تکاملی و تفکیک اخلاق تجربی از اخلاق در معنای هنجاری، معتقدیم که باوجود پذیرش تأثیر بیولوژی بر اخلاق، چالش های جدی در برابر اخلاق تکاملی توصیفی وجود دارد و به نظر می رسد که این فرضیه در برابر نظریه های رقیب توانمندی مانند «تفکر اخلاقی مستقل» تاب مقاومت ندارد. از طرفی این نظریه در تعارض بسیار جدی با مبانی اخلاق دینی است.

در این مقاله، با ارائۀ یک دسته بندی چهارگانه از معتقدان به سازگارگرایی و ضدسازگارگرایی تکامل داروینی با الهیات و خداباوری، آرای برخی از مهم ترین نمایندگان این دسته های چهارگانه مطرح شده است. داکینز و دنت از گروه ضدسازگارگرایان اتئیستی و علامه طباطبایی از گروه ضدسازگارگرایان خداباور انتخاب شده اند. جان هات در گروه سازگارگرایان تفکیکی و شهید مطهری و پلانتینگا نیز در گروه سازگارگرایان خداباور مورد بررسی قرار گرفته اند. پس از بررسی آرای هر گروه و بیان برخی از انتقادات، در پایان، در مورد امکان سازگاری تکامل داروینی (با برخی ویژگی های آن مثل انتخاب طبیعی) با الهیات و خداباوری تردیدهایی مطرح شده است.

نوگرايى، سؤالات و پرسش‌هاى مختلفى را فراروى انسان دين‌دار قرار داد و مشكلات و شبهات بسيارى را براى دين و دين‌دارى به ارمغان آورد. اين پرسش‌ها و شبهات، موجب رشد و شكوفايى دين و انديشه دينى در عرصه‌هاى گوناگون و پديد آمدن شاخه‌هاى مختلف در حوزه دين شد. دين‌پژوهى در اين دوره پا به عرصه جديدى نهاد و علوم متنوعى را تحت پوشش خود قرار داد. اين علوم به عنوان دانش و معرفتى مستقل و مرتبط با دين نبودند، بلكه در پرتو تحولات بنيادين مدرنيته بود كه اين علوم با دين نسبتى پيدا كردند و در حوزه علوم دينى جاى گرفتند. البته پديد آمدن اين علوم، براى دين پيامدهايى ضمنى را نيز در پى داشت كه همواره دين و انديشه دينى را تهديد مى‌كند. در اين نوشتار، ابتدا علل و عواملى كه موجب پديد آمدن شاخه‌هاى مختلف دين‌شناسى گرديد، تحليل و بررسى خواهيم كرد، سپس به شناسايى و توضيح اين رشته‌ها خواهيم پرداخت.

کتابی که پیش روی خوانندگان عزیز قرار دارد، ترجمه دو جزء نقد فلسفة دارون اثر آیت الله العظمی شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی معروف به ابوالمجد است. وی این کتاب را ـ چنان که از عنوانش پیداست ـ در نقد فلسفه داروین نگاشته است. او از پیشگامان نقد داروین در جهان اسلام است. با هجوم اندیشه‌های مادی غرب به حدود و ثغور اسلامی، دانشمندان مسلمان به دفاع از ارزش‌های اسلامی پرداختند. اندیشه‌های داروین، مدتی رایج بود و باعث واکنش‌هایی شد. از جمله نقدهایی که به اندیشه فلسفی داروین وارد شد، از شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی معروف به ابوالمجد بود. کتاب به عربی تألیف شد و همان زمان بخشی از آن به فارسی ترجمه شد، چهار سال پیش اصل عربی و اکنون ترجمه کامل آن خدمت دانش‌دوستان ارائه شده است. در مقدمه کتاب آمده است: کتابی که پیش روی خوانندگان عزیز قرار دارد، ترجمه دو جزء نقد فلسفة دارون اثر آیت الله العظمی شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی معروف به ابوالمجد است. وی این کتاب را ـ چنان که از عنوانش پیداست ـ در نقد فلسفه داروین نگاشته است. او از پیشگامان نقد داروین در جهان اسلام است. و اما کتابی که حاوی نظرات داروین بوده، و مرحوم ابوالمجد بر اساس آن به نقد فلسفه داروین دست زده، شرحی است که پزشک و فیلسوف ماتریالیست آلمانی لودویگ بخنر بر کتاب منشأ انواع داروین نوشته است و شبلی شمیل ـ از نخستین سکولارهای جهان عرب ـ آن را با عنوان فلسفة النشوء و الارتقاء ترجمه کرده، به سال 1884 م/ 1262 ش/ 1301 ق در مصر به چاپ رساند. مرحوم ابوالمجد نقد خویش را در دو جزء سامان داده است: در جزء اول نظریه تکامل انواع داروین را نقد و بررسی و در جزء دوم، در قالب مناظره‌ای خیالی مباحث توحید را مطرح و به شبهات طرح شده در این باره در کتاب فلسفة النشوء و الارتقاء پاسخ گفته است. این کتاب نخستین بار به سال 1331ق/ 1292ش در مطبعة الولایة در بغداد به چاپ رسید، اما چاپی مغلوط و کم کیفیت، که دیگر تکرار نشد. (ص 13) این کتاب در سال 1389 به دست آیت الله شیخ هادی نجفی بار دیگر چاپ شد. ترجمه کتاب نیز در همان سال‌های نخست چاپ توسط فرزند مؤلف، شیخ مجدالدین نجفی معروف به «مجد العلماء» جد آیت الله شیخ هادی نجفی انجام شد. پس از فوت مؤلف، مترجم نیز دنباله کار را رها کرد. این بخش توسط مصحح، احیا و ویرایش شده است. جزء دوم آن نیز توسط آیت الله شیخ حسن صافی اصفهانی ترجمه شده که ضمیمه جزء اول شده و برای نخستین بار، ترجمه این کتاب به صورت کامل منتشر می‌شود. کارهای متعددی در این ترجمه شده است، از جمله مشکلات و مبهمات اصل عربی، برطرف شده، همچنین مقدمه عربی از دکتر حامد ناجی اصفهانی، به فارسی ترجمه شده و فهارس مختلفی برای این کتاب تدارک دیده شده است.

برهان نظم، در پیشینه غربی آن، با تقریرهای بسیار متفاوتی روبه روست؛ به گونه ای که این تقریرها گاه با یکدیگر تفاوت ماهوی یافته اند. برهان نظم، برهانی انی و پسین در اثبات وجود خداوند است که از طریق تمثیل یا استقراء و با تکیه بر مصادیق جزئی یا کلی نظم در طبیعت در پی اثبات ناظمی هوشمند است، اما در تقریرهای غربی این برهان - از آنجا که مفاهیم نظم و غایت ارتباطی استوار دارند - مفاهیم غایتمندی افعال الهی، غایتمندی طبیعت، نظم در طبیعت و نظام احسن آن، با یکدیگر یکسان پنداشته شده و خلط آشکاری بین برهان نظم با براهین غایی و نظام احسن وجود رخ داده است. رسالت این مقاله آن است که با بررسی نظم در جهان آفرینش بر مدار هماهنگی اجزای یک مجموعه (برهان نظم)، بر مدار علت غایی (برهان غایی) و بر مدار نظام احسن (برهان نظام احسن وجود) ارتباط و تمایز این سه نوع استدلال را آشکار نماید.