جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فضیلت حکمت یکی از فضائل چهارگانه اصلی در اخلاق فلسفی اسلامی است. حکمت فضیلت قوه عاقله انسان است و بر اساس تقسیم قوه عاقله، به عقل نظری و عملی، به حکمت نظری و حکمت عملی تقسیم می شود.در آثار همه فیلسوفان اسلامی سعادت انسان صراحتاً با کمال قوه نظری و عملی، ارتباط پیدا می کند. ارسطو سعادتمند را کسی می داند که فعالیتش مطابق بهترین فضیلت باشد. فلاسفه، عقل را به عنوان یکی از قوای نفس ناطقه انسانی، و وجه تمایز انسان از دیگر موجودات، و آن را دارای دو جزء عقل نظری و عملی می دانند. اما دربیان چیستی این دو عقل، و نیز تبیین حکمت و انقسام آن به حکمت نظری و عملی، در میان آنان اختلاف نظر وجود دارد. با تأمل در گفتار ایشان طیف وسیعی از رویکردهای متعدد، در باره عقل نظری و عملی و نیز حکمت نظری و عملی، قابل استنباط است. برخی از حکمای اسلامی گرچه در تعریف حکمت نظری اتفاق نظر دارند و آن را علم به حقایق اشیاء آنگونه که هست تعریف نموده اند ولی در اینکه اعتدال در قوه عقل نظری شرط فضیلت است یا نیست، اختلاف نظر دارند. برخی اعتدال را در حکمت نظری فضیلت شمرده اند و برخی افراط در آن را . اما حکمای اسلامی در تعریف عقل عملی و حکمت عملی اختلاف نظر دارند. دست کم دو معنا برای عقل عملی و وظیفه آن بیان شده است. برخی عقل عملی را قوه ادراک حسن و قبح، و حق و باطل در عقاید تعریف نموده اند و بر اساس آن عقل عملی را از جنس علم و دانش عملی تعریف نموده اند و برخی عقل عملی را قوه عملی و تدبیری که دو قوه شهوی و غضبی را تدبیر و اداره می کند، تعریف کرده اند در نتیجه حکمت عملی نه از جنس علم و دانش ، بلکه از جنس خلق و فعل دانسته اند.

یکی از مسائل بسیار مهم که جهان اسلام به آن دچار شده است، خشونت دینی است. خشونت دینی از سوی کسانی انجام می شود که خود را موحد واقعی و سایر مسلمانان را مشرک و بدعت گذار می دانند. این اندیشه منحرف ، ریشه در آراء محمد بن عبد الوهابو قبل از وی به صورت مفصل و تبویب شده در آراء ابن تیمیه دارد. ابن تیمیه به مفهوم شرک و بدعت توسعه داده و هرگونه توسل و دعا را از پیامبران و ائمه شرکو بدعت می داند. وی گرچه در این زمینه به مشرکین تاخته ولی با پذیرش رویت خداوند و قائل شدن اعضا برای ذات کبریایی خداوند، نا خواسته به دام آنچیزی افتاده است که خود آن را بهانه ای برای تکفیر مسلمانان می داند. علامه حلی شرک و بدعت را در مفهوم اصیل اسلامی اشمی پذیرد و با مصادیقی که مطرح می نماید دقیقاً به بدعت هایی که امت اسلامی در طول تاریخ با آن مواجه شده است می پردازد. وی بدعت شرعی را یک نوع بیشتر نمی داند و آن را حرام می داند. ولی ابن تیمیه بدعت را به دو دسته خوب و بد تقسیم می نماید و در مصادیق آن دچار تعارض آشکاری می شود..

از آنجا که دوام و قوام جوامع بشری به فرهنگ و استحکام فرهنگ، به ارزش‌های رایج در هر جامعه وابسته است؛ مطالعه ارزشها و بررسی نقاط ضعف و قوت آنها، می‌تواند گام مهمی ‌در بقای جوامع و تمدنها باشد. بر این اساس، اولین هدف این پژوهش که از نوع پژوهش‌های کیفی است، بررسی تطبیقی مقوله‌ی ارزش‌ها در دو مکتب مهم جهان امروز یعنی اسلام و لیبرالیسم است تا در سایه این بررسی تطبیقی، درک بهتری از عمق و اعتبار ارزشهای اسلامی‌حاصل گردد. در چنین وضعیتی است که استنتاج برخی اهداف و اصول برای تربیت اخلاقی مورد نظر اسلام با دقت بیشتری امکان پذیر می‌گردد. از آنجا که دیدگاه لیبرالیسم بر پایه‌ی «فردمحوری»، «عقل‌گرایی» و «جدایی دین از زندگی اجتماعی» استوار گردیده، استقلال و آزادی فردی، ارزش غالب محسوب شده و برای تأمین این آزادی، ارزش‌هایی چون «برابری حقوقی افراد در برخورداری از این آزادی‌ها»، «تساهل و تسامح نسبت به اعتقادات مذهبی» به وجود آمده است. چنین نگاهی به انسان و جهان، دلالتهای خاصی را برای تربیت اخلاقی به دنبال دارد که از آن جمله اهدافی چون آموزش همگانی و مدنی و پرورش عقلانی و اصولی چون خودگردانی فردی و اصالت فرد در برابر جامعه و نسبیت گرایی را می‌توان ذکر کرد. در نقطه مقابل، اندیشه‌ی اسلامی‌ بر پایه‌ی «خدامحوری»، «وحی‌گرایی» و «حضور دین در تمام عرصه‌های زندگی»، بنا شده است. در تفکر اسلامی،ارزشهای حقیقی عبارتند از «اعتقاد به حاکمیت مطلق الهی در همه امور»، «آزادی معنوی انسان از قید هواهای نفسانی»، «رعایت اعتدال در همه‌ی امور زندگی» و «مدارا به عنوان یک شیوه مناسب برخورد اخلاقی با دیگران». بر این اساس، در تربیت اخلاقی مورد نظر اسلام، هدف‌هایی چون «دستیابی به حیات طیبه» و «عبودیت خدا جهت رسیدن به قرب الهی» واصولی چون «احترام به اراده و اختیار فرد» و « معنویت و تربیت روحی» از اهمیت خاصی برخوردار هستند. بنابراین گرچه در مواردی بین برخی اهداف و اصول تربیت اخلاقی اسلام و لیبرالیسم مشابهت‌های ظاهری دیده می‌شود، اما ماهیت خداگرایانه اسلام و انسان‌گرایانه لیبرالیسم، افتراق‌های عمیقی را در حوزه ارزشها و تربیت اخلاقی بین این دو مکتب به وجود می‌آورد که در این پژوهش، به گوشه‌ای از آنها اشاره شده است.

برخی از مخالفان فلسفه اسلامی، فلسفه را دانشی آسیب زا و مخرب معرفی کرده، آن را عاری از هرگونه کارکرد مثبت و فاقد هر نوع فواید علمی و معرفتی پنداشته اند. ازاین رو، سایر علوم اسلامی را از فلسفه بی نیاز و مستغنی قلمداد کرده، و تأثیر و کمک رسانی فلسفه به این علوم را از اساس «مورد انکار» قرار داده اند. این مقاله بر این باور است که فلسفه اسلامی، دانشی است بسیار «کارآمد» و «اثربخش» که واجد کارکردهای متعددی در حوزه های گوناگون معرفتی می باشد. یکی از این کاربردها عبارت است از: تأمین مبادی تصدیقیِ وجودشناختی و معرفت شناختی دانش کلام. متکلمان با وام گرفتن «اصل امتناع تسلسل» از فلسفه، به منزله مبدأ تصدیقیِ هستی شناختی؛ و همچنین اخذ «اصل امکان وصول به شناخت یقینیِ مطابق با واقع»، به مثابه مبدأ تصدیقی معرفت شناختیِ علم کلام، حاجتمندی کلام به فلسفه را آشکار نموده و کارکرد مثبت و «فایده آفرینی فلسفه» را در گستره این دانش، احراز و تثبیت کرده اند. این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی سود برده است.

مقاله حاضر از دو بخش تشکیل گردیده است. در بخش اول که قسمت اصلی مقاله را تشکیل می دهد و طبعا هم از اهمیت بیشتری برخوردار است و هم دارای تفصیل بیشتری است، تحلیل فلسفی از منظر فیلسوفان غربی مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش سه قسم تحلیل فلسفی معرفی خواهد شد. تحلیل تجزیه ای، تحلیل بازگشتی و تحلیل تفسیری. تحلیل تجزیه ای عبارت است از هر نوع روشی در تحقیق که مبتنی است بر کاویدن یک کل و مرکب- همچون مرکبهای مفهومی - به گونه ای که توجه به اجزا و نشان دادن نحوه ترکیب آنها با یکدیگر، تصدیق به گزاره مشتمل بر حکم آن کل را امکان پذیر می سازد. تحلیل بازگشتی عبارت است از بررسی کلیه مقدماتی (قریب و بعید) که در یک استدلال مرکب، نهایتا منجر به اثبات یک گزاره معین می گردد. تحلیل تفسیری آن است که با تفسیر یک یا چند گزاره یا مفهوم بتوان صدق و حقانیت یک گزاره معین را نشان داد.در بخش دوم نشان داده شده است که فیلسوفان مسلمان در مباحث خویش، از هر سه قسم تحلیل بهره برده اند و بر خلاف بعضی مشربهای فلسفی غربی، روش تحلیل فلسفی خود را در هیچیک از آنها منحصر نکرده اند.

موقعيت تاريخی و خاستگاه حكمت اشراق با توجه به بارز ترين وجه سده هفتم هجری يعنی حملات غزالی به فيلسوفان و نقد رواج فلسفه در جهان اسلام، به خوبی قابل تبيين است. تلقی و دريافت سهروردی از انتقادات غزالی نسبت به فلسفه با نوع مواجهه و تقابل ابن رشد با غزالی تفاوت اساسی دارد. از نظر سهروردی، غزالی نه يك انديشمند مخالف با تعقل، بلكه منذری است كه شكاف و فاصله عقل و فلسفه را گوشزد می كند. با وجود اين، سهروردی بر خلاف غزالی با رويكردی اصلاحی و با طرح حكمت ذوقی در كنار استدلال و حكمت بحثی و از طريق احيای حكمت به بازسازی بنيان فلسفه اسلامی و تداوم آن اقدام كرده است.

فلسفه اسلامی از سوی مستشرقان غالبا با دیدگاه‌های انتقادی و به قصد نفی وجهه فلسفی آن روبرو بوده است. این منتقدان یا فلسفه اسلامی را دنباله‌روی صرف فلسفه یونان تلقی می‌کنند و معتقدند فلسفه اسلامی، صرفا فهم عرب‌زبانان مسلمان از فلسفه یونان است و یا به واسطه قید اسلامی، آن را در سطح علم کلام و به دور از ویژگی‌های فلسفی معرفی می‌کنند. در حالی که می‌توان وجوه استقلالی فلسفه اسلامی نسبت به فلسفه یونان را در طرح مسائل جدید، نقد یا تکمیل مباحث فلسفی یونانی در فلسفه اسلامی نشان داد. از سوی دیگر فلسفه اسلامی هم در بهره‌گیری از روش برهانی و نیز در مقدمات درست ساخت، ویژگی‌های کامل یک فلسفه ایده‌آل را داراست. همچنین تأثیرپذیری حکمای مسلمان از باورها و متون اسلامی تنها در مقام گردآوری است و این امر به حیثیت فلسفی فلسفه اسلامی که به مقام داوری مربوط می‌شود،خللی وارد نمی‌سازد.

این مقاله به بحث از روشهای تعلیم فلسفه می پردازد و معتقد است که آموزش فلسفه اسلامی و روش تعلیم آن باید متناسب با فلسفه اسلامی باشد و این مهم با تفکر در فلسفه ذهن اسلامی و معرفت شناسی آن برای ما بدست خواهد آمد.

فلسفه اسلامی از جانب نقادان همواره در معرض نفی هويت مستقل فلسفی قرار گرفته است. در اين راستا فلسفه اسلامی يا تفسير عربی فلسفه يونان توسط مسلمانان شمرده می شود و يا به واسطه قيد اسلامی، معادل با علم كلام اسلامی معرفی می گردد. لازم به ذكر است گرچه فلسفه اسلامی موضوع، روش و چارچوب اوليه خود را از فلسفه يونان دريافت كرده است، ولی به جهت بهره مندی از متون دينی اسلامی دارای ابداعات و نوآوری هايی است كه اين فلسفه را از فلسفه های غربی متمايز می سازد. البته اين بهره مندی از متون دينی آن را از هويت فلسفی خود خارج نساخته و باعث تبديل آن به علم كلام نشده است. چرا كه اين علم به لحاظ موضوع، روش و غايت با علم كلام تفاوت دارد. نهايت اين كه فلسفه اسلامی، علمی است كه با حفظ چارچوب های اوليه و اساسی فلسفی از متون دينی در طرح مسائل، ابداع استدلال، رفع شبهات و تأييد و داوری بهره برده است.