جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گرچه در سنت فلسفۀ دین استدلال اخلاقی بر وجود خدا موضوعی شناخته‌تر است، در دهه‌های اخیر فیلسوفان خداناباور به طرح استدلال اخلاقی علیه وجود خدا نیز پرداخته‌اند. این استدلال دست‌کم به پنج شکل متفاوت صورت‌بندی شده است: (1) استدلال از طریق مسئلۀ شر، (2) استدلال از طریق نقد باخودبیگانگی، (3) استدلال از طریق خودآیینی، (4) استدلال از طریق نقد مصلحت‌اندیشی، و (5) استدلال از طریق آموزه‌های غیراخلاقی ادیان. برخی از این صورت‌بندی‌ها را می‌توان استدلال اخلاقی نظری علیه وجود خدا و برخی دیگر را استدلال اخلاقیِ عملی علیه وجود خدا شمرد. استدلال‌های اخلاقی نظری علیه وجود خدا بر شواهدی اخلاقی تمرکز دارند که نشان می‌دهند خدایی در کار نیست و خداباوری کاذب است، در حالی که استدلال‌های اخلاقیِ عملی نشان می‌دهند باور به وجود خدا مانع زندگی شکوفای اخلاقی و دستیابی به غایت آن است یا حتی موجب اعمال غیراخلاقی می‌شود. در پایان مقاله، نتیجه می‌گیرم که هیچ یک از صورت‌بندی‌های استدلال اخلاقی علیه وجود خدا به نتیجۀ مطلوب خود نمی‌رسد. با این حال، توجه به آنها حاوی درس‌های اخلاقی مهمی برای خداباوران است.

«تئودیسۀ اعتراض» از تئودیسه‌هایی است که در الهیات پساهولوکاستی شکل گرفت و در پی آن است تا با گله و شکایت مؤمنانه از خدا، امید به رفع شر از سوی خدا را تقویت کند و با شورش، خدایی را خطاب قرار دهد که قدرتش با هیچ قاعدۀ عقلانی یا اخلاقی محدود نمی‌شود و یکسره به ارادۀ مطلق خویش وابسته است. انتظار تئودیسۀ اعتراض این است که خدا بی‌حساب و کتاب شرایط را به نفع شخص رنج‌کشیده تغییر دهد. در این مقاله می‌کوشیم به نقد و بررسی تئودیسۀ اعتراض بپردازیم. تئودیسۀ اعتراض در مقایسه با سایر تئودیسه‌ها مزایا و کاستی‌هایی دارد و رویکرد آن نسبت به دیگر تئودیسه‌ها که به‌نحو حداکثری در مقام یافتن انگیزه‌ها و دلایل خدا هستند، معتدل و شکاکانه بوده و به‌جای رویکرد نظری و ناظرمحور، به‌دنبال رویکرد عملی و قربانی‌محور است. به‌صورت همزمان به مسئلۀ عقلی و عاطفی شر پاسخ می‌دهد و بیش از آنکه دغدغۀ حل مسئلۀ الهیاتی و فلسفی شر را داشته باشد، دل‌نگران حل مسئلۀ بشری و انسانی شر با رویکردی انسان‌گرایانه است. از دیگر سو نقص‌ها و ابهاماتی در تئودیسۀ اعتراض وجود دارد که فیلسوفان دینی چون هیک، گریفین، دیویس و فیلیپس به آنها اشاره کرده‌اند. نقص‌هایی مانند ناسازگاری‌هایی که از مفاهیم اختیار انسان، قدرت مطلق خدا، عشق خدا، خیرخواهی خدا و امید به خدا با اعتراض برمی‌آید. این اشکال‌ها نیز خود جای نقد و ارزیابی دارد.

حکیم عبدالرزاق لاهیجی از استادان و محققان بزرگ کلام و حکمت قرن یازدهم هجری است، تحقیقات کلامی این دانشمند فرزانه به دلیل برخورداری وی از حکمت و عرفان از عمق ویژه ای برخوردار است. این رساله درصدد بررسی و تبیین برخی از دیدگاههای بدیع حکیم لاهیجی است که در پنج فصل تنظیم شده است. در فصل اول ابتدا زندگی نامه، استادان، شاگردان و فرزندان وی مورد بحث قرار می گیرد. سپس به بررسی آثار و تالیفات وی پرداخته و کتابهایی که قطعا از آثار لاهیجی است و نیز کتابهایی که منسوب به وی است شناسایی می شود در بخش پایانی با مبانی فکری و سلوک علمی و عملی لاهیجی آشنا می شویم.این حکیم عالیقدر علاوه بر برخورداری از توان فکری شگرف در تجزیه و تحلیل آرا و اندیشه ها، در تهذیب نفس و طهارت باطن نیز کوشا بوده است. حکیم لاهیجی سعی فراوان در معرفی بی پیرایه دین داشته است و گروهی را که حقیقت دین را به فراموشی سپرده و آن را ابزاری برای ارضای تمایلات دنیوی خویش قرار داده اند سخت نکوهش می کند. در فصل دوم نظرات لاهیجی در مورد علم کلام و روش تحصیل معرفت بحث می شود. لاهیجی به شدت روش متکلمان اشعری و معتزله را به دلیل تکیه اشان بر مسلمات و مشهورات مورد انتقاد قرار می دهد و راه تحصیل معرفت را حکمت می داند که براساس اندیشه و استدلالبرهانی شکل گرفته است. وی بر آن است که روش قدمای متکلمان شیعه به دلیل تکیه بر کلام معصوم از حیث یقینی بودن همسنگ حکمت است. از نظر لاهیجی غایت انسان، رسیدن به خداست و این هدف با پیمودن راه ظاهر و راه باطن امکان پذیر است. در طریق ظاهر انسان با بکارگیری استدلال و نظر، حقیقت را شناسایی می کند و در طریق باطن با تهذیب نفس و تزکیه باطن به حقیقت نزدیک و واصل می گردد. راه ظاهر همان راه متکلمان و حکما مشا است و راه باطن مختص عرفا و حکمای اشراق می باشد. در فصل سوم مساله حدوث و قدم بررسی شده است، لاهیجی از یک سو ملاک نیاز معلول به علت را امکان می داند و از سوی دیگر معتقد است عالم حادث زمانی است به این معنا که عالم از جانب گذشته متناهی است، و عدم سابق بر عالم عدم واقعی است، اما زمانی نیست. از نظر وی ادله متکلمان بر حدوث زمانی عالم - به معنای وجود زمانی که عالم در آن زمان نبوده - ناتمام است و ادله حکما نیز توان اثبات قدم عالم را ندارد. در فصل چهارم به این مساله پرداخته شده است که آیا صفات حق تعالی زائد بر ذات است یا عین ذات، لاهیجی ضمن تحلیل معنای صفت رای اشاعره را نقد می نماید، از نظر وی تفاوتی بین حکما و متکلمان امامیه و معتزله در این مورد وجود ندارد.در فصل پنجم آرا دانشمندان پیرامون حسن و قبح عقلی بررسی شده است. نزاع در این مساله از نظر لاهیجی هم در مقام تحقق خارجی این اوصاف است و هم در مقام کشف و درک آنها. در هر دو مقام، اشاعره برخلاف معتزله معتقد به شرعی بودن حسن و قبح هستند، لاهیجی ضمن اثبات عقلی بودن حسن و قبح، معتقد است برخی از قضایای مشتمل بر حسن و قبح یقینی و بدیهی است و این با مشهوره دانستن آنها از سوی حکما منافاتی ندارد، زیرا یک قضیه می تواند از یک جهت از یقینیات باشد و از جهت دیگر جز مشهورات. اینکه قضایای مشتمل بر حسن و قبح اینجنین است از ابتکارات لاهیجی محسوب می شود.

مسأله یشـرّ یکی از مسائل بنـیادی در نـظامهای الـهیات به ویژه درفلسفه ی اسلامی به شمار می‌آید. ایـن مسـأله بـا رویکردهایگوناگون مورد توجه اندیشمندان مسلمان واقع شده است. مسأله ی شرّ، به دلیل چند تباری بودن یک بحثمیان رشته ایاست که بررسی و پاسخ به آن نیازمند استفاده از روش‌های کلامی،عقلی وفلسفی،منطقی ونقلی... می باشد.فلاسفهمسلمان بحث شر را با تحلیل مفهومی آن آغاز می‌نمایند، در این تحلیل نشان می دهند که شر امر عدمی اعمعدم ذات و یا عدم کمال ذات است. استادمطهری از جمله فلیسوفان معاصراست که با تأکید براهمیت مسأله، تبیین جامع از ابعاد آن ارایه داده و در بیشتر آثار فلسفی خود از نظریه نیستی انگاری شر دفاع و آن را برهانی دانسته است. این پژوهش در صدد تبیین مسأله ی شر و راه حل آن از دیدگاه شهید مطهری می باشد. او با مبنا قراردادن نظریه ی نیستی انگاری شر به تبیین نظاماحسن و پاسخبهشبهه ی شرمی پردازد. این مهم ترین یافته ی این پژوهش است.

کتاب حاضر نوشته شهید مرتضی مطهری می باشد که توسط عرفان محمود به عربی ترجمه گردیده است. مطالب این کتاب تدوین یافته و تفصیل داده شده چند سخنرانى است که در مؤسسه اسلامى حسینیه ارشاد ایراد شده است. در آغاز کتاب مطالبی در باب جبر و اختیار, مسئله عدل, تاثیر کلام اسلامی بر فلسفه اسلامی, آورده شده است. برخی از مباحث کتاب عبارتند از: عدل بشری و عدل الهی, شرور, وجود مرگ و فنا, حل شبهه تعارض بین شفاعت و عدل الهی, و عدل الهی و عمل خیر از غیر مسلمان.

دروس في العقائد الإسلامية، اثر آقاى ناصر مكارم شيرازى است كه به زبان عربى و در عصر حاضر نوشته شده است. اين كتاب پيرامون اصول اعتقادات نگارش يافته است. كتاب، پس از مقدمه مؤلف، به پنج فصل تقسيم يافته است: فصل اول، در معرفت خداوند، فصل دوم، در عدل الهى، فصل سوم تا پنجم، در شناخت نبوت، امامت و معاد است. مطالب فصول كتاب به طرزى نوشته شده است كه بتوان در محافل علمى و آموزشى تدريس كرد. فصل اول، شامل 10 درس مى‌باشد. فصل دوم كه درباره عدل است، به 10 درس تقسيم يافته كه تعريفى از عدل شده و در ادامه به دلايل عدل الهى اشاره نموده است. هم‌چنين از فلسفه بلايا و مصائب سخن گفته، به مسائل جبر و تفويض و نظر اسلام در اين زمينه پرداخته است. فصل بعدى كه مربوط به نبوت است، باز در 10 درس تدوين شده كه به مسئله نياز به انبيا و عصمت انبيا و اينكه انبيا، چرا بايد عصمت داشته باشند؟ هم‌چنين به معرفى معجزه و تفاوت آن با خوارق عادات اشاره شده است. وى در اين فصل به معرفى معناى دقيق خاتميت نيز اشاره نموده و از معجزه جاويد و عظيم پيامبر اسلام و جنبه‌هاى علمى آن سخن گفته است. فصل بعدى كه در بحث امامت مى‌باشد، در 10 درس تدوين شده كه به نياز بشر به امام، فلسفه وجود امام و شرايط امام خاص اشاره كرده است. ايشان در اين فصل 5 شرط براى امام ذكر نموده‌اند كه شامل عصمت از خطا و گناه، علم، شجاعت، زهد و جاذبيت اخلاقى مى‌باشد. در ادامه از امامت در قرآن و سنت سخن گفته و نحوه تعيين آن را بررسى كرده است، سپس احاديث ثقلين، منزلت، يوم الدار را ذكر كرده و تفسيرى از اين احاديث بيان نموده است، سپس ائمه اثنا عشر را كه در احاديث ذكر شده و به اسم آنان تصريح گشته، معرفى مى‌كند و آن احاديث را ذكر مى‌نمايد. در درس آخر اين فصل، از حكومت جهانى حضرت مهدى سخن مى‌گويد. در فصل آخر، به معرفى معاد و معناى حيات مى‌پردازد، از فطرى بودن معاد، بقاى روح، معاد جسمانى و روحانى، بهشت و جهنم و تجسد اعمال سخن مى‌گويد.

یکی از مباحث مهم روز قیامت، بحث سنجش اعمال در قیامت است. اهمیت این مسئله از این جهت است که از آن جایی که، سرنوشت هر انسانی مرگ است لذا در جهان دیگر باید حساب و کتاب در میان باشد تا هر کس نتیجه اعمال خود را ببیند، لذا تعیین سرنوشت نهایی انسانها نیاز به حساب و کتاب دارد بدین جهت که هر انسانی اکثر کارهای خوب و بد خود را که در طول عمر انجام داده فراموش می‌کند، به علاوه به ظاهر اعمال خود می‌نگرد و از باطن آن‌ها اطلاع درستی ندارد و به همین جهت توقع پاداش‌هایی را دارد که در شأن او نیست. در حالی که خداوند متعال پاداش و کیفر بندگان را طبق استحقاق واقعی می‌دهند نه توقع و انتظار این و آن، بنابراین حساب قیامت لازم است تا بندگان عذری نداشته باشند و بدانند که طبق عدالت با آن‌ها رفتار شده است، لذا ازنتایج اساسی که دراین پژوهش مطرح شده، این است که وسیله سنجش اعمال در قیامت حق است و خداوند بر طبق حق با انسان برخورد می‌کند و هرعملی که مشتمل بر حق باشد سنگین و هرعملی فاقد حق باشد و از حق دور باشد سبک خواهد بود و نیز از جمله عوامل تأثیرگذار بر سنگینی میزان، حفظ حدود الهی، شرح صدر، ایمان و عمل صالح، ذکر صلوات، شهادتین، حسن خلق، زیارت مرقدائمه معصومین و.... اموری که موجب سبکی میزان است کفرو گمراهی و ریاکاری و نفاق خواهد بود.

عدل الهی به جهت پیوندی که با موضوع جبر واختیاردارد ، یکی از مباحث مهم واصولی ادیان الهی است و در اسلام نیزجایگاه ویژه ای دارد. از اهمیت این موضوع همین بس که بسیاری از مسائل و شبهاتی که در بین مردم در اعصار مختلف پدید آمده است ، اغلب مربوط به این عقیده است .دانشمندان و صاحب نظران بسیاری در این زمینه فعالیت کرده و آثار متعددی از خود برجای گذاشتند. علامه محمدتقی جعفری فیلسوف مسلمان معاصر ایرانی و اندیشمند برجسته دنیای اسلام و صاحب نظر مسایل مهم اعتقادی از جمله عدل الهی است. وی آثار متعددی در زمینه‌‌ها و موضوعات مختلف تألیف کرده است.کتاب ترجمه و تفسیر نهج البلاغه و تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی مولوی دو نمونه از آثار ارزشمند وی می-باشد. در اثبات شهرتش همین بس که امام خمینی وی را ملقب به «ابن سینای زمان» می‌کند. لذا لازم است آرای ایشان در این زمینه مشخص گردد.ایشان به عدل الهی از سه زاویه کلامی ، فلسفی و عرفانی نگاه می کند و با این سه دیدگاه عدل الهی را تعریف می کند . وی عدل را به لحاظ کلامی ، قرار دادن هر چیز در موقعیت خودش تعریف می کند که این تعریف با بهره گیری از کلام معصومین است . به لحاظ فلسفی ایشان عدل را با نظم معنی کرده و براین باور است که اگر در جهان نظمی نباشد، عدالتی هم نخواهد بود و به لحاظ عرفانی ،آن را به عشق تشبیه می کند که هر کس دیدگاه خاص خودش را از آن دارد .محمدتقی جعفری بارها بحث شرور را به عنوان یکی از مسائل مهم و کلیدی عدل الهی مطرح می کند و اذعان می کند که چیزی به اسم شر وجود ندارد و هر چیزی که در این عالم موجود است و ما از آن در رنج هستیم تنها ناملایماتی هستند که بخش عمده ای از آن ناشی از اعمال ماست . وی در ادامه می گوید ما نباید نام هر ناملایمتی را شر بگذاریم و از آن جانب به خدا و افعال او هجمه وارد کنیم و خدا را مقصر تمام کارهایمان بدانیم .پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به بررسی آرا و اندیشه‌‌های کلامی علامه محمدتقی جعفری که در آثارش مطرح شده، می‌‌پردازد تا بدین وسیله آرای وی در این زمینه جمع‌آوری و تبیین شود.

پژوهش پیش رو به بررسی آرا و اندیشه های کلامی شیخ مفید پیرامون عدل الهی می پردازد. شیخ مفید دانشمند عقل گرا ی شیعه که به عنوان پایه گذار اندیشه کلامی امامیه شناخته می‌شود، علاوه بر دسترسی به تمامی میراث نقلی شیعه به علوم عقلی برون دینی نیز تسلط داشته است و با ادبیات علمی رایج جهان اسلام در قرن چهارم هجری قمری به پایه گذاری و تدوین اصولی کلام امامیه می پردازد. در این تحقیق برای درک صحیح از اندیشه شیعه در مبحث عدل الهی، به بازخوانی آرای شیخ مفید در این موضوع خواهیم پرداخت. شیخ مفید، ضمن تعریف عدل به «جزا دادن به قدر استحقاق عمل»، اغلب موارد مواجهه خداوند با افعال آدمی را فراتر از عدل، بلکه بر اساس فضل بی انتهای خداوند می داند. وی که قائل به حسن و قبح عقلی ذاتی است، و ساحت قدسی خداوند را از ارتکاب به هرنوع فعل قبیح و یا فروگذار کردن از فعل واجب منزه می داند، دیگر قواعد کلامی از جمله قاعده لطف و اصلح را بر مبنای قاعده حسن و قبح عقلی و برپایه جود و کرم خداوند تعریف و تبیین کرده است. ایشان، مسائل کلامی مرتبط با عدل الهی را نیز با استفاده از قاعده حسن و قبح عقلی و در ارتباط با افعال آدمی تبیین کرده است. در مساله جبر و اختیار، ضمن نقد جبرگرایی و تکفیر جبرگرایان، و تعریف تفویض شرعی در این مبحث، به تبیین دیدگاه اهل بیت علیهم السلام در قالب نظریه الامر بین الامرین پرداخته است؛ و در بحث قضا و قدر با تقسیم افعال به فعل خدا و فعل بنده، مراتب قضا و قدر را در هر یک تشریح کرده است.وی اگرچه دلیل عقلی برای بدا نیافته است اما به استناد روایات اهل بیت علیهم السلام به دفاع از آموزه بدا و تشریح صحیح این آموزه پرداخته است.کلیدواژه ها: شیخ مفید، عدل الهی، قاعده حسن و قبح، قاعده لطف، جبر و اختیار، قضا و قدر، بدا.