آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در صدد نشان دادن عینیت وجود زمان از دیدگاه ابن‌سینا و کانت است. به این منظور، ابتدا دیدگاه این دو فیلسوف دربارۀ کلیات بررسی شده و چگونگی اخذ کلیات از امور حسی و خارجی که نشان‌دهندۀ اتصاف خارجی مفاهیم کلی است، بیان شده است. سپس، عینیت زمان و به دنبال آن چیستی زمان از دیدگاه این دو فیلسوف شرح داده شده است. زمان بر اساس تعریف ابن‌سینا، از جملة ادراکات حقیقی و بر اساس تعریف کانت، از جملة مفاهیم ترکیبی پیشینی است. با توجه به تعریف ادراکات حقیقی و همچنین بر اساس تعریف مفاهیم ترکیبی پیشینی که محل تلاقی امور عینی با امور ذهنی است، عینیت زمان قابل اثبات می‌باشد. همچنین در این مقاله به مقولات مرتبط با زمان، از جمله مسبوق بودن حوادث به ماده و زمان و نیز جوهریت زمان اشاره شده است.

سهروردی در تبیین خود از مسئله معاد، به این باور می رسد که نفوس سعادتمندان و کمالیافتگان بعد از مرگ، منجذب در عالم انوار قدسی شده و از اشتغالات برزخی برکنار می ماند. اما متوسطان از اهل سعادت بعد از مرگ با حفظ درجات در عالم صور معلقه یا اشباح مجرده مستقر می شوند. وی متذکر می شود که بعث اجساد و اشباح ربانی و کلیه وعده های پیامبران بدین گونه تحقق می یابد، اما در مورد نفوس اهل شقاوت، اظهاراتی دارد که مظنه تمایل به تناسخ است. ملاصدرا ضمن انتقاد از رویکرد سهروردی به مسئله معاد، بخصوص در اینکه او صورت های غیرجسمانی را که باعث نقوشی در خیال هستند، منشأ آثار ملائم و غیرملائم شمرده است، تبیین وی را متضمن مخالفت با ظواهر متون دینی دانسته و معتقد است: صرف اثبات استمرار بقای روح به هیچ وجه اثبات معاد قرآنی ـ یعنی حشر انسان ها با همین شکل و صورتی که در دنیا دارند ـ نیست. وی خود، با ابتناء بر مبانی حکمت متعالیه، ثابت می کند که آنچه در قیامت برانگیخته می شود همین بدن خاص مشهود است. مهم نیست که این بدن اخروی چه خصوصیاتی داشته باشد، بلکه مهم این است که «این همان است» محفوظ باشد.این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است.

فیلسوفان موحد در کنار تمایلات فطری که بشر برای شناخت خداوند دارد، هریک تلاش نموده‌اند، راهی استدلالی برای شناخت ذات و صفات الهی بیان نمایند، ارایه دلایل گونا‌گون از سوی فیلسوفان و متکلمان درباره‌ی خالق هستی بیش از آنکه درباره تصدیق به ذات خدا باشد، درباره تصور درست از خداوند بوده است و بر همین اساس، کوشش دانشمندان همواره در راستای شناخت درست از خالق هستی بوده است، در این میان، تلاش ابن‌سینا به عنوان رییس فلاسفه مشایی در جهان اسلام و توماس آکوئیناس به عنوان برجسته‌ترین متکلم الهی مسیحی در قرون وسطی بسیار قابل توجه است، به ویژه اینکه هریک از این دو دانشمند برجسته درباره صفات الهی دیدگاهی خاص ارایه نموده‌اند، ابن‌سینا با طرح نظریه اتحاد مصداقی و مفهومی صفات با یکدیگر و آکوئیناس با طرح نظریه آنالوژی، تلاش نموده‌اند، در بین نزاع‌های گسترده افراطی و تفریطی درباره ذات و صفات خداوند، راهی را برگزینند که ساحت ربوبی را از راه‌یابی کثرت‌ها حتی کثرت حیثیات منزه بدارند، دیدگاه ابن‌سینا در بین فلاسفه مسلمان به خصوص ملاصدرا با مخالفت جدی روبه رو شده است.

در این جستار، با تعریف دو علم کلام و اصول فقه و تبیین اجمالی ویژگی‌ مسایل این دو گستره از علوم اسلامی، به پیشینه‌ی تاریخی ورود مسایل کلامی‌ به حوزه‌ی مباحث اصولی اشاره شده است. این امر از نوعی ارتباط بین مسایل‌ کلامی و مسایل اصولی حکایت می‌نماید. علم کلام مشتمل بر مباحثی درباره‌ی‌ گزاره‌هایی حقیقی از احوال مبدأ و معاد است و دانش اصول متضمن بحث از گزاره‌هایی اعتباری است که در استنباط حکم شرعی فرعی مؤثر می‌افتد؛ بنابراین بیشتر مسایل علم کلام از حقایق، و مسایل دانش اصول از اعتباریات‌ است. در زمینه‌ی رابطه‌ی تصدیق حقیقی با گزاره‌های اعتباری، برخی از عالمان بر عدم رابطه‌ی منطقی تولیدی بین آن دو تأکید دارند و بعضی دیگر به وجود رابطه‌ی منطقی بین آن دو معتقدند. مهم‌ترین ثمره‌ی مترتب بر این دو نظریه آن‌ است که اصولی، تنها براساس نظریه‌ی اخیر می‌تواند از گزاره‌های کلامی در براهین اثبات مسایل اصولی استفاده نماید. با استقرا در مباحث اصولی طرح شده‌ در کتب دانشمندان این علم درمی‌یابیم که اصولیان از بعضی از گزاره‌های کلامی‌ به عنوان اصل و مبدأ تصدیقی و دلیل بر برخی مسایل و مباحث اصولی بهره‌ جسته‌اند.

دو ردیه که یکی مبتنی بر کلام اشعری و دیگری مبتنی بر کلام معتزلی است، در فاصله کوتاهی از یکدیگر در قرن ششم نگاشته شده اند و با رویکردهای مختلفی به نقد آرا فلاسفه در حوزه مسایل فلسفی مرتبط با معتقدات دینی، پرداخته اند. این دو ردیه هم به جهت انگیزه نویسندگان آنها و هم به لحاظ روش نقد مسایل فلسفی و هم به لحاظ محتوا و مضمون و هم به جهت میزان تاثیرگذاری، با یکدیگر تفاوت های عمده ای دارند. نگارنده در این مقاله دو اثر مزبور را در محورهای چهارگانه فوق با یکدیگر مقایسه کرده است.

رسالة فی الأرزاق یکی از رسائل ابن سینا است که آن را در منابع مربوط به ابن سینا از او دانسته اند و حدود بیست نسخه از آن در کتابخانه ها شناسایی شده است. و تردید در صحت انتساب آن به ابن سینا مشاهده نشده است.نام رساله در نسخه های ص و ث «رسالة فی الأرزاق» نامیده شده که علی القاعده از موضوع آن که بحث در ارزاق است، برگرفته است از موضوع آن که بحث در ارزاق است. اما، در نسخه م «رساله فی اللطف الخفی» نامیده شده است که از عبارت اول رساله برگرفته است از عبارت اول رساله که چنین است: «ان کثیرا ممن لم یستطع النظر فی الشان الخفی من لطیف حکمه اله تعالی». هم چنین با نام تقدیر الارزاق و رساله فی وجود العدل فی المخلوقات نیز خوانده شده است. در هر حال مشخص است که نام از خود ابن سینا نیست.سبب نگارش آندر باب سبب نوشتن این رساله، در نسخه ص آن را گزارش گفت و گوی بین یک جدلی با ابن سینا توصیف کرده که ابن سینا ما حصل آن را در این رساله توضیح داده است.اما در نسخه ث آن را پاسخ ابن سینا به در خواست ابوسعید ابوالخیر پنداشته است که اگر چنین باشد، باید در شمار موضوعات گفت و گوی ابن سینا و ابوسعید محسوب شود و در این صورت به مرور ایام مثل برخی دیگر از آن گفت و گوها، به لحاظ اهمیت موضوع، به صورت یک رساله مستقل مطرح شده است.

از نظر عرفا هدف از آفرینش انسان عشق بوده و نهایت مرتبه وجودی انسان نیز عشق می‌باشد. پس بحث از عشق مهم‌ترین بحث هستی است. رساله‌ی حاضر، پژوهشی کتابخانه‌ای با روش توصیفی ـ تحلیلی، که هدف آن بررسی مقایسه‌ای مفهوم، لوازم و آثار عشق از دیدگاه ابن سینا و مولاناست. از یک سو مولانا با اقتباس از قرآن و روایات در باب عشق سخنانی بی‌بدیل دارد. وی جذبه عشق و کشش عاشقی و معشوق را در سراسر عالم وجود، جاری و ساری می‌داند و معتقد است که عشق به حق و حقیقت در جمیع موجودات جهان، چنان حاکم و قاهر است که هیچ ذره‌ای از جاذبه و کشش عشق الهی بی‌نصیب نیست و گرنه تلاش و اضمحلال در کمین جهان خواهد بود. و از سوی دیگر ابن سینا که چهره برجسته مکتب مشائی است با استفاده از تفکر برهانی و استدلال عقلانی در باب عشق سخن می‌راند و قائل به سریان نیروی مقدر عشق در سراسر ملک وجود از ضعیف‌ترین درجه وجود، یعنی ماده المواد یا هیولای اولی گرفته تا قوی‌ترین مرتبه آن، یعنی حضرت واجب الوجود، ساری و جاری می‌داند، اگر چه عشقی که در ذات مقدس حق، نسبت به خودش وجود دارد، اساساً قابل قیاس با عشق در معلولات و ممکنات نیست. همچنین معتقد است: "عشق در حقیقت خود، چیزی جز نیکو شمردن امر حسن (نیک و زیبا ) و جدا ملایم نیست . بر این اساس وی معتقد است که هر یک از موجودات چیزی را که ملایم و سازگار خود میابد تحسین می‌کند اگر خود فاقد آن است به سوی آن کشیده می‌شود.

یکی از دغدغه‌های اساسی فیلسوفان مسئله اثبات وجود خدا بوده است. اهمیت این مسئله برای اسپینوزا که اساس فلسفه او را خدا تشکیل می‌دهد بیش از فیلسوفان دیگر است. او که مهم‌ترین اثر خویش، اخلاق، را با تعریف خدا آغاز می‌کند و با برترین سعادت انسانی، یعنی عشق، به خدا به پایان می‌برد، مسئله وجود خدا را در آثار مختلف خود مورد توجه قرار می‌دهد و وجود او را به دو شیوه لمی و انی اثبات می‌کند. اسپینوزا مفهوم جدیدی از خدا ارائه می‌دهد و او را جوهر واحد و طبیعت طبیعت آفرین می‌خواند که همه چیز در او است و واجد صفات نامتناهی و از جمله صفت بعد است. براهین مختلفی که وی برای اثبات وجود خدا اقامه می‌کند تقریباً متناظر با براهین دکارت، و به معنایی تقریر جدیدی از این براهین است. در این مقاله تقریرهای مختلف براهین لمی و انی در آثار اسپینوزا مورد بررسی قرار می‌گیرد و شباهت آنها با براهین دکارت نشان داده خواهد شد.

اثبات تجرد قوه خیال و اصول قائمه بر آن و بررسی و ارائه کارکردهای آن از مباحث مربوط به نفس و مقامات آن است. تحقیق و تبیین مسأله مذکور ارتباط مستقیم با اکثر مبانی فلسفی دارد. بدون تردید فلاسفه قبل از صدر المتألهین به بسیاری از این نکات پی نبرده‌اند و اگر هم پاره‌ای از این مباحث در کتب آنها دیده می‌شود چون همه قواعد مربوط به آن را ضبط نکرده‌اند، از رسیدن به حقیقت محروم مانده‌اند. صدر المتألهین در بررسی قوای نفس تجرد قوه خیال را اثبات می‌کند و دلائل ابن‌سینا بر مادی بودن قوه خیال را رد می‌کند. با اثبات تجرد این قوه و اثبات وحدت نفس با قوای نفس، مرتبه و صقعی به نام خیال متصل برای نفس مطرح می‌کند. خیال متصل از منظر ایشان جایگاه صور خیالی، صور منامیه و صور جزئی دریافتی از عالم غیب است. قوه خیال از نظر ملاصدرا دارای توانایی‌های خاص است از جمله نفس با کمک این قوه در مرتبه خیالی خود صور خیالی را ابداع و خلق می‌کند علاوه بر این توانایی حفظ و نگهداری دریافتهای غیبی و وحیانی نیز ویژه این قوه است. با اثبات تجرد قوه خیال بقاء آن در معاد نیز توجیه می‌شود و با بقاء آن در معاد، معاد جسمانی تبیین می‌شود که خود از شاهکارهای صدر المتألهین است. در تحقیق حاضر ابتداءً به بررسی جایگاه قوه خیال در بین سایر قوای نفس پرداخته می‌شود و ادله‌ای که بر تجرد آن اقامه گردیده مطرح می‌شود، سپس کارکردهای این قوه در مباحثی چون ادراک، دریافت امور غیبی، معاد جسمانی مورد مداقه فلسفی قرار می-گیرد.

پایان‌نامه‌ی حاضر در چهار فصل به بررسی عقلانیت در اندیشه‌ی فلسفی ابن سینا پرداخته و روش عقلی ایشان را مورد بررسی قرار می‌دهد. جناب بوعلی به عنوان رئیس المشائین بزرگ‌ترین مفسّر فلسفه‌ی مشائی و ارسطوئی بوده و خود نیز در این زمینه صاحب نظری به نام است. گرایش جناب بوعلی به عقلانیت اشراقی در دورن متأخر زندگی و سوال بر سر گذر ایشان از معبر عقلانیت بحثی به سمت روش اشراقی و اختلافات اهل نظر در این رابطه، مهم‌ترین دلیل نگارش این رساله بود.بخش اول از رساله با عنوان مبانی بحث به بررسی فلسفه‌ی مشاء، جایگاه بوعلی در فلسفه‌ی مشاء و توضیحی راجع به زندگی و آثار بوعلی اختصاص یافته و کلیات این مباحث به قلم تحلیل و بررسی بیان می‌شود.بخش دوم از رساله با عنوان عقلانیت بحثی، مفاد عقلانیت بحثی اعم از ارسطوگرایی، اهمیت به منطق و برهان و بنیاد قرار دادن اولیات را مطرح کرده و اهمیت برهان و منطق را درفلسفه‌ی بوعلی به تصویر می‌کشد. در این بخش با بررسی ادراک و مراحل آن از منظر بوعلی به جایگاه و نقش ادراک عقلی پرداخته شده و این نوع ادراک را به عنوان مهم‌ترین نوع از شناخت مورد بررسی قرار می‌دهد. بخش سوم از این رساله با عنوان عقلانیت اشراقی به بیان گرایش جناب بوعلی به عقل اشراقی اختصاص یافته و مصادر اشراقی تفکر بوعلی از جمله مصدر افلاطونی، مصدر افلوطینی، مصدر هرمسی، مصدر شریعت و عرفان با توضیحی راجع به چگونگی تأثیر هر مصدر در تفکر اشراقی بوعلی شمرده شده است. در این بخش که شامل چند فصل می‌باشد مولفه‌های عقل اشراقی نیز بیان شده و جوانب اشراقی در رسائل عرفانی ابن سینا و سه نمط آخر اشارات مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. بخش اخر در سه فصل به نتیجه‌گیری از کل تحقیق اختصاص دارد.ابتدا عقل دوره‌ی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و در فصل دوم اشراق در فلسفه‌ی بوعلی بیان شود و در آخرین فصل، مولفه‌های عقل بحثی و عقل اشراقی جمع‌بندی شده و مورد بحث بررسی اجمالیقرار می‌گیرد. به طور خلاصه بررسی کرده که به عنوان نتیجه‌ی بخش سوم قلمداد می‌شود.این اثر با استفاده از کتب و رسائل بوعلی چون اشارات و تنبیهات، شفا، مبدأ و معاد، تعلیقات، حی‌بن یقظان، رساله الطیر، رساله العشق نگاشته شده و تمام رساله جز نقل قول‌های مستقیم با پردازش قلم نویسنده بوده است.