مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مولانا مانند بسیاری از شاعران و نویسندگان این سرزمین کهن در سرودن آثار خود دیدگاه های انسان گرایانه دارد. مولانا با نظر به عظمت و نیروهای گوناگونی که در انسان سراغ دارد، چه در قلمرو فردی و چه درقلمرو اجتماعی، اصالت را از آن انسان می داند و در سرتاسر مثنوی این «انسان محوری» کاملا به چشم می خورد. از این منظر اندیشه های مولوی بسیار به روانشناسان انسان گرا از جمله مازلو نزدیک است. آبراهام مازلو بنیانگذار و رهبر معنوی جنبش روانشناسی انسانگرا محسوب می شود. او شدیدا از رفتارگرایی و روانکاوی، مخصوصا رویکرد فروید به شخصیت انتقاد کرد. به عقیده مازلو در صورتی که روان شناسان فقط انسانهای نابهنجار و آشفته را بررسی کنند، خصوصیات مثبت انسان مانند خشنودی، خرسندی، و آرامش خیال را نادیده می گیرند. ازاین رو وی به مفاهیم مثبت و از جمله خود شکوفایی تاکید کرد. مازلو معتقد بود در صورتی که نتوانیم بهترین نمونه های انسان، خلاق ترین، سالم ترین و پخته ترین افراد جامعه را بررسی کنیم ماهیت انسان را دست کم می گیریم. در این پژوهش تلاش بر آن است تا نزدیکی های اندیشه مولوی، به عنوان یک عارف ایرانی، با رهبر روانشناسان انسان گرا، مازلو، مورد بررسی تطبیقی قرار گیرد.

سفر به زمان و ورود به عوالم موازی جهان ماده يكی از مسائل كلان فيزيی مدرن است كه تحقق آن به دنبال تئوری «نسبيت انيشتين» و در سايه عبور از درگاه هايی چون سياه چاله ها و كرمچاله ها رنگ امكان به خود گرفته است، اما قوانين حاكم بر ماده امكان سفر به زمان را تا حد امتناع تنزل می دهند؛ زيرا مولفه مشتری روش های مذكور، رسيدن سرعت جسم به حد سرعت نور است و رسيدن به اين سرعت بر طبق قانون نسبيت مستلزم ميل كردن جرم جسم به بی نهايت و به تبع آن امتناع فيزيكی برای جابه جايی چنين جرمی است. از اين رو سفر به زمان تاكنون در حد يك معمای علمی ذهن نواز باقی مانده است. عبور از زمان از نگاه مولانا فرآيندی است كه در دامنه «معراج» قابل تحقق است و در دو حالت دفعی و تدريجی به وقوع می پيوندد. نكته در خور توجه آن است كه مولانا مانند فيزيک دانان امروز عبور دفعی از حصار زمان را از طريق سياه چاله های آسمانی ممكن می داند اما توجه وی به انضباط ذهنی- روانی مسافر زمان و اينكه عبور از زمان مستلزم داشتن هويت غيرزمانی و حواسی گسترده است، ديدگاه او را از فيزيک دانان متمايز می كند. ابتنا و گره زدن ديدگاه مولانا بر اَبَرنظريه نسبيت در فيزيک می تواند به رخنه پوشی ديدگاه های فلسفی- عرفانی ما و به تبع آن به يك جهش كلامی بينجامد.

اشعار خواجه حافظ شيرازی پس از او، همواره مورد استناد و استشهاد مولفان عرفان، چه نظری و چه عملی، قرار می گرفته است از جمله در آثار عرفانی امام خمينی. در اين مقاله دو بيت حافظ در آثار امام و چگونگی استناد و استشهاد امام بدان ها، پس از بيان معنای كلی آن ها، بررسی شده است. يكی بيت: «عنقا شكار كس نشود... ديگری: پير ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت...،.بيت نخست از ابيات معروف در مبحث ناممكن بودن اكتناه ذات اقدس در باب معرفت به حق تعالی است كه امام به تناسب آن را در لابه لاي مباحث خويش جای داده است. بيت دوم كه از ابيات بحث برانگيز در مبحث كلامی دخول شر در آفرينش است و به جهت ايهام موجود در آن به گونه های مختلف تفسير شده است، توسط امام با استفاده از توحيد افعالی به گونه ای مورد استناد قرار گرفته است كه ايهام آن گشوده بلكه ايهامی در آن ديده نمی شود.

تعامل ميان خدا و انسان، همواره يكی از مسايل مهم در حوزه دين و معرفت خداوند بوده است. انسان در سايه سار فرهنگ ويژه ای كه در آن باليده، ارتباطی ويژه با خدا برقرار می كند و تلقی های منحصر به فردی از خدا بر جان خويش نقش می زند. مصيبت نامه عطار نيشابوری با هدف اتصال به ذات حق و شناخت خداوند، عرصه پرتلاطمی از طرز تفكر و تلقی طبقات بشری از خداوند است. مهم ترين شخصيت های اين اثر عرفانی، يعنی عارفان و ديوانگان در كنار شخصيت هايی چون پيران و مخلوقات غيرانسانی، حامل تازه ترين و متفاوت ترين انواع ارتباط با خداوند هستند. در اين مقاله كوشيده شد تعامل خداوند و مخلوقات انسانی و غيرانسانی، با توجه به دو صفت ويژه قهر و لطف الهی در ارتباط با انسان و جهان، انواع ارتباط عاشقانه و گستاخانه با خداوند در تلقی قشرهای مختلف اجتماعی تبيين شود و با توجه به حركت كل هستی تحت اراده و عنايت الهی به سوی خداوند، تلقی عطار از ارتباط بی واسطه هر انسان با خداوند و تكثر راه های ارتباط با او نموده گردد.

پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: " انی بعثت لاتمم مکارم الاخلاق". همچنین آن حضرت حسن خلق را کلید بهشت معرفی می کنند. در دین مبین اسلام حسنه و مدارا و صلح جویی همواره تاکید و از کینه ورزی، عدوات به عنوان زذایل اخلاقی نهی شده است. عارفان مسلمان با نگاهی ظریف و هنرمندانه به دین و مباحث اخلاقی، متون خود را با گوهر تعلیم آراستند و به ویژه سدۀ هفتم تعالیم عرفان اسلامی در بطن زندگی مردم جاری و پیام انسانی و اخلاقی دین اسلام با نگاهی عرفانی و هنری مردم را به سجایای اخلاقی، مثل اخوت، نوع دوستی، دوری از خصومت و کینه توزی، تحمل و صبر برای رسیدن به صلح و وحدت و یکپارچگی دعوت کردند. بزرگ پهنه ادب فارسی، سعدی، مولوی و حافظ پیام صلح، دوستی و اخوت آنان برجسته تر و نمایان تر به خوانندگان منتقل شود.

یکی از موارد مهم در آراء تربیتی مولانا، تسلیم و رضا در برابر امر حق است. نزد سالکان، تسلیم عبارت است از استقبال قضا و تسلیم به مقدرات الهی. مقام تسلیم فوق مرتبه توکل و رضاست. و مرتبه رضا فوق مرتبه توکل است. در توکل، سالک در همه امور خود، خدا را وکیل خود قرار میدهد. در رضا به هر چه خداوند بخواهد و انجام دهد، راضی می شود؛ اما در مقام تسلیم، سالک قطع تعلق می کند و دیگر برای وی طبعی باقی نمی ماند تا موافق یا مخالف باشد. مولانا در همه امور، شرط اصلی را تسلیم می داند و بس. وی می گوید زمانی که مرد حق، تسلیم محض حق باشد، جریان عالم نیز با خواست خداوند، بر وفق مراد وی خواهد بود. زیرا که همه هستی، تحت فرمان حق عمل می کند. در حدیث آمده است کسی که از آن خدا و برای وی باشد، خداوند نیز برای او خواهد بود. مولانا در یکی از داستانها از قول انبیا می گوید که ما در درگاه الهی، هیچگاه ملول و دلتنگ نیستیم، تا از سختی و دوری راه در جا بزنیم و ناامید شویم. وقتی معشوق (حق) با ما همیشه حاضر است، نثار جان در برابر رحمتهای او دلیل شکرگزاری ماست. در چنین شرایط روحی و معنوی دل ما پر از شادی و گلشن های معنوی است و پیری و پژمردگی به وجود ما راه ندارد. دائمأ جوان و با طراوت هستیم ... مولانا معتقد است که با تسلیم و رضا حق بر قلب انسان تجلی می کند. پس چه تربیتی والاتر از این و چه زندگی شیرین تر از این!

ملکوت از واژگانی است که فهم صحیح و عمیق آن نقشی چشمگیر در تقویت نگرش توحیدی و عرفانی دارد. به سبب همین نقش محوری است که این کلمه در ادبیات غنی پارسی، به ویژه اشعار حافظ نیز بازتاب داشته است. ملکوت مفهومی تشکیکی است که معنای ساده و قابل درک آن برای همه، همان مالکیت مطلق خدای متعال و استناد همه اشیاء به اراده الهی و وصف خالقیت اوست؛ اما معنای عمیق و اعلای آن باطن عالم خلقت و عین ربط بودن همه اشیاء و موجودات به پروردگار عالمیان است. نویسندگان این نوشتار بر آنند که استعمال واژه «ملکوت» در غزلیات حافظ شیرازی در همین معنای أخیر آن بوده است. البته استاد غزل پارسی علاوه بر استلهام معنایی از قرآن در این زمینه، از تصویرسازی های فرا بشری قرآن نیز اثر پذیرفته و با ارائه تصویرگری هایی بدیع و دل انگیز، معانی و مفاهیم قرآنی را با جذابیت و زیبایی خاصی در اشعار خود مطرح نموده است.

جلوه ها و ابعاد مختلفی از آیین مسیح نظر عارفان را به خود جلب کرده، که آموزه تثلیث یکی از آن جلوه هاست. عارفان مسلمان نیز همچون دیگر صنوف عالمان، در رویارویی با این آموزه، سکوت اختیار نکرده، درصدد انتقاد برآمدند؛ امّا به جهت وجود برخی تفاوت ها در دیدگاه اهل عرفان نسبت به دیگر عالمان، به ویژه متکلمان، این مقاله بر آن است که این موضوع را، از نگاه چند تن از عارفان برجسته اسلامی مطالعه و بررسی کند. در این رهگذر، ضروری است شناختی هر چند کلی از مواضع و دیدگاه های این طایفه، در باب تثلیث مسیحی به دست آید. در مجموع، با بررسی آثار عرفانی و مرور اقوال مختلف، این جمع بندی حاصل می شود که عرفا درخصوص تثلیث مسیحی اتفاق نظر ندارند؛ زیرا هم آرای تسامح آمیز و تاحدودی مثبت وجود دارد و هم دیدگاه های انتقادآمیز و گاه منفی. با این وصف در اکثر این دیدگاه ها، مقایسه با دیدگاه های غیر عرفانی، نوعی مدارا و رواپذیری دیده می شود که می تواند ناشی از نگاه خاص اهل عرفان به جهان هستی و مافیها مبانی فکری و خصایص دیگر آن باشد.

پژوهش حاضر، قصد دارد ابعاد مختلف « سکوت و سخن » را به عنوان یکی از مبادی سلوک اخلاقی و عرفانی در منظومه‌ی زبانی و فکری سنایی غزنوی بکاود و از آنجا که در آثار عرفانی و حکمی، پیش از سنایی نیز از این مسأله سخن رفته و بویژه "ملامتیّان " روی آن تأکید کرده و در آن موشکافی‌ها نموده‌اند، به میراث عرفانی قبل از سنایی نیز، به منزله‌ی آبشخورهای اصیل و نخستین این اندیشه توجّه شده است.ما سکوت و سخن را در دو حوزه‌ی «اخلاق» و «عرفان» بررسی کرده‌ایم . دو حوزه‌ای که در عین استقلال ، ارتباط بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند . در کتابهای اخلاقی و تعلیمی و حکمی به مواضع سکوت و سخن، آفات زبان، فواید خاموشی و مباحثی از این دست اشاره شده است. در سنّت عرفانی، موضوعاتی همچون دعوی و معنی سالکان طریق، آشکار کردن یا پنهان نمودنِ کشف و کرامات، ذکر و مراتب آن، عجز عقل از شناخت خدا، زبان دین و بیان ناپذیری تجارب عرفانی، زبان بشر و تشبیه و تنزیّه خدا و پاره‌ای مباحث دیگر مطرح شده، که جوانب گوناگون این تحقیق را دربر می‌گیرند و پیوند تنگاتنگی با آن دارند.در میان شاعران عارف، سنایی نخستین کسی است که با تکیه بر اندیشه‌های "ملامتی و قلندری" به "سکوت و سخن" در معنای وسیع آن توجّه کرده و مخاطب خود را به ترک دعوی و حرکت به سوی صدق و اخلاص و معنی و خاموشی فراخوانده است و حقیقت رهایی و رستگاری واقعی را در "خاموشی" می‌داند. اندیشه‌ای که پس از سنایی نیز استمرار یافت و جلوه‌هایی از آن پس از آنکه در زبان سنایی درخشندگی و برجستگی ویژه‌ای پیدا کرد، در آثار شاعران عارف و اخلاق گرایی همچون عطّار و مولوی و سعدی، مجال بروز و ظهور یافت.