مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تحول علمی شیخ مفید همواره مورد گفتگو و بحث‏های گسترده‏ای بوده است که موافقان و مخالفانی را به دنبال داشته است. از جمله مسائلی که موجب تشدید انتقادات علیه ایشان بویژه از سوی اخباریان بوده است، شدّت گرایش وی به «عقل» است. ما مدعی هستیم که برای رعایت انصاف در نقد، لازم است اولا بر پایه‏ی عبارت های منسوب به ایشان طریق یا اصیل بودن عقل نزد شیخ، روشن گردد و ثانیا دیدگاه‏های کلان ایشان در حوزه‏ی تعاملات عقل و نقل دیده شود سپس عملکرد ایشان در مقابل مبانی مورد نظر ایشان ارزیابی گردد. در این نوشته با طرح اجمالی دو نکته‏ی نخست سعی شده بستر و زمینه‏ی مناسب برای نقد منصفانه‏ی آثار ایشان عملکرد ایشان در نگاشته های انتقادی دیگر فراهم گردد.

چکیده یکی از مسائل مهم در تاریخ کلام اسلامی بحث از معنا و جایگاه عقل است و پذیرش یا رد عقل به عنوان یکی از منابع دینی تأثیر بسیاری در یک نظام اعتقادی خواهد داشت. در این رساله سرگذشت مسئله عقل در دوران نخستین (تا نیمه قرن پنجم) در امامیه با توجه به دو نقطه عطف شکل‌گیری متکلمان در اواخر سده اول و تعاملات کلام امامیه و معتزله از سده چهارم بررسی شده است. در فصل نخست نشان داده شد که قرآن و روایات نخستین (قرن نخست) به جنبه‌های معرفتی عقل توجه نشان داده و مسلمانان را به تعقل فراخوانده‌اند. از اواخر سده اول با ظهور متکلمان نخستین بازاندیشی‌ها در ‌عقل‌گرایی امامیه صورت گرفت. در مسئله وجودشناسی هرچند محدثان عقل را جوهری مستقل از انسان می‌دانستند، ولی متکلمان صرفاً عقل را ابزاری در انسان برای معرفت می‌دانستند. در مسئله رابطه عقل و منابع وحیانی هرچند همه امامیه در این دوره به حجیت توأمان عقل و امام معتقد بودند، ولی محدثان صرفاً از عقل برای فهم معارف وحیانی بهره می‌بردند و متکلمان امامیه افزون بر فهم و استنباط معارف دینی، برای تبیین و نظریه‌پردازی برون‌متنی معارف دینی و دفاع از اندیشه‌های خود در برابر مخالفان نیز از عقل استفاده می‌کردند. در بحث رابطه عقل و معرفت نیز هرچند محدثان و بسیاری از متکلمان معرفت را اضطراری می‌دانستند و معتقد بودند که خداوند معرفت را در قلب انسان قرار می‌دهد و عقل انسان با عقلانی یافتن‌شان به آنها اقرار می‌کند؛ ولی بنا به دیدگاه هشام بن حکم و شاگردانش این معرفت پس از استدلال بالفعل می‌شود. از سده چهارم تعاملات کلام امامیه و معتزله زمینه تحولات بعدی در مسئله عقل را فراهم نمود. هرچند عالمان امامیه در مدرسه قم مانند کلینی و صدوق با احیای اندیشه‌های کلامی مدرسه کوفه و تعاملی حداقلی با معتزله سعی کردند در برابر این جریان ایستادگی کنند، ولی دانشمندان امامیه در مدرسه بغداد علی‌رغم تقابل جدی در عرصه‌هایی چون امامت، در نزدیک کردن کلام امامیه و معتزله تلاش بسیاری داشتند. در بحث وجود‌شناسی عقل هرچند شیخ مفید همچون متکلمان مدرسه کوفه عقل را عرضی می‌دانست که خداوند در وجود انسان‌ها قرار داده و به وسیله آن انسان امور استنباطی را می‌فهمد و خوب و بد را تشخیص می‌دهد، سید مرتضی و دیگر شاگردانش همچون معتزلیان عقل را صرفاً مجموعه‌ای از علوم بدیهی دانستند. در مباحث معرفت‌شناسی عقل عالمان مدرسه کلامی بغداد (به جز حسن بن موسی نوبختی) با پذیرش نظریه اکتسابی بودن معرفت و رد معرفت اضطراری و همچنین وجوب نظر همراهی بیشتری با معتزلیان داشتند. در این بین شیخ مفید در بحث رابطه عقل و وحی همچنان مانند پیشینیان خود می‌اندیشید و با معتزله مخالفت می‌کرد. این در حالی است که سید مرتضی در این بحث اندیشه‌های استاد خود را به نقد کشید و همچون معتزله عقل را بی‌نیاز از وحی دانست. در همه این مباحث ابوالفتح کراجکی با شیخ مفید همراهی کرد، در حالی که دیگر شاگردان مفید اندیشه او را کنار گذاشته و با سید مرتضی همراه شدند.

درسگفتار فوق درباب الهیات نقلی مسیحی به بحث پرداخته است، به علاوه مباحثی نظیرعلم کلام، دین مسیحیت و اسلام، عدل، شر و... را نیز مطرح می کند.

«القواعد الکلامیه»، کتابی است به زبان عربی که در شرح تعدادی از قواعد کلام اسلامی تالیف علی ربانی گلپایگانی، می‌ باشد. مولف در این کتاب به شرح و بررسی این قواعد پرداخته که عبارتند از: قاعده تحسین و تقبیح عقلی، عدل و حکمت، قاعده لطف و قاعده اصلح. این‌ ها قواعد کلامی هستند که بسیاری از مباحث کلامی عدلیه بر آن‌ ها مبتنی است.

(از مجموعۀ 7 جلدی)کتاب حاضر جلد پنجم از "مجمع الشتات فی الاصول و الاعتقادات "است که به مناسبت برگزاری کنگره بزرگداشت حضرت آیت‌ا...اشرفی اصفهانی 1279 1361 (چهارمین شهید محراب) به طبع رسیده است .این کتاب در اصل مجموعه دست نوشته‌ها، تقریرات و متن سلسله درس‌های نامبرده است که در قالب هفت جلد به چاپ رسیده است .عمده مطالب کتاب به زبان عربی و بخش‌های کوتاهی از آن به زبان فارسی است .موضوع اصلی کتاب، اصول اعتقادی اسلامی است که با استناد به آیات قرآن کریم و روایات تدوین شده است .جلد حاضر، حاوی این موضوعات است :حروف مقطعه قرآن، علم غیب، نزول قرآن، کشتی حضرت نوح، قرآن و علوم زمین، دعا، ادیان عرب جاهلی، امر به معروف و نهی از منکر، نماز، سبب نزول برخی آیات قرآن کریم، برتری شیعه بر سایر فرق، قصه حضرت ابراهیم و ذبح ابراهیم، و قصه عصای موسی .در انتهای کتاب فهرست موضوع، آیات قرآن کریم، اماکن، اعلام، مصادر و کتب درج شده است .

مراد از فقهین و فقه اکبر: علم عقایدو علم فقه و علم تصوف می باشد. در این کتاب درباره این سه فقه کبیر بحث می شود.