مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

معین الفکر فی شرح الباب الحادی عشر: نخستین شرح شناخته شده از ابن ابی جمهور بر الباب الحادی عشر، معین الفکر نام دارد. تاریخ تألیف آن به روشنی معلوم نیست. اما از آنجا که مؤلف بعداً این رساله را با نام معین المعین شرح کرده و در کشف البراهین (تألیف 17 ذی الحجة 878 هجری) از آن نام می برد، قطعاً پیش از این تاریخ تألیف شده است./ آغاز: الحمد لله واجب الوجود لذاته الذی بدایة الأشیاء کلها بعنایته ... و سمّیته بمعین الفکر فی شرح الباب الحادی عشر. / انجام: و قد أودعت لک فی هذا المختصر ما یعطیک هذا المقصود و یمنحک هذا المطلوب ... و صلی الله علی محمد و آله الطیبین و سلم تسلیماً کثیراً./ از آنجا که ابن ابی جمهور نام این رساله را در اجازه ی خود به شیخ محمد بن صالح الغروی ذکر کرده است، تردیدی در انتساب آن به وی وجود ندارد. / از این رساله، نسخ خطی مستقلی جز آنچه در ضمن معین المعین به تمامه نقل شده است، وجود ندارد.

باب حادی‌عشر اثر علامه حلّی از کتب معتبر و ارزشمند در علم کلام است که بالغ بر ۲۰ شرح و چندین ترجمه بر آن نوشته شده و هم چنین توسط شعرا به فارسی و عربی به نظم درآمده است.خضر بن محمد رازی حبلرودی ازجمله شارحین کتاب مذکور است، وی یکی از علمای بزرگ قرن نهم به شمار می‌رود که تألیفات و شروح متعددی در حوزه منطق، فلسفه و کلام دارد. ازجمله تألیفات وی، شرح باب حادی‌عشر است که ابتدا به صورت مبسوط با نام جامع الدرر نگاشته شد و سپس حبلرودی همین کتاب را خلاصه کرد و گزیده‌ای از آن را با افزودن فوائدی با نام مفتاح الغرر لفتح الباب الحادی‌عشر به رشته تحریر درآورد.پژوهش حاضر، تصحیحی انتقادی بر رساله مفتاح الغرر است که هم به جهت شرح باب حادی‌عشر و هم به جهت علم و منزلت شارح آن حائز اهمیت است. روش این تصحیح روش التقاطی است و به صورت مقابله ۴ نسخهاز ۵۳ نسخه موجود از این رساله و یک نسخه چاپی از خود باب حادی‌عشر انجام گرفته است.

این‌ کتاب‌ شرحی‌ بر شرح‌ باب‌ الحادی‌ عشر فاضل‌ مقداد است‌

نتائج الفكر في شرح الباب الحادي عشر، شرح مزجی محمد کرمی بر «باب حادی عشر»، اثر علامه حلی (متوفی 726ق) است. این شرح در چهار جلد منتشر شده است. «الباب الحادي عشر»، باب یازدهم از «منهاج الصّلاح في مختصر المصباح» است که به سبب اختصار و جامعیت در علم کلام مورد توجه قرار گرفته و از دیرباز به‌عنوان کتاب درسی در حوزه‌های علمیه شیعی تدریس می‌شده است. ناصر کرمی بر کتاب والدش مقدمه نوشته است. باب حادی عشر با دقت و ایجاز بسیار، خلاصه‌ای از اصول مذهب شیعه شامل: توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد را به‌صورت استدلالی بیان داشته است. این کتاب کوچک از سوی دانشمندان شیعه مورد شرح و حاشیه قرار گرفته و معروف‌ترین شرح آن «النافع يوم الحشر» تألیف فاضل مقداد از عالمان سده هشتم هجری است. شارح در مطلع کتاب چنین نوشته است: «این کتاب عهده‌دار بحث از اثبات صانع و نقد گفته‌های مادی‌گرایان شرق و غرب در همه اصولشان که برای استحکام مبانی طبیعی ایجاد شده است، می‌باشد و نیز متکفل بحث از آنچه بر صانع لازم و آنچه بر او جایز نیست و بحث از نبوات عامه و خاصه و بحث از امامت و معاد جسمانی است». ناصر کرمی در مقدمه‌اش این کتاب را مفصل‌ترین شرح بر باب حادی عشر دانسته است: «ولکن آنچه در این مجموعه، مشاهده می‌شود آن است که تا آنجاکه در این مجال استقرا و تتبع کردم، از مبسوط‌ترین شروح باب حادی عشر است؛ چراکه شارح تنها به بیان عبارت و حل معضلات کلام علامه حلی (صاحب متن) بسنده نکرده است، بلکه در ابواب مجمل کتاب مانند توحید و عدل و نبوت تا امامت و معاد بسیار شرح داده است...». شارح مباحثش را با یک مقدمه آغاز کرده است. سپس بحث را با این عبارت آغاز کرده که انسان‌ها با کائنات سه گونه برخورد کرده‌اند: اثبات صانع، نفی صانع و تحیر و تردد. این موضوع با بررسی افکار غربیان پیرامون الحاد و نیز راه‌های اثبات صانع ادامه یافته است. در سنت، روایات فراوانی در موضوع توحید وجود دارد؛ از جمله آن‌ها پاسخ امام صادق(ع) به ابوشاکر دیصانی زندیق است که با ذکر توصیف ویژگی‌های تخم‌مرغ برای زندیق، او را به معبودش راهنمایی کرد و او شهادتین گفت و شیعه شد‏. در بخش انتهایی این مقدمه، توحید مفضل ارائه شده است. این مطالب تا صفحه 269 کتاب را پوشش داده است. کرمی پس‌ازآن شروع به شرح متن می‌کند و به شیوه مزجی عبارات علامه را شرح می‌دهد. متن با قلم درشت‌تر و با ذکر آن در پرانتز، از شرح متمایز شده است.

ترجمه و شرح باب حادى‌عشر به قلم محسن غرویان، شرح و توضیح باب یازدهم «منهاج الصلاح فی اختصار المصباح» اثر علامه حسن بن یوسف حلّى (متوفى 726ق) است. علامه حلى، کتاب منهاج را به عنوان مختصرى از کتاب «مصباح المتهجد» شیخ طوسى در ده باب تنظیم کردند و سپس به درخواست وزیر وقت محمد بن محمد قوهدى باب یازدهم را با عنوان «الباب الحادی‌عشر فیما یجب على عامة المکلفین من معرفة أصول‌الدین» بر آن افزودند. مترجم محترم با همکارى سید محمدرضا طالبیان تلاش کرده‌اند که با قلمى روان مراد ماتن و شارح را در اختیار طلاب و دانشجویان قرار دهند. شارح انگیزه نگارش اثر را چنین توضیح داده است: «این کتاب با اینکه الفاظش اندک است اما دانش فراوانى در آن است. و با اینکه مختصر است، فوائد زیادى دربردارد. در گذشته‌ها من به درخواست عده‌اى از برادران چیزهایى نوشتم که با تبیین دلایل و براهین، در حد مطالب این کتاب کمک مى‌کرد، اما حوادث روزگار من را از تکمیل آن باز داشت؛ چراکه زمانه آدمى را از رسیدن به مرادش باز مى‌دارد و بین او و مطلوبش حائل مى‌شود. اما سپس در بعضى سفرها با وجود مشغله فراوان و تشویش فکرى مجالست و مذاکره با بعضى از علما رخ داد و بعضى از بزرگان و اعاظم از من خواستند که مجدداً تجدید نظر کنم و در آن‌چه قبلاً نوشته بودم تأمل نمایم و به آنچه گرد آورده بودم رجوع کنم. من نیز دعوت آنان را اجابت کردم». شیوه ارائه مطالب بدین‌ترتیب است که در یک صفحه متن و در صفحه دیگر ترجمه و شرح ذکر شده است. فهرست مطالب در ابتداى کتاب و در پاورقى‌هاى کتاب نیز آدرس آیات و توضیحات اندکى ارائه شده است.

ترجمه و شرح باب حادى‌عشر اثر على شيروانى، ترجمه و شرحى فارسى بر شرح عربى مقداد بن عبدالله سيورى مشهور به فاضل مقداد (متوفاى 826ق) است كه خود شرح باب حادى عشر علامه حلّى (متوفى 726ق) است. شرح فاضل مقداد سالهاى متمادى از كتب درسى در كلام و عقائد اماميه در حوزه‌هاى علميه بوده و در چند دهه اخير در دانشگاه‌هاى داخل و بعضاً در خارج از كشور ايران نيز از كتب درسى بوده است (كوچنانى، عباسعلى، ص148). اين شرح بارها به فارسى نيز ترجمه شده است. كوچنانى در ابتداى مقاله‌اش به تعدادى از اين ترجمه‌ها اشاره نموده و مورد نقد قرار داده كه خواننده مى‌تواند با مطالعه اين مقاله با ديد روشن‌ترى از ترجمه شيروانى استفاده نمايد (همان). شيروانى پس از آوردن بخشى از متن عربى كتاب در بالاى صفحه، در ذيل به ترجمه و شرح مختصر آن اقدام نموده و ترجمه‌اى سليس و روان ارائه نموده است. مترجم در ترجمه اثر رعايت امانت را كرده و عناوين و مطالبى را كه از خود به متن افزوده را داخل كروشه قرار داده است. وى اگر توضيح مفصل‌تر يك لفظ، عبارت يا اصطلاح را لازم ديده آن را به پاورقى كتاب منتقل كرده است. همچنين اگرچه آدرس روايات را متذكر نشده اما آدرس آيات و سوره‌ها را جلوى آيه داخل كروشه آورده و تمامى آيات و روايات را نيز اعراب‌گذارى كرده است.

کتاب کلامی معروف شیعی، باب یازدهم از منهاج الصّالح فی مختصر المصباح که علامه حلی • (متوفی ۷۲۶) به خواهش وزیر محمدبن محمد قوهدی نوشته و در آن مصباح المُتَهَجِّد شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰) را که در ادعیه و عبادات است خلاصه کرده است. وی تلخیص خود را در ده باب گردانیده و سپس از جهت آنکه شناخت عبادت و دعا، فرعِ شناخت معبود و مدعو است و صحت عبادت بستگی به صحت اعتقاد و ایمان دارد بابی به نام باب یازدهم (الباب الحادی عشر)، در شناخت اصول دین به آن افزوده است. علامه حلّی در این بابِ یازدهم، از اصول دین آنچه را به اجماعِ علما بر هر مسلمانی واجب است چنین برمی شمارد: شناخت خدا و صفات ثبوتیه و سلبیه او و آنچه بر او صحیح و از او ممتنع است، و شناخت نبوت و امامت و معاد. مؤلف الذریعَه متجاوز از بیست شرح برای آن یاد کرده است. از میان شروح باب حادی عشر شرح فاضل مقداد • (متوفی ۸۲۶) به نام النافع یوم الحشر فی شرح باب حادی عشر بیش از شروح دیگر مورد توجه اهل علم و تدریس در مدارس و حوزه ها قرار گرفته و بارها طبع و نشر شده است.

این اثر شرح باب یازدهم افزوده علامه حلی بر خلاصه کتاب «مصباح المتهجد» شیخ ابوجعفر طوسی با عنوان «کتاب منهاج الصالح فی مختصر المصباح» است. کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی دارای ده باب درباره عبادات و ادعیه است. علامه حلی جهت آموزش عقاید اسلامی بابی به نام باب حادی عشر (یازدهم) بر آن افزود. و فاضل مقداد آن را شرح کرد. فاضل مقداد ابتدا متن کلام علامه حلی را نقل کرده، سپس با استناد به ادله و براهین عقلی و نقلی آن را شرح داده است. کتاب شامل این سر فصل‏هاست: وجوب معرفت اصول دین، اثبات واجب الوجود، صفات ثبوتی و سلبی، عدل، نبوت و امامت و معاد.