جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حرکت توسطیه و قطعیه، از مباحث عمیق فلسفه است. ژرفای بحث، باعث اختلاف نظر فیلسوفان بزرگی، همچون شیخ‌الرئیس، محقق داماد، صدرالمتألهین، حکیم سبزواری و علامه طباطبایی رحمه‌الله علیهم شده است. از این‌رو، برای اصطیاد نظریه‌ای که به واقعیت، نزدیک‌تر به نظر می‌رسد، لازم است در آغاز، سیر و تاریخچه بحث بررسی شود، آن‌گاه، اقوال حکمای قبل از حاج ملاهادی سبزواری؛ تبیین گردد و سرانجام، نظر ایشان، در مقایسه با آرای دیگران ارزیابی شود.

‫مبحث بعثت انبيا( ، يکي از ارکان مباحث کلامي و علم عقايد به شمار ميآيد که عدم درک صحيح از اين مقوله، نتايج زيانباري را براي بشريت به دنبال داشته است. اين پژوهش در چهار فصل، به اين موضوع از ديدگاه شهيد مطهري? و ابن ميمون پرداخته است. نويسنده پس از کليات، نخست به ضرورت و اهداف بعثت انبيا( از ديدگاه شهيد مطهري و ابن ميمون پرداخته است. سپس حقيقت بعثت از ديدگاه شهيد مطهري و ابن ميمون و در پايان، ختم نبوت ازديدگاه آن دو بيان شده است. هر دو ضرورت وجود پيامبران را براي حاکميت نظم اجتماعي و سعادت بشر لازم ميدانند. البته شهيد مطهري، جنبه اخروي بعثت را نيز مدّ نظر قرار داده و براي فهم سعادت و شقاوت ابدي، راهنمايي انبيا( را براي بشر ضروري ميداند. شهيد مطهري دو هدف عمده براي بعثت انبيا ذکر ميکند: دعوت به سوي خدا و به پاداشتن قسط و عدل در جوامع بشري. ولي بنا بر ظاهر عبارت ابن ميمون، جنبه نظم و انتظام بخشي به جوامع انساني، جزء اهداف انبياست. از اهميت زياد او به نظم در جامعه، فهميده ميشود که گويا سعادت جمعي را هدف اصلي بعثت انبيا( ميداند. هر دو، بعثت انبيا( و نبوت را مأموريت الهي براي ارشاد و هدايت مردم ميدانند. در بحث از ختم نبوت، هر دو در اصل ختم نبوت اتفاق نظر دارند؛ ولي نظرشان در مصداق متفاوت است. ابن ميمون شريعت موسي عليه السلام را شريعت ختميه ميداند و شهيد مطهري? بر شريعت ختميه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم استدلال ميکند. وي دين اسلام را دين واحد الهي از آدم تا خاتم صلي الله عليه و آله و سلم دانسته و با وجود اختلاف شرايع، ماهيت دين را تغيير ناپذير ميداند. نويسنده در پايان، خلاصهاي از ديدگاههاي ايشان را با عنوان خاتمه يادآوري نموده و ديدگاههاي مشترک و تفاوت ديدگاههاي آنها را بيان کرده است.

‫ويژگيها، عناصر و مؤلفههاي انسان کامل، همواره يکي از مهمترين دغدغههاي متفکران بوده است. اين پژوهش در چهار فصل، اين مسئله را از ديدگاه دو متفکر بزرگ، مرتضي مطهري و فريدريش نيچه بررسي کرده است. استاد مطهري بر اساس مبنا و معيار اسلامي خود، انسان کامل را انساني ميداند که همه ارزشهاي انساني در او به صورت هماهنگ رشد کرده و به حدّ اعلاي خود برسند. بنابراين، کمال انسان در تعادل و توازن است؛ يعني داشتن همه استعدادهاي گوناگون و به فعليت رساندن آنها. انسان کامل، يعني انساني که قهرمان همه ارزشهاي انساني است. ايشان بر اساس اصول و جهان بيني اسلامي، ويژگيهايي را براي انسان کامل بيان ميکند که عبارتاند از: داشتن علم و آگاهي، قدرت و توانايي، هنر و جمال، تقوا و پارسايي، عشق، ايمان، آرمان ايدهآل، روح انقلابي و آزادمنشي، علاقه به سياست و سرنوشت مردم، رهايي از قيد شهرت طلبي و برتري جويي، احساس عرفاني و پرستش حق، مهر و محبت نسبت به خير، و داشتن ادراک هنري. فريدريش نيچه فيلسوف و شاعر آلماني است که فلسفه وي ريشه در روانشناسي او دارد. در نظر وي نکات منفي در زندگي انسان بيش از نکات مثبت است. حکمت ايدهآل او حکمت يوناني است. در نظر نيچه انسان کامل يا به عبارتي «اَبَرانسان»، انساني است مقتدر. از اين رو، نيچه کمال را داشتن قدرت ميداند و به نظر او بالاترين گناه انسان، ضعف اوست. وي معتقد است که دين را ضعفا اختراع کردهاند؛ تا قدرت اقويا را محدود نگه دارند. از نظر نيچه، انسان سه دوره داشته است: دوران پيش از اخلاق، دوران اخلاق و دوران وراي اخلاق. وي زمان خود را دوران وراي اخلاق ميداند. بنابراين، نيچه به دليل نداشتن هر نوع نگاه اخلاقي، نهيليسم(پوچگرايي) را ترويج ميکند و بيان ميکند که خدا مرده است، يا به عبارتي، ما انسانها خدا را کشتهايم؛ زيرا اخلاق همان خداست. نيچه سهم عقل را در رفتار و اعمال انسان ناچيز ميداند و حتي براي اختيار نيز سهم کوچکي قائل است و نقش مؤثر در جهت دادن به اعمال و رفتار انساني را نيازهاي دروني و غرايز فردي ميداند.

‫اين پژوهش در صدد تشريح و مقايسه ديدگاه استاد شهيد مرتضي مطهري و ايمانوئل کانت، فيلسوف آلماني، در باره تعريف انسان و کمال او در پنج فصل است. کانت فيلسوفي غربي و متأثر از انديشه‌هاي اومانيستي است؛ لذا انسان را موجودي آگاه، مختار، مقتدر و داراي ارزش ذاتي معرفي مي‌کند و به واسطه همين صفات، او را موجودي الهي و شريک مفهوم الوهيت، بلکه عين آن مي‌داند و مرز بين انسان و خدا را اعتباري ذکر مي‌کند. آنچه از نظر کانت بسيار اهميت دارد، اراده، آزادي، اختيار و مسئوليت‌پذيري است. به اعتقاد او اصالت انسان حکم مي‌کند که کاملاً به خويش متکي باشد و بيرون از خود هيچ قدرتي را نپذيرد. بنابراين، انسان به طور کامل آزاد است و هيچ چيزي نمي‌تواند او و خواسته‌هايش را محدود کند. البته کانت تلاش مي‌کند ارزش‌هاي اخلاقي را مطرح نمايد و وظيفه‌شناسي و تکليف بي‌قيد و شرط را جهت زندگي اجتماعي و اخلاقي حاکم سازد. اما در انديشه شهيد مطهري، انسان موجودي مخلوق خدا، برگزيده و جانشين او بر روي زمين است. در نظر ايشان، انسان شخصيتي آزاد و مستقل دارد؛ ولي از سوي ديگر، رسالت و مسئوليت دارد. در مقابل خدا مسئول است؛ مسئول خود و جهان پيرامون خود. انسان داراي کرامت و شرافت ذاتي است. انسان موجودي مختار است و طبق اراده خود عمل مي‌کند؛ ولي خداوند قوانين و دستوراتي براي او معين کرده است. بنابر اين، در زمينه قانون‌گذاري مستقل نيست و براي يافتن راه سعادت و نيکبختي نيازمند موجود برتر و آگاه‌تري است. کانت بين سعادت و کمال تفکيک قائل شده است. از نظر او کمال مطلقي که انسان در پي آن است، در دنيا دست يافتني نيست و تنها کاري که او مي‌تواند انجام دهد، طي مراحل مقدماتي مسير کمال است. بنابر اين، طبق نظر او هيچ انسان کاملي روي زمين وجود ندارد. از ديدگاه استاد مطهري کمال انسان در تعادل و توازن اوست؛ يعني انسان زماني کامل است که تمام استعدادهايش را به طور متوازن همراه هم رشد دهد. انسان کامل از نظر او انساني است که از نظر روحي سالم باشد و همه ارزش‌هاي انساني به طور هماهنگ در او رشد نمايد. ايشان نه تنها رسيدن به کمال را ممکن مي‌داند، بلکه انسان‌هايي را نيز به عنوان الگو معرفي مي‌کند.

---

‫اومانيسم، عقلگرايي، علمگرايي، ماديگرايي، سکولاريسم و ليبراليسم، به عنوان عموميترين مباني نظري غرب مطرح هستند. اين پژوهش در چهار فصل به ديدگاه شهيد مطهري و علامه اقبال لاهوري درباره اين مباني پرداخته است. هر دو متفکر با پذيرش تأثير پذيري تمدن جديد غرب از تمدن اسلامي در بسياري از زمينههاي علمي، در عرصههاي مختلف هستي شناسي، معرفت شناسي، انسان شناسي، دين شناسي و... بر مباني غرب خدشه وارد کرده و ريشه بسياري از عقايد جديد غربي را فرهنگ مسيحي و شرايط اجتماعي حاکم بر آن قرار داده و حساب اسلام، از مسيحيت و غرب را کاملاً جدا ميدانند. از اين رو، انکار عالم غيب، انحصار هستي در محسوس و ماده، اثبات موجوديت زميني انسان در برابر خدا محوري، تأکيد بيش از حد به عقل تجربه مدار و علوم حسي، عدم دخالت دين در امور اجتماعي و سياسي، فردگرايي، پافشاري بر حقوق در برابر تکليف و... را به بوته نقد کشيدهاند. تأکيد هر دو بر اين است که جهان بيني اسلامي نه تنها همه ابعاد وجودي انسان، فرد، اجتماع و زندگي مادي و معنوي را در بر ميگيرد؛ بلکه از افراط و تفريطي که غرب در پيش گرفته، پرهيز کرده و مباني و انديشههاي واقعي تکامل و اصلاح بشريت را ارائه ميدهد. البته ميان ديدگاههاي اين دو، تفاوتهايي هم هست که بيشتر به نظام معرفتي و روش انديشيدن اين دو بازميگردد. اقبال نسبت به افکار غربي، از خود پذيرش نشان ميدهد و به عقل استقرائي و علوم و روش تجربي، اهميت زيادي ميدهد و با عقلگرايي محض فلسفي مخالفت کرده و آن را با روح قرآن کاملاً ناسازگار ميداند. ولي تأکيد اصلي شهيد مطهري بر اصالت و غناي فرهنگ اسلامي و به ويژه پويايي اسلام واقعي و معارف شيعي اهل بيت? است. ايشان روش تجربي را در امور دين شناسي کافي ندانسته و نقش بسيار مهم عقلگرايي فلسفي و روشهاي عقلي را يادآور ميشود. نتيجه اينکه، هر دو به خاطر اهداف و آرمانها، با غرب و مباني آن، فعالانه و منتقدانه مواجه شدند و تأکيد اصلي هر دو، بر شناخت اسلام و مباني و اصول آن است.

‫با توجه به اينکه سيره معصومان? به عنوان دومين منبع شناخت اسلام و به عنوان اسوه حسنه در زندگي مطرح است، تحليل و بررسي سيره ائمه? و پرداختن به چگونگي و چرايي آن و در نهايت، کشف و استنباط اصول و قواعد زندگي ائمه?، کاري است بس ضروري که کمتر بدان توجه شده است. اين پژوهش در پنج فصل، در پي بررسي روش شهيد مطهري در تحليل سيره معصومان? است. شهيد مطهري در نقل گزارش‌هاي سيره معصومان? معيارهايي را در نظر گرفته و با استفاده از آنها به تحليل و بررسي سيره پرداخته است؛ هر چند در برخي موارد، بدون توجه به آن ملاک‌ها، اقدام به نقل گزارش نموده است. در تحليل سيره ائمه? با توجه به منابع متعدد و ارزيابي نظريات گوناگون، در بخش‌هاي مختلف سيره، با رويکرد عقلي به بررسي آن پرداخته و با بهره‌گيري از علوم مختلف و بسترشناسي تاريخي عصر هر يک از معصومان?، موضوع را تحليل کرده است و در مواردي با بررسي تطبيقي سيره ائمه?، به تحليل و بررسي پرداخته و حتي بعضي شبهات پيرامون سيره ائمه? را مطرح و پاسخ داده است. ايشان به عنوان يک انديشمند و متفکر اسلامي، با انتقاد از برخي سيره نگاري‌ها، تلاش کرده است تا با تبيين درست سيره ائمه?، در پي کشف و استخراج اصول ثابت و متغير سيره معصومان? باشد. البته ملاک و معيار ايشان در شناسايي اصول ثابت و متغير روشن نيست. در زمينه نقد گزارش‌ها از سيره معصومان?، پس از تبيين مفهوم نقد، بيشتر به نقد دروني پرداخته است. شهيد مطهري با توجه به حجيت سيره معصومان?، تعارض‌هاي موجود در سيره آنان را ظاهري مي‌داند. ولي با توجه به تعريف سيره، به نظر مي‌رسد که سيره معصومان? در برخي موارد، در ظاهر و واقع با هم در تعارض است و البته اين منافاتي با حجيت آن ندارد؛ چون با توجه به مقتضيات زمان، تعارض در سيره، ضروري است. شهيد مطهري پس از شناسايي انواع تحريف، به بررسي عوامل آن پرداخته است که از سوي دو جريان دوست و دشمن، اما با انگيزه و هدف متفاوت، صورت گرفته است. همچنين به پيامدهاي نامناسب آن اشاره کرده است. ايشان با استفاده از معيارهاي عقلي، مستندات تاريخي و سنت قطعي، به نقد و ارزيابي تحريفات پرداخته است. برخي از منابع تحريف ساز از نظر ايشان نيز معرفي و نقد گرديده است. آن منابع عبارتاند از: کتاب‌هاي «روضة الشهداء»، «اسرار الشهادة» و «محرق القلوب». نويسنده به بررسي نقدهاي علامه جعفرمرتضي بر کتاب «حماسه حسيني» پرداخته و آنها را وارد ندانسته است.

---

‫نظام احسن از موضوعاتي است که هر انسان صاحب عقل و خرد با آن درگير است و شايد کمتر کسي از خود نپرسد که آيا اين جهان بهترين و کاملترين جهان ممکن است؟ و آيا خداوند نميتوانست بهتر از اين را بيافريند؛ به طوري که هيچ شر و بدي، هيچ نقصان و کاستي و هيچ مرگ و ميري در آن نباشد؟ بر اين اساس، تحقيق حاضر در چهار فصل به تبيين نظام احسن با تأکيد بر ديدگاههاي شهيد مطهري و آيت الله جوادي آملي پرداخته است. به اين منظور، نويسنده از دو طريق اثبات نموده است که اين جهان بهترين جهان ممکن است و وجود جهاني بهتر از جهان موجود، از محالات عقلي است: 1. از طريق برهان لمّي: اگر اين جهان بهترين نظام ممکن نباشد، يا بايد علم خدا ناقص باشد، يا قدرت او نامحدود نباشد، و يا بخل و امراض نفساني ديگر در کار باشد که خداوند نتوانسته يا نخواسته که از ميان جهانهاي ممکن، بهترين جهان و کاملترين جهان را به وجود آورد. نويسنده با ابطال هر سه مورد فوق در مورد خداوند، اثبات نموده که اين جهان کاملترين جهان ممکن است. 2. از طريق برهان انّي: مشاهده اشياي کوچک و بزرگ موجود در اين جهان و ارتباط و شگفتيهاي موجود در بين آنان، ما را به اين نتيجه ميرساند که نظام موجود بهترين نظام است. علاوه بر اين، نويسنده ازمقايسه ديدگاه شهيد مطهري و آيت الله جوادي آملي به اين نتيجه رسيده است که در نوشتههاي ايشان دو تفاوت وجود دارد. تفاوت نخست، مربوط به نوع بيان آن دو ميباشد؛ به طوري که بيان شهيد مطهري آسانتر و عوام فهمتر است و بيان آيت الله جوادي آملي مشکلتر و فلسفيتر است. تفاوت دوم مربوط به ناقص بودن و کامل بودن بيان است. به گفته شهيد مطهري در کتاب «عدل الهي»، ايشان فقط از طريق برهان إنّي وارد شده است؛ زيرا مخاطبين او افراد اهل فن نبودهاند و بر اين اساس، از بيان برهان لِمّي که دير فهمتر است، خودداري نموده است. بر خلاف ايشان، آيت الله جوادي آملي بسيار کاملتر به اثبات نظام احسن جهان پرداخته است.

---