جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بدون تردید یکی از وظایف مهمّ بزرگان، حفاظت از سنگر عقاید و معارف اسلام از دستبرد تحریف و تغییر و به تبع آن، مبارزه با راهزنان اندیشه اسلامی و بدعتگذاران است; چرا که سکوت و تساهل در برابر آنها افزون بر این که سبب تزلزل اندیشه مردم در اصول و ارکان دین و تحریف حقایق می شود، نوعی کتمان حقیقت را نیز در پی دارد و انسان را مشمول این آیه می سازد: اِنَّ الذَّینَ یَکتُمُون مَا اَنزَلنَا مِنَ البَیِّناتِ وَ الهُدی مِن بَعدِ مَا بَیَّنّاه لِلنّاسِ فی الکِتابِ اُولئِکَ یَلعَنَهُمُ اللّهُ وَ یَلعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ; کسانی که ادلّه روشن و وسیله هدایتی را نازل کرده ایم، پس از آن که در کتاب برای مردم بیان داشتیم، کتمان کنند، خدا آن ها را لعنت می کند، و همه لعن کنندگان نیز آن ها را لعن می کنند.یکی از ابعاد مهمّ زندگی امامان(علیهم السلام) بویژه امام صادق(علیه السلام) دفاع از حریمِ حرمت عقاید، معارف و فرهنگ اسلام ناب بوده است. آن ها در این رهگذر فراوان کوشیدند و حتّی در سخت ترین اوضاع، در برابر تحریف گران و راهزنان طریق عقیده میایستادند. این نوشتار، برخی از انحراف های فکری عصر امام صادق(علیه السلام) و موضع حضرت در انحراف زدایی را در شش فصل بررسی می کند. در فصل نخست، شاگردان و ویژگی های تربیت یافتگان و نقش آن ها در انحراف زدایی و مواد درسی مکتب امام صادق(علیه السلام) بیان شده است. فصل دوم به بررسی نخستین انحراف از انحراف های فکری زمان امام صادق(علیه السلام) به نام «غُلات» می پردازد. در این جهت عوامل و انگیزه های غلوّ، و موضع امام صادق(علیه السلام) در برابر غُلات بررسی می شود. در سومین فصل به دومین انحراف به نام «صوفیه» می پردازد. در ادامه، دیدگاه مکتب امام صادق(علیه السلام) درباره تصوّف بیان شده است. فصل چهارم به یکی دیگر از انحراف های فکری به نام «زندیق» و برخورد امام صادق(علیه السلام)با این پدیده پرداخته است. «مرجئه» یکی دیگر از انحراف های فکری عصر امام صادق(علیه السلام) است که در فصل پنجم مورد تحقیق قرار گرفته و در ادامه، موضع امام صادق(علیه السلام) بیان شده است. در فصل ششم که فصل آخر از این نوشتار است، ابتدا منابع فقهی اهل سنّت مورد بررسی قرار گرفته; سپس برای بعضی از منابع، نمونه هایی ذکر، و به بقیه منابع فقط اشاره شده، و در ادامه فصل، متحوّل شدن فقه در زمان امام باقر و صادق(علیهم السلام) و منابع فقهی اهل بیت(علیهم السلام) همراه با ذکر نمونه هایی بیان شده، و در بخش پایانی فصل، امتیازهای فقه شیعه مورد بحث قرار گرفته است.

در ادیان گوناگون بحث از صفات خداوند همواره اهمیت فراوان داشته است. بسیاری از ادیان وجود خداوند را مسلّم و تردیدناپذیر دانسته و به جای اثبات آن، به بررسی و شمارش صفاتش پرداخته اند. گروهی از ملحدان نیز با تکیه بر صفات مورد اعتقاد خداباوران، از تناقض درونی مفهوم خدا سخن گفته، یا وجود خدایی با صفات خاص را با وجود حوادث زیانباری چون سیل و زلزله، به اصطلاح شرور ناسازگار پنداشته اند. امروزه بسیاری از مؤمنان همچنان بر برداشت سنتی از مفهوم خدا تأکید می ورزند، اما گروهی از آنان(به ویژه در میان مسیحیان) از برخی از دیدگاه های پیشین درباره خداوند دست کشیده اند . برای مثال، خدا را عالم و قادر مطلق نمی دانند. این نوشتار، نخست به ابعاد گوناگون بحث از صفات خداوند اشاره سپس، به برخی از پرسش ها درباره چگونگی سازگاری درونی این صفات پاسخ گفته است.

نظریه‌ حرکت جوهری از ابتکارات ژرف و تأثیر گذار ملاصدرای شیرازی‌ است که توانست تحولی بنیادین در فلسفه ایجاد کند. نظریه‌ مذکور دارای‌ مبانی، اهداف، اصول و پیامدهای قابل توجهی در فلسفه‌ محض است که‌ اندیشمندان به تفصیل بدان‌ها پرداخته‌اند و مقاله‌ حاضر نیز در صدد طرح و ارائه‌ برخی از آن‌هاست. اما این نظریه قابلیت‌ها و استعدادهای فراوانی برای ارائه پیامدهای تربیتی، کلامی، اخلاقی و... دارد که معمولا تحت الشعاع انوار فلسفی آن قرار گرفته و مغفول واقع شده است. این نوع نگاه به حرکت جوهری می‌تواند علاوه بر استخراج مفاهیم نوین و تولید دانش در حوزه‌های جدید علوم انسانی، به‌ کاربردی شدن فلسفه و ایفای نقش شایسته‌ آن در حیات بشری مدد رساند. نگاه تربیتی به این نظریه و بررسی پیامدهای تربیتی حاصل از اعتقاد به‌ حرکت جوهری، مبحث جدیدی است که تاکنون کم‌تر بدان توجه شده است و می‌تواند در حوزه‌ فلسفه تعلیم و تربیت مورد مداقه و بررسی قرار گیرد. مقاله‌ حاضر در بخش دوم خود به دنبال چنین هدفی است.

قاعده «لطف» از جمله نخستين قواعد در كلام اماميه بوده و پايه و اساس مجموعه اى از باورهاى اماميه به شمار مى رود. هر فعلى كه خداوند در حق بندگان انجام مى دهد تا به سبب آن، به انجام طاعت ها و دورى از گناهان هدايت يابند، «لطف» نام دارد. نقش ويژه تبيين قاعده لطف در دوره كنونى از آنِ مكتب اماميه است. هرچند مكتب معتزله، باور به وجوب لطف الهى دارند، اما فعاليت هاى آنها در قرن هفتم هجرى خاتمه پذيرفت و از آن پس، اشاعره در رأس عقايد اهل سنت قرار گرفتند. اشاعره از مخالفان جدى قاعده لطف اند و اشكالاتى را بر اين قاعده وارد ساخته اند. اين نوشتار درصدد است با استفاده از روش توصيفى و تحليلى، چالش هاى پيش روى اصل لطف را مورد بررسى قرار داده، تا در پى آن، ابهامات اين قاعده حل گردد. اما با وجود قوت پاسخ هاى مطرح شده به چالش هاى لطف، به نظر مى رسد طرح «برهان حكمت» بهتر است.

یکی از قواعد مهم حقوق جزای اسلامی که علیرغم اهمیت فراوان آن، کمتر درباره‌اش پژوهشهای مفید انجام شده، «قاعده درء» است. در حقوق کیفری موضوعه نیز از «تفسیر شک به نفع متهم» که از جهات گوناگون، به قاعده مزبور شبیه است، در دو قلمرو حقوق‌ جزای عمومی و آیین دادرسی کیفری سخن به میان آمده است. فهم درست این دو قاعده بویژه اولی، ما را در درک سیاست کیفری شریعت اسلامی یاری می‌دهد. در این مقاله کوشش شده است با مراجعه به متون اصلی و معتبر، مراد شریعت‌اسلامی از قاعده درء و نیز دلالت و قلمرو آن غوررسی شود. در این قاعده که عقل نیز بدان حکم می‌کند، قضات مخاطبان قاعده هستند. در شبهاتی که در رسیدگی به یک پرونده برای قضات عارض می‌شود - اعم از آنکه منشأ آن شبهه عارض بر متهم باشد یا شبهه‌ای که رأسا برای ایشان ایجاد می‌شود - صدور حکم محکومیت و اجرای کیفر، منوط به حصول علم به حکم و موضوع برای قاضی است. این قاعده از این جهات، مشابه قاعده مذکور حقوق‌کیفری موضوعه است.

اصالت تاریخیِ باور به منجی موعود، از مباحث مهمی است که در روزگار ما برخی آن را به رشته نقد کشیده اند. با بررسی توصیفی ـ تحلیلی نخستین منابع تاریخی و روایی به این نتیجه دست یافتیم که اصالت این آموزه و انتساب آن به شیعیان عصر حضور امامان معصوم(ع) از زمان امیرمؤمنان علی(ع) و در تمام طول عصر حضور قابل اثبات و ریشه یابی است. آنچه بیشتر در طول این دوره در بوته اختلاف یا ابهام بوده، شناخت شخص مهدی موعود بوده است که با توجه به اوضاع دشوار سیاسی عصر حضور برای بیان معارف شیعی، روند تدریجی بیان و تثبیت برخی آموزه ها، تأکید بر انتظار و اقتضای طبیعی ابهام آلود بودن جزئیات آموزه مهدویت، تفاوت سطح معرفتی افراد و...، طبیعی مینماید و نمیتواند مشکلی بر اصالت این آموزه در میان شیعیان عصر حضور به شمار آید.

مستشرق یهودی، آتان کولبرگ، در مقالۀ از امامیه تا اثنی عشریه ، با بررسی تاریخی اعتقاد به دوازده امام در متون شیعی نشان داده است که نخستین اندیشمندان شیعه برای اعتبار بخشیدن به اعتقاد ، از روشهایی مانند استناد به قرآن، احادیث شیعی ، روایات اهل سنت، کتاب مقدس و روایات یهودیان بهره برده‌اند. وی سپس با بررسی تاریخی اعتقاد به غیبت دوازدهمین امام ، از گوناگونی و اختلاف و صفهای مربوط به این اندیشه و پاره‌ای قراین تاریخی دیگر، چنین برداشت کرده است که اعتقاد این به دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام به عنوان شاخصۀ اصلی تفکر شیعه اثنی عشری- از اصالت برخوردار نیست بلکه علمای مذهب نوظهور شیعه اثنی عشری با توجه به شبهات و حملاتی که متوجه آنها بود و در برهه‌ای مناسب (عصر آل بویه) برای دفاع از خود، ضمن همساز ساختن منابع پیشین با اعتقادات خود در پی اثبات این امر برآمدند ، که این اعتقادات از مدتها قبل از سوی امامیه پرداخته و ارائه شده بود. و لذا در چنین فضایی و با توجه به جاذبه‌های اعتقاد به غیبت دوازدهمین امام و با تکیه بر زمینه‌های فکری مربوط به « عدد دوازده» و « غیبت» انتقال از «امامیه» به «اثنی عشریه» تحقق یافت. مترجم در مقام نقد مقاله ، ضمن بررسی یکایک مصادر اصلی مـورد استفادۀ مـــؤلف ، نخست اثبات نموده که بر خلاف نوشتۀ مؤلف ، نظریۀ غیبت دوازدهمین امام به طور ضمنی در منابع اولیۀ امامیه مطرح شده است. سپس با ارزیابی استدلالهای مؤلف برای نوظهور شمردن این دو نظریه و برداشتهای او از منابع ، قابل اعتماد نبودن نتیجه‌گیری او را نشان داده است و آن گاه با طرح چندین پرسش ، ناقص و آکنده از ابهام بودن دیدگاه مؤلف را دربارۀ انگیزه‌های گرایش امامیه به این دو نظریه اثبات نموده است. سپس در بخشی مستقل ، نشان داده که نگرش مؤلّف به این مسئله مبتنی بر نادیده گرفتن شرایط و حوادث سیاسی و اجتماعی شیعه و در سه قرن نخست حیات خود و مقتضیات آن بویژه مسئله تقیه- می‌باشد در پایان با استناد به مدارک تاریخی ، احتمالی جدید را برای چرایی و چگونگی طرح گسترده‌تر اندیشة دوازده امام و غیبت دوازدهمین امام در منابع قرن چهارم هجری مطرح نموده است.

نظریه شیعه امامیه در باره امامت بتدریج در قرن نخست اسلامی مطرح شد و در نیمه قرن 2 ق/8 م از سوی هشام بن حکم صورتی معین و تعریف شده یافت. به نظر نمی رسد تا حدود صد سال بعد یعنی تا رحلت امام یازدهم امام حسن عسگری علیه السلام در 260 ق/874 م، تغییر قابل ملاحظه ای دراین نظریه رخ داده باشد. تنها در نیمه قرن 4ق/ 10 م است که نکاتی عمده براین نظریه افزوده می شود؛ به این شرح که: دوازده امام وجود دارند و آخرین آنها تا ظهور نهایی خود به نام وعنوان مهدی یا قائم، در غیبت به سر می برد.

نخستین گروه از محدثان و فقهای مذهب امامیه، پس از ائمه(ع)، اصحاب و تابعان ایشان می باشند. مراد از تابعان کسانی اند معاصر زمان که ائمه هدی می زیسته اند؛ ولی به فیض مصاحبت ایشان نائل نشده، احادیث ایشان را از زبان اشخاص موثق دیگر شنیده اند و بدانها عمل کرده اند. این گروه سمت پیشوایی داشته، به عنوان بنیانگذار به شمار می روند. می توان ادعا کرد که دورۀ کامل و جامع فقه و حدیث امامیه بر پایۀ تلاش های علمی ایشان بنیاد شده است.

بر اساس مبانی دینی، تشریع و وضع احکام فقهی در اختیار خداوند متعال به عنوان خالق نظام آفرینش و پروردگار انسانها است؛ ولی همواره در بین اندیشمندان اسلامی این بحث از صدر اسلام مطرح بوده که آیا حق جعل و تشریع احکام فقهی در اختیار پیامبراکرم، و امامان معصوم نیز قرار گرفته و یا آنان به عنوان مبلغ و مبین احکام بوده و اجازه وضع قوانین نداشته‌اند؟ گروهی با تمسک به روایات متعدد و برخی ادله دیگر قائل به این حق برای معصومان ـ ‌با این اختلاف که برخی فقط برای پیامبر، و برخی تعمیم به امامان داده اند ‌ـ شده‌اند و گروهی دیگر بر اساس ادله عقلی چنین نظری را مردود شمرده‌اند. در این نوشتار ضمن اشاره به برخی از ادله دو گروه، در جمع‌بندی این نظریات و تقویت احتمال نزاع لفظی بودن این اختلاف و توجه هر کدام از قائلین به معنایی از تشریع، پرداخته شده است که در از بین بردن این نزاع تأثیرگذار خواهد بود.