جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله توضیحی است بر ترجمه کتاب «پایان فضیلت» ، نوشته السدیر مکاینتایر، که در حوزه فلسفه اخلاق غرب به رشته تحریر درآمده است. مترجمین کتاب مزبور سعی کرده اند در این مقاله علاوه بر بیان آنچه در آن کتاب انجام داده اند به رئوس مطالب کتاب نیز پرداخته و آن را برای خوانندگان معرفی نمایند. این کتاب در واقع بخشی از يك زنجيره متصل و هدفمند در باب فلسفه اخلاق بوده كه تكميل كننده سه تأليف نخست ايشان در نقد تفكر اخلاقی حاكم در غرب و به‌طور مشخص جوامع پس از عصر معروف به «روشن‌گری» است.

‫پايان نامه حاضر مي‌کوشد با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي ديويد هيوم يکي از مشهورترين فلاسفه تجربه گرا و ماترياليست هاي غرب و نظريات استاد مرتضي مطهري( به عنوان يکي از متفکرين مطرح در عرصه فلسفه و کلام اسلامي را درباره اصل عليت و قواعد فلسفي مربوط به آن بررسيده و ارتباط اين اصل و قواعد آن با مقولاتي همچون: خدا، طبيعت، تجربه، جبر و اختيار، معجزه و... را تجزيه و تحليل کند. اين پژوهش در چهار فصل، زواياي فکري هر کدام از اين دو فيلسوف را در زمينه اصل عليت و قواعد مربوط به آن منعکس کرده است. در فصل اول نخست به صورت اجمالي زندگاني و شخصيت ديويد هيوم و شهيد مطهري واکاوي شده، آن‌گاه سير تاريخي بحث عليت و مفهوم شناسي آن، تعريف لغوي و اصطلاحي عليت، ملاک نيازمندي به عليت و نظريات مختلف دراين باره تبيين مي‌گردد. نويسنده در فصل دوم به تحليل اصل عليت پرداخته و نوع نگارش ديويد هيوم از پديده علت و معلول، شاخصه‌هاي عليت و تحليل شهيد مطهري از اين اصل را با يکديگر مقايسه کرده و تفاوت ديدگاه‌هاي آن‌ها در اين زمينه و نيز درباره منشأ ضرورت و تصور عليت را منعکس مي‌سازد. در فصل سوم ادلّه نفي عليت از جانب ديويد هيوم و دليل‌هاي اثبات آن از جانب شهيد مطهري مطرح گرديده و ديدگاه‌هاي هيوم در نفي علت و معلول نقد و ارزيابي شده است. رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر، مانند خداوند و نقش او در حدوث و بقاي جهان، آفرينش هستي، طبيعت و تجربه، جايگاه افعال انسان در اختيار او و مسأله معجزه، از مباحث فصل چهارم اين نوشتار محسوب مي‌شود، که در آن ديدگاه ديويد هيوم درباره اصالت داشتن طبيعت و معرفت حسي و تجربي و تأکيد شهيد مطهري بر معرفت عقلاني به عنوان معرفتي فراتر از معرفت حسي و تجربي، ادله قائل شدن به جبر و رابطه معجزه با قوانين طبيعت از منظر اين دو فيلسوف بيان مي‌شود. در پايان و در يک تطبيق و نتيجه‌گيري اجمالي، اشتراک نظرها و اختلاف نظرهاي ديويد هيوم و شهيد مطهري درباره اصل عليت، رابطه علت و معلول و رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر به تصوير درآمده است.

در نظر کانت، معرفت مشتمل بر ماده‌ای و صورتی است. ماده‌ی آن از طریق حس به دست می آید و صورت را، ما در دو مرحله ادراک حسی و فهم بدان می‌بخشیم: درمرحله ادراک حسی، مکان و زمان را، و در مرحله فهم دوازده مقوله را. و آنچه از این رهگذر می شناسیم، پدیدار است نه شیء فی نفسه. اما عقل ما به اقتضای طبیعت خود، پا را از حوزه‌ی پدیدار بیرون می‌نهد و تصوراتی را می سازد که در واقع توهّمند. یکی از این تصورات، تصور نفس است. عقل می‌خواهد با چهار استدلال مغالطی، چهار مطلب را در خصوص نفس اثبات کند: جوهریت، بساطت، شخصیت و تمایزش از ماده (نفس وجودی یقینی دارد و ماده وجودی مشکوک). ریشه‌ی همه این مغالطات این است که «من می اندیشم» یا «من» که در نظر کانت یک شرط پیشینی و صوری شناخت است، یکی شیء عینی و یک متعلق معرفت شناخته می‌شود. در ضمن کانت در مغالطه‌ی چهارم با طرح نظریه ایده آلیسم استعلایی به مخالفت با ایده‌آلیسم به معنی متعارف آن می‌پردازد و تصورات موجود در ذهن را به معنی خاصی بیرونی می‌داند.

نظرگاه کانت در باب علیت - تقریر اصل علیت و اثبات آن - معطوف به مباحثی است که هیوم درباره انکار علیت گفته است کانت با نقد نظریه هیوم سعی میکند نظر گاهی جامع و منسجم در باب نحوه پیدایش اصل علیت و کاربرد آن در معرفت بشر به پروراند فهم نظریه کانت در باره علیت بر فهم اجزا دیگر فلسفه او متوقف است از نظر اغلب مفسران و شارحان کانت برای فهم نظریه علیت در نظارم فلسفی کانت با ید بخش استنتاج استعلائی کتاب نقد عقل محض را فهمید که کار چندان سهل و آسانی نیست در این مقاله سعی کرده ایم با استفاده از شرح و تفسیرهایی که شارحان و مفسران کانت عرضه کرده اند نخست استنتاج استعلایی را البته تا جایی که با بحث علیت در ارتباط است فهم کنیم و سپس ادله وی بر اثبات علیت را در تشابه دوم ذیل تحلیل اصول از کتاب نقد عقل محض تحلیل و بررسی کنیم این نکته نیز قابل توجه است که تفکر کانت در باب علیت دوره های مختلفی را سپرس کرده است در این مقاله تنها با دوره پس از نقد عقل محض سرو کار داریم

شناخت چیستی و هویت دین در دین پژوهی معاصر اهمیتی شگرف دارد زیرا بسیاری از نزاع های پژوهشگران این عرصه با نوع تعریف آنها از دین پیوندی وثیق دارد و بدون ابهام زدایی از هویت دین ورود به بسیاری از چالش های دین شناسی نزاعی بی حاصل و عقیم است . این امر در جای جای عناوین دین پژوهی معاصر چون زبان دین ، عقل و دین ، کثرت گرایی دینی ، رابطه دین و آزادی ، دین و هنر ، دین و توسعه و سایر مباحث چالش زای موجود... اثرگذار و تعیین کننده است . مقاله ی حاضر کاوشی در شناخت هویت دین است. در این رابطه ابتدا از مباحثی چون هدف از هویت شناسی دین ، مشکلات پژوهش در این موضوع و معانی لغوی دین سخن به میان آمده است . پس از طی گفتار مقدماتی ، فصولی به دیدگاه متفکران غربی ، سپس اندیشوران اسلامی و سرانجام نظر برگزیده اختصاص یافته است . دین پژوهان و متکلمان غربی تعاریف فراوانی برای دین ارایه داده اند که به رغم کثرت و تنوع، آنها را درسه دسته جای داده ایم : تعاریفی با محوریت خدا،حقیقت یا ارزش غایی،تعاریف کارکردی،و تعاریف شهودگرایانه،تعاریف متکلمان اسلامی را نیز به دو نوع عام و خاص تقسیم کرده و در تعاریف عام ، نظرات علامه طباطبایی و آیات جلیل القدر سبحانی،جوادی آملی و مصباح بیان و ارزیابی شده است . سپس تعریف دین از منظر قرآن و روایات آمده است . در نهایت ، نتیجه گیری و بیان تعریفی عام،شامل ادیان الهی و غیرالهی ، و سپس خاص ادیان الهی عرضه شده است .

میزان تاثیر عقل در اخلاق در میان فلاسفه اخلاق از جمله دیوید هیوم (1711-1776) فیلسوف تاثیرگذار انگلیسی محل اعتنای فراوان بوده است. هیوم دامنه نفوذ عقل را در اخلاق سخت محدود کرده و جز سهمی فرعی و اعدادی برای آن قائل نشده زیرا سهم اصلی را از آن احساسات و عواطف دانسته است اما تا آخر به این موضع وفادار نمانده و در مواردی آرای ناسازگار با آن برگزیده و در واقع عملا نشان داده است که برای عقل باید سهمی بیش از این در نظر گرفت. این مقاله بر آن است تا ارتباط عقل و اخلاق از دیدگاه هیوم را مورد نقد و بررسی قرار دهد.

فطرت انسانی از جمله موضوعات اساسی در شناخت انسان است که در قرآن کریم و متون اسلامی توجه زیادی به این مساله شده است. در این نوشتار ابتدا با روش بررسی اسنادی، معنای فطرت از دیدگاه متفکرین اسلامی بیان می گردد و سپس با روش توصیفی تحلیلی، به تبیین چگونگی ارتباط فطرت با تربیت به عنوان یکی از عوامل اساسی در شکوفایی فطرت، پرداخته می شود و در نهایت الگوی «تربیت دینی» و اهداف مهم و برخی روشهای آن، به عنوان الگوی برتر جهت هدایت فطرت معرفی می گردد.

جوهر به عنوان ذات و واقعیت اشیا جهان، همیشه مورد توجه متفکران بشری قرار گرفته است. از زمان اولین حکمای یونانی نظیر طالس، آناکسیمنس و هراکلیتس، جوهر مورد توجه بشر قرار می‌گیرد و هر کدام از آنها به بررسی جوهر پرداخته تا ارسطو، دکارت و اسپینوزا هر کدام تعریف خاصی از جوهر ارائه می‌کنند. جوهر از نظر لاک به عنوان حامل و زیر نهاد همه کیفیات و اعراض است. در حقیقت، لاک جوهر را حامل و نگاه‌دار اعراض و کیفیات می‌داند و در ادامه بیان می‌کند که ما هیچ شناختی از این جوهر نداریم و فقط آن را به عنوان حامل و نگاه‌دار اعراض و کیفیات می‌دانیم. بعد از لاک، بارکلی به عنوان دومین فیلسوف اصالت تجربه، به بررسی جوهر می‌پردازد. به عقیده بارکلی، ما هیچ شناختی نمی‌توانیم از این جوهر مفروض لاک داشته باشیم. بنابراین او به دلیل این که این جوهر برای ما ناشناخته است، به انکار جوهر مادی می‌پردازد. بارکلی بعد از انکار جوهر مادی، اصالت را به جوهر ذهن یا روح داده و معتقد است که بعد از انکار جوهر مادی تنها چیزی که باقی می‌ماند، ادراکات و تصورات است و جهان من، جهان ادراکات و تصورات است. بنابراین او به بررسی محوری‌ترین موضوع فلسفه‌اش، یعنی "وجود چیزهای محسوس عبارت از مدرَک شدن است"، می‌پردازد. از نظر او، اگر چیزی مدرَک واقع نگردد، معنایی ندارد. از نظر بارکلی، تمام اشیا محکوم به مدرَک واقع شدن هستند و اگر شیئی بدون این که مدرَک واقع گردد، موجود شود، وجودش بی معنا خواهد بود. بنابراین در فلسفه بارکلی دو قسم موجود وجود دارد؛ اشیای محسوس و ذهن. وجود اشیای محسوس، مدرَک شدن است و وجود ذهن، مدرِک بودن است. بنابراین اشیا محسوس همیشه قائم به جوهر ذهن‌اند. از نظر بارکلی هر چیزی که در جهان است، یا مورد ادراک من قرار می‌گیرد و یا ذهن دیگری هست که آن را ادراک می‌کند و اگر ذهن دیگری نباشد، خدا هست که آن را ادراک می‌کند. بنابراین مشخص است که بارکلی مانند لاک جوهر را اسطقسی نا معلوم نمی‌داند، بلکه با انکار جوهر مادی و اصالت دادن به جوهر روح، به اثبات وجود خدا به عنوان خالق تمام تصورات می‌پردازد. بعد از بارکلی، هیوم به عنوان آخرین نماینده فلسفه اصالت تجربه، تلاش می‌کند تبیین متفاوتی از بقیه ارائه دهد. بنابراین هیوم به بررسی تصور جوهر می‌پردازد؛ اما با ملاک خودش، یعنی مسبوقیت تمامی تصورات ما به انطباعات. او تلاش می‌کند در بحث از جوهر به همین شیوه عمل کند. لذا در بحث از جوهر جسمانی، تلاش می‌کند بیان کند که تصور جوهر از کدام یک از انطباعات به دست آمده است و چون می‌بیند که جوهر از طریق هیچ انطباعی به دست نیامده، به انکار جوهر جسمانی می‌پردازد و در بحث از جوهر نفسانی نیز همین شیوه را به صورت مفصل‌تری ادامه داده و در نهایت نتیجه می‌گیرد که تصور جوهر از طریق هیچ انطباعی به دست نیامده، بنابراین موهوم است. علت این تصور موهوم در نظر هیوم قوه متخیله است.

از جایگاه یک ریاضى دان، فرگه وارد بحث مناقشه انگیزى مى شود که مکاتب مهم فلسفى از جمله رئالیسم، ایدئالیسم و تجربه گرایى مدت ها به آن اشتغال داشتند. این حیطه بحث که مى توان آن را با نام کلى نحوه ارتباط ذهن و عین مشخص کرد، در اندیشه فرگه به منظور ارائه توضیح مقبولى درباره شالوده ریاضیات مطرح مى شود. براساس دیدگاه فرگه، کسى که خود را در جهان و در تعامل با دیگران مى دید، نظریات مطرح در این زمینه راضى کننده نبود. این نظریات که به روان شناسى گرایى، خودانگارى، نسبى گرایى و منحصر دانستن عرصه موجودات در امور محسوس مى انجامند، نمى توانند به خوبى از عهده توضیح بناى علم و ادراک و نحوه ارتباط با دیگرى برآیند. فرگه به دنبال بنیادى از اندیشه است که صرفا عبارت از چند اصل موضوعى نبوده، بلکه امر عینى و در دسترس همگان را پیش چشم داشته باشد؛ بنایى که مى تواند تبیین علمى را استوار سازد. در این جستار ما ضمن بیان پیش زمینه اى از نحوه تدارک عینیت در اندیشه کانت، درباره تبیین عینیت در اندیشه فرگه تحقیق مى کنیم و از حاصل آن، برخلاف آنچه میان هرمنوتیسین ها شایع است، اشاراتى به در دسترس بودن معناى عینى خواهیم داشت.

فلاسفه علم در عصر حاضر معتقدند کلمه علت (cause) که در ترجمه هاى آثار ارسطو وجود دارد اشتباه است و هیچ گاه منظور ارسطو از معادل یونانى این کلمه (aitia, aition)، آن چیزى نبوده که فلاسفه اسلامى و بعد، فلاسفه مدرسى مى فهمیدند و واژه علت یا causeرا به جاى آن برگزیده اند. به اعتقاد آنها ارسطو تنها به فکر تبیین چگونگى پیدایش پدیده هاى عالم بوده و کارى به علل فراطبیعى پیدایش این پدیده ها نداشته است؛ ازاین رو علت نزد او چیزى جز تبیین نبوده است و علل چهارگانه، تبیین هاى چهارگانه اى هستند که ارسطو از آنها استفاده مى کند تا پیدایش، حرکت و دگرگونى را تبیین کند. این دسته از فلاسفه با تغییر اصطلاح علت به تبیین درصدد اصلاح سوءفهم هاى حاصل از اندیشه ارسطو هستند. با بررسى آثار ارسطو و نیز نواقصى که در نظریه تبیین وجود دارد به خوبى مى توان نادرستى سخن فلاسفه علم را ثابت کرد و نشان داد که ارسطو نه تنها به تحلیل چگونگى پیدایش نظر داشته است، چرایى پیدایش نیز برایش بسیار مهم بوده است.