جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم به آفرینش موجودات بی شماری در آسمان ها و زمین اشاره کرده است. در این میان، تعداد زیادی از آنها موجودات زنده اند که بخشی از آنها در خارج از زمین زندگی می کنند. برخی صاحب نظران با استناد به تعابیر قرآنی نظیر «دابه»، «المشارق و المغارب»، «العالمین»، «من فی السماوات»، «و السماء ذات البروج» وجود چنین موجودات زنده را در آسمان ها ممکن و حتی ضروری دانسته اند. اطلاق «دابه» بر جنبندگان مادی، و اشاره قرآن به وجود مشرق ها و مغرب های متعدد از سویی، و اتصاف خداوند به پرودگار جهانیان بودن از سوی دیگر، برخی را بر این داشته است تا اشاره قرآن به حیات فرازمینی را به عنوان نظریه پردازی این کتاب مقدس طرح نمایند.

سیاق آیات در صورتی که پیوستگی در نزول و وحدت موضوعی آنها ثابت باشد، از قراین معتبر آیات است که باید در فهم ظهور آیات به آن توجه شود. اسباب نزول آیات نیز در صورتی که دارای شرایط صحت سندی و محتوایی باشند، از قراین آیات است که توجه به آن نیز در تفسیر آیات لازم است. در تفسیر برخی آیات این دو تعامل دارند و در تفسیر برخی آیات تعارض. این مقاله در صدد است که پس از بیان شرایط اعتبار سیاق و اسباب نزول و ذکر نمونه هایی از موارد تعامل آن دو، موارد استقرار تعارض میان آنها را بررسی، و وجه تقدیم یکی از آن دو بر دیگری را با توجه به ملاک اعتبار آن دو بیان کند.

نویسنده کوشیده تا تأثیر آراء کلامی مربوط به توحید را در تفسیر آیاتی که در آنها از دست، عرش و نظایر آنها سخن به میان آمده نشان دهد. نخست مفسران را به تشبیه گرایان و تنزیه گرایان تقسیم می کند؛ گروهی از دسته اول را معتقدان به تشبیه محض و جسمیت خداوند به شمار می آورد و گروهی را که قائلان به استناد صفات محدثات به حق تعالی می شمرد ظاهرگرایان می خواند. دسته دوم یا تنزیه گرایان را نیز دو گروه می داند: یکی آنان که تا حد مقدور به تأویل متوسل می شوند و اگر به نتیجه ای نرسند علم آن را به خداوند وا می نهند و دیگر، کسانی که یکسره به تأویل این قبیل آیات و نیز آیات مربوط به آخرت توسل می جویند. راه حل اختلاف، به نظر مؤلف تنها رجوع به قرآن و احادیث معصومان (ع) است.

الف- موضوع و طرح مسأله: با توجّه به اهمیّت مبحث ناسخ و منسوخ در قانون‌گذاری و استنباط مسائل شرعی از قرآن کریم و سنّت و محوریّت کلمات معصومین (علیهم السّلام) در شرح و تبیین و تفسیر قرآن و از طرفی مغفول واقع‌شدن اهل‌بیت (علیهم السّلام) در این‌گونه مسائل، بررسی «نسخ آیات قرآن در مکتب اهل بیت (علیهم السّلام)» امری ضروری به نظر می‌رسد.هدف این کار تحقیقی، بررسی دیدگاه معصومین (علیهم السّلام) در مورد نسخ آیات قران و اهمیّت این مبحث در منظومه روایی شیعه می‌باشد.ب- مبانی نظری شامل مرور مختصری بر منابع، چارچوب نظری، پرسش‌ها و فرضیه‌ها: کتب روایی و تفاسیر روایی شیعه مهم‌ترین منبع مورد استفاده در نگارش این پایان نامه بود. این تحقیق بر مبنای دو سوال اساسی استوار است:?- روایات منقوله از معصومین (علیهم السّلام) در مقوله اصل نسخ و مصادیق آن از جهت سندی در چه مرتبه‌ای از اعتبار قرار دارند؟?- از جهت دلالت و فقه الحدیث، این روایات چه مقدار بر نسخ مصطلح امروزی در علوم قرآنی منطبق هستند؟در پی این سوالات فرضیه‌هایی نیز مطرح شد که عبارت‌اند از: ?- نسخ به معنای مصطلح علوم قرآنی، در روایات اهل‌بیت (علیهم السّلام) نیز دیده می‌شود. گرچه اکثر روایات این مسأله از جهت سندی دچار ضعف هستند امّا تراکم احادیث ضعیف در مورد واحد می‌تواند اثبات‌کننده این فرضیه باشد.?- روایات وارده در زمینه گزارش موارد و مصادیق نسخ آیات قرآن، اکثراً دچار ضعف سندی هستند.بعد از پیدایش سوالات و طرح فرضیه‌ها به‌منظور بررسی صحت فرضیه‌ها، روایات مرتبط با نسخ از منابع روایی و تفسیری شیعه جمع‌آوری شد و با استفاده از منابع معتبر علم رجال و درایه مورد بررسی قرار گرفت.پ- روش تحقیق: برای نگارش پایان‌نامه از روش تحقیق توصیفی و برای جمع‌آوری مطالب از روش کتاب‌خانه‌ای استفاده شد. ابتدا با مراجعه به کتب فیش‌برداری صورت گرفت و سپس مطالب جمع‌بندی و دسته‌بندی شد.ت- یافته‌های تحقیق: اکثر روایات بررسی‌شده در زمینه اصل و مصادیق نسخ در ناحیه سند دچار ضعف هستند و در ناحیه دلالت نیز می‌توان نسخ به‌اصطلاح امروزی علوم قرآنی را به روشنی در این روایات دید.ث- نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها: مبحث نسخ از منظر اهل‌بیت (علیهم السّلام) دارای اهمیّت فراوانی است به گونه‌ای که هر کس در زمینه علوم دینی مرجعیّتی دارد (فقها، قضات، مفسّر ین و ...) باید در ابتدا مبنای خود را در این زمینه تنقیح نماید که در غیر این صورت خود و سایرین را به هلاکت می‌افکند. روایات این مبحث اکثراً دچار ضعف سندی هستند که البته تراکم روایات ضعیف می‌تواند اطمینان آفرین باشد.پیشنهاد می‌شود در مورد مبحث نسخ و تأثیر موضع‌گیری‌ها و ارشادات معصومین (علیهم السّلام) بر رفتار پیروان مکتب اهل‌بیت (علیهم السّلام) از فقها و مفسّر ین تحقیقات مستقلی صورت پذیرد به گونه‌ای که در این بررسی‌ها محوریّت کلمات اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیهم السّلام) عنصر اساسی باشد.

نوع کتاب الاتقان درباره شناخت شرایط مفسر وآداب تفسیر است. اهم مباحث این تحقیق، پس ازمقدمه ای درباره زندگی عبدالرحمن سیوطی و کتاب،الاتقان فی علوم القرآن، او عبارتند از: معنای تفسیر وتأویل و فرق آن دو، تفسیر موضوعی قرآن به قرآن،معنای مجمل و سبب آمدن آن در قرآن، آیات پیامبر(ص) همه قرآن را بیان کرده است؟ آیا قرآن قابل فهم است؟ منابع تفسیر اعم از حدیث نبوی، قول صحابی،لغت و رأی؛ تعارض قرآن و سنت، تفسیر به رأی و ادله موافقان و مخالفان، تفسیر صوفیان، ظاهر و باطن درقرآن، و آنچه که بر مفسر واجب است.

الف. موضوع و طرح مسئله(اهميت موضوع و هدف):هرمنوتيك دامنه وسيعي از تفكر در حوزه هاي گوناگون را در بر مي گيرد. رابطه گسترده هرمنوتيك با ديگر شاخه هاي دانش بطورعمده بخاطر توجه آن به مباحث مربوط بهزبان و تفسير متون است. به ديد برخي از انديشمندان هرمنوتيك در مركز توجهات تفكر معاصر قرار دارد به دليل اينكه توجه خاصي به زبان و تفسير متون دارد و برخي از حوزه هاي مطالعاتي نيز همچون نقد ادبي، نشانه شناسي، فلسفه زبان و الهيات بطور گسترده با زبان فهم متون سروكار دارند.تفكر در مورد متون مذهبي و نحوه فهم آنها يكي از دغدغه هاي دين شناسان و حتي شايد مترجمان اين متون بوده است. اهميت اين موضوع پس از رنسانس و مطرح شدن ديدگاههاي انتقادي در مورد متون مذهبي يهوديت و مسيحيت افزايش يافته است.مسئله اين است كه بهترين راه براي فهم متون ديني به ويژه قرآن كريم چيست؟ يا در حوزه مطالعات ترجمه مترجمان قرآن كريم چگونه مي توانند مفاهيم اين كتاب آسماني را بدرستي بفهمند و آنها را ترجمه نمايند؟ همچنين بايد پرسيد آيا مترجمان قرآن كريم از نظريات هرمنوتيكي معاصر به هنگام ترجمه اين كتاب ‌آسماني استفاده مي كنند يا خير؟ و آيا اصلا اين نظريات در اين حوزه سودمند مي باشند يا خير؟ب. مباني نظري شامل مرور مختصري از منابع، چارچوب نظري و پرسشها و فرضيه ها: كلمه هرمنوتیک Hermeneutic از فعل یونانی Hermeneuein مشتق شدهاست که به معنای بیان کردن، تبیین کردن، ترجمه یا تفسیر کردن است.برخي هرمنوتيك را اين چنين تعريف كرده اند: "نظريه و عمل تفسير". البته شايد بتوان گفت عملا امكان ندارد تعريف جامعي از هرمنوتيك ارائه كرد كه همه گرايشهاي هرمنوتيكي را پوشش دهد زيرا نگاههاي متفاوت كه درباره رسالت، هدف و كاركرد هرمنوتيك وجود دارد گاه كاملا متباين و غير قابل جمعند. در اين تحقيق در ابتدا بهبرخي از تعاريف مختلف ارائه شده از هرمنوتيك اشاره شده است . سپس روند تاريخي هرمنوتيك و ديدگاههاي مختلف صاحب نظران اين حوزه در طول تاريخ بيان شده است. هرمنوتيك در ابتدا بدنبال يافتن روش تفسير بود اما بعدها با ظهور هيدگر و شاگردش گادامر هرمنوتيك رويكردي فلسفي و نسبي گرايانه به خود گرفت. اما بايد توجه داشت كه دامنه هرمنوتيك را به اين رويكرد محدود نكنيم. در دوران معاصر صاحب نظراني چون اميليو بتي و اريك هرش برخلاف هيدگر و گادامر از عينيت گرايي در حوزه هرمنوتيك دفاعمي كنند. همچنين در حوزه علوم ديني ما مباحث زيادي وجود دارند كه با مباحث هرمنوتيكي و تفسير متون ارتباط دارند.چهارچوب نظري اين تحقيق بر مبناي چهار قانون هرمنوتيكي اميليو بتي (1968- 1890)است كه عبارتند از: 1. اصل استقلال هرمنوتيكي موضوع يا قانون ماندگاري معيارهاي هرمنوتيكي2. اصل تماميت يا قانون سازگاري معنا 3. قانون فعليت فهم 4. قانون مطابقت هرمنوتيكي معنا يا هماهنگ سازيدر اين تحقيق محقق سعي داشته است به دو سوال زير پاسخ دهد:1.

هر مفسر برای بر گرفتن مقاب از چهره آیات قرآن روشی را در پیش میگیرد که این روش در کل تفسیر گستردگی دارد و تمام آیات قرآن از روش مفسر تاثیر می گیرند . علاوه بر روش مفسر بنابر روحیات و ذوقیات و همچنین ضرورت عصر زندگی خویش گرایش خاصی نیز پیدا می کند و به واقع می توان گفت در اکثر مواقع روش و گرایش با هم خلط شده و مفسر در یک مسیر کلی گام بر میدارد روش تفسیری احسن الحدیث به توجه به بررسی آیات د رآن در بعضی مواضع قرآن به قرآن بوده گرچه مفسر خود را از روایات دور نکرده و سعی کردهتا قرآن و روایات را با تکیه بر آیات قرآن در کنار هم بیاورد همچنین از روش ادبی نیز بهره جسته و سعی کرده انواری از فصاحت و بلاغت قرآن را نیز به خواننده بتاباند.روش تفسیری استاد سید علی اکبر قریشی در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته بطوری در مقدمه بیان موضوع ، تعریف آن پیشینه و رورش تحقیق بیان شده است. در فصل اول زندگی نامه مولف وتوصیفی از روش احسن الحدیث ارائه شده است. فصل دوم از مبانی روش و گرایش های تفسیری مفسر سخن گفته شده بطوری که بابررسی تفسیر این مفسر از روش او که هم شامل روش قرآن به قرآن و هم تاثیر پذیرفته از روایات ماثر است آگاه میشویم همچنین گرایش این مفسر بیشتر به این نقطه معطوف شده که آیات را حول محور هدایت و تربیت بر اساس اصول علمی و اجتماعی تفسیر کند. مبانی تفسیری احسن الحدیث برگرفته از آیه ( افلایتدبرون القرآن ام علی قلوب افقالها ) و مفسر بر این اعتقاد است که با تدبیر در آیات قرآن می توان به مراد خداوند پی برد و می توان گفت مبانی تفسیری او بر اساس حجیت (ظواهر قرآن) است. در فصل سوم عمده ترین مباحث علوم قرآنی که در تفسیر احسن الحدیث مورد بررسی قرار گرفته بیان شده که عبارتند از اعجاز قرآن ، تحریف ناپذیری قرآن ، نسخ در قرآن ، حروف مقطعه و جمع در قرآن بیان شده است. باتوجه به دیدگاه بعضی از مفسران شیعه از جمله علامه طباطبایی که هر آیه از قرآن را بر مبنای آیات دیگر تفسیر می کنند و بر این اعتقادند که قرآن خود بیانگر خویش است این مفسر نیز بر پایه این تفکر به نوشتن در تفسیر روی آئرده و سعی کرده برای تفسیر هر آیه بیانی از خود خداوند و همچنین روایات وارد شده از معصومین در تفسیر آیه استفاده کند.

یکی از اهداف بلند قرآن کریم ایجاد زندگی نیکو یا جامعه آرمانی بوده است. البتّه اصطلاح مدینه فاضله یا جامعه آرمانی در قرآن یا متون روایی وجود ندارد، بلکه ریشه در تعالیم انبیا دارد و مجموعه آیات و روایاتی که درباره اهداف و کیفیّت زندگی مطلوب بشری سخن می‌گوید، ما را به این سمت و سو هدایت می‌کند. از نظر قرآن کریم و روایات معصومین(ع) نه تنها دست یافتن به جامعه آرمانی امکان‌پذیر است، بلکه هدف بعثت انبیا همین بوده است. پرسش اصلی ما در این پژوهش این است که از منظر قرآن کریم جامعه آرمانی چه ویژگی‌هایی دارد؟ قرآن و عترت دو یادگار بی‌نظیر پیامبر اکرم (ص) است. بدیهی است بدون آموزه‌های پیامبر اکرم(ع) و عترت پاک آن حضرت امکان تبیین و تفسیر قرآن وجود ندارد. امامان معصوم(ع) وارثان انبیای بزرگ الهی هم در حکمت نظری و هم در حکمت عملی. این آرزوی دیرینه بشر یعنی جامعه مطلوب قرآنی را ترسیم کرده‌اند. در حدّ مجال این مقاله، به ویژگی‌های مستخرج از آموزه‌های قرآن درباره جامعه آرمانی پرداخته خواهد شد. متفکّران اسلامی در کُتُب اخلاقی به بحث‌های کلّی و تا حدّی دسته‌بندی موضوعات یا بحث‌هایی پیرامون آزادی، حقوق بشر، منزلت عقل، ارزش علم و ... پرداخته‌اند، امّا تمرکز این مقاله بر تحلیل ابعاد یک موضوع خاصّ و مورد نیاز ضروری بشر معاصر و آینده، یعنی «جامعه آرمانی از منظر قرآن» استوار است. مهم‌ترین ویژگی‌های به‌دست آمده از آموزه‌های قرآن و عترت در این باره عبارتند از: عقل‌گرایی، برپایی عدل، حاکمیّت امام، احسان، گسترش دانش، شکوفایی اقتصادی.

نویسنده در این پایان نامه با هدف بررسی سیر تحول تفسیر در دوره تابعان به بحث از این موضوعات پرداخته است: معنای تفسیر، ضرورت و علوم لازم برای آن، تفسیر در صدر اسلام، نمونه ای از تفاسیر صحابه، منابع تفسیر در عصر صحابه، سازوکارهای اجتهاد در تفسیر و مشخصات تفسیر، پیدایش علم تفسیر، مبانی تفسیری اهل سنت و شیعه و علل بروز اختلاف در تفسیر، فواید تفسیر و روش های تفسیری.