جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسي سنت‌هاي الهي در قرآن كريم به جهت باور ضابطه‌مداري و قانون‌مندي نظام آفرينش ضروري مي‌نمايد به گونه‌اي كه هر نوع اصلاح بنيادي در جامعه مرهون شناخت سنت‌هاي الهي است. طريقة ثابت، بدون تغيير و تحويل، شامل، فراگير و دايم الهي، سنت نام دارد. اين شيوه با اختيار انسان سازگاري دارد. رمز اصلي پيروزي پيامبران الهي(ع) در دعوت توحيدي خود، حركت در مسير سنت‌هاي الهي است. قرآن كريم از قانون‌هاي حاكم بر تغيير تاريخ به عنوان «سنت خدا» تعبير نموده است. برخي از اين سنت‌ها نظير سنت هدايت و ابتلا در مورد همة پيامبران الهي(ع) به‌طور عام در قرآن كريم مطرح شده است؛ و برخي از آنها به‌طور خاص در مورد يك يا تني چند از پيامبران الهي(ع) كه در عين حال بنا به قوانين نبوت عامه قابل بسط و نشر به همة پيامبران(ع) نيز هست. سنت‌هايي كه با هدايت خاصة پيامبران الهي(ع) در ارتباط‌اند شامل سنت وحي، اصطفا و اجتبا، اخذ ميثاق، معجزه و عصمت است و آن دسته از اين سنت‌ها كه در قبال مردم مطرح‌اند، شامل سنت بعثت پيامبراني در ميان همة امت‌ها، همزباني پيامبران با امت‌ها، تناسب ميان پيامبران(ع) و امت‌ها، دعوت به توحيد، دعوت به تقوا، تفاضل پيامبران و وصايت مي‌باشد و سنت‌هايي كه با ابتلاي پيامبران الهي(ع) در ارتباط‌اند شامل سنت صبر، امداد غيبي، نصرت، معيت، تكليم، شرح صدر و جزا مي‌باشد. بررسي مصداقي سنت‌ها و بررسي و نقد آراي مفسران دربارة سنت برهان رب يوسف(ع) نتيجه مي‌دهد كه هر يك از نظرات ارائه شده توسط مفسران به تنهايي كارآمد نبوده است و بينش توحيدي اعلاي او بود كه منجر به نايل گرديدنش به مرتبة مخلَصين گشته و سوء و فحشا را از او منصرف گرداند. برهان، علم مكشوف و يقين مشهود است كه نفس انساني را از هرگونه شك و ترديد دور ساخته از تسويلات شيطاني و حتي از انديشة گناه نيز رها مي‌سازد. افراد غيرمعصوم نيز با حركت در مسير سنت‌هاي الهي مي‌توانند به درجاتي از اين مصونيت دست يابند.

ائمه معصومین«علیهم السلام» پیوند نا گسستنی با قرآن دارند و تنها مفسرین آگاه به همه معانی قرآن بعد از پیامبر اکرم(ص) هستند . از این روگفتارهای قرآنی ایشان از منابع مهم علم تفسیر به شمار می رود.امامموسی کاظم(ع)در طول 35سال امامت ، با وجود همه محدودیت ها به نشر تعالیم اسلام پرداختند.در کتب مهم حدیثی و تفاسیر رواییحدود دویست و هفتاد گفتار قرآنی از ایشان نقل شده است.بررسی های انجام شدهدر این پژوهش نشان می دهد که انواع گفتارهای قرآنی امام کاظم(ع) به لحاظ محتوایی عبارت است از:روایات تفسیری،روایات تأویلی،روایات جری و تطبیقی،استشهادات وروایات مربوط به علوم قرآنی. که بخش اعظم آن ، روایات تفسیری و استشهادات است.رویکرد ها و روش های امام کاظم (ع) در تفسیر آیات عبارت است از:روش تفسیر قرآن به قرآن ،روش تفسیر قرآن به سنت،روش تفسیر قرآنبه لغت وروش تفسیر عقلی.

گرچه در گذشته به « روش شناسی » کمتر توجه ‌شده است، اما امروزه یکی از مسائل مهم و ضروری علوم است. اهمیت آن در ارتباط با علم تفسیر، که با کلام و سخن خداوند سر و کار دارد، البته ضرورت بیشتر دارد، چرا که دستیابی به روش درست تفسیر، جز با جدی گرفتن روش شناسی تفسیر ممکن نخواهد بود. ضرورت روش درست تفسیر زمانی آشکار می‌شود که بدانیم پیامبر اکرم(ص) تفسیر به رأی را با وجود دستیابی به حق، باطل اعلام کرده است، یعنی مهم روش درست تفسیر سخن خداوند است. این پایان‌نامه با عنوان « روش شناسی تفسیر سوره قیامت در پانزده تفسیر منتخب»، در مقطع کارشناسی ارشد، تلاشی در جهت توجه به این موضوع است. تلاشی که بتواند با شناخت مبانی و مستندات تفسیری تفاسیر منتخب، ملاک و میزانی برای تمایز روش تفسیری از گرایش تفسیری ارائه دهد. در فصل اول، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری و همچنین تفاسیر منتخب را با بیان ساده و روشن ارائه دادیم. در فصل دوم نکات مهم تفاسیر منتخب در تفسیر سوره قیامت را تحت چهار عنوان قرائت، مفردات، قواعد ادبی و تفسیر مشخص کردیم. اما در فصل سوم با استفاده از قواعد روش شناسی تفسیر قرآن به نقد و بررسی تفاسیر منتخب در تفسیر سوره قیامت پرداختیم، و در پایان میزان کاربرد روش‌ها و گرایش‌های تفسیری در تفسیر سوره قیامت را آوردیم.

مبحث تناسب آیات و سور قرآن و وحدت موضوعی سوره های قرآن کریم، از جمله مباحث بحث بر انگیز در میان مفسّران و دانشمندان علوم قرآن بوده که همواره موافقان و مخالفان زیادی داشته است. یکی از نظریه پردازان و مدافعان سر سخت این علم، برهان الدین ابی الحسن ابی بکر بقاعی، از مفسّران قرن نهم هجری است. در این نوشتار سعی شدهروش تفسیری وی در تفسیر نَظمُ الدُّرَرِ فی تَناسُبِ الآیاتِ وَ السُّوَر مورد تحقیق قرار گیرد. به همین منظور علاوه بر بررسی دیدگاههای وی در زمینه های مختلفی همچون فقهی، اصولی، کلامی، فلسفی، عرفانی و. . . روش وی در زمینه ایجاد تناسببین آیات و سور که هدف اصلی او از نگارش این تفسیر بوده، به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. بررسی روش بقاعی در این موضوع نشان می دهد، بقاعی کار بزرگی را انجام داده و بنا بر اظهار خودش برای نگارش این تفسیر رنج زیادی را متحمل شده است. او به تناسباتی اشاره می کند که نشان از تأمل و تدبّر او در آیات و انس او با کلام الله دارد. پی بردن به فلسفه چینش آیات در سور، پی بردن به حکمت تعداد آیات در سور، پاسخ به نقد مستشرقان و شبهه‌سازان پراکنده‌ بودن قرآن، تقویت نگرش کل گرایانه در تفسیر و رسیدن به فهم های جدیدی از قرآن را می توان از جمله رهیافتهای بقاعی دانست. البته با توجه به حجم سنگین کار او در این زمینه و هدف او برای برقراری تناسب بین همه آیات و سور، به نظر می رسد در مواردی دچار تکلّف شده است.

یکی از مباحث مهم علوم قرآنی موضوع« مبانی و روشهای تفسیری» است . مراد از مبانی باورها و اصول مسلم و پذیرفته شده مفسر است ، که در فرآیند تفسیر بر اساس آن قرآن را تفسیر می کندو مراد از روشهای تفسیری سازوکارهایی است، که مفسران در تفسیر آیات از آن برای فهم و استنباط مدلول کلام کمک می گیرند. بررسی مبانی و روش های تفسیری مفسران نسبت به بسیاری از تفاسیر در قالب پایان نامه و کتاب انجام گرفته است؛ ولی در مورد مبانی و روشهای تفسیری هر یک از امامان شیعه تا آنجا که بررسی نمودیم، کار مستقلی صورت نگرفته است. در این پایان نامه کلیه روایات امام باقر(ع) که در مسند الامام الباقر (ع) در شش جلد آمده، مطالعه وروایات تفسیری امام باقر (ع) استخراج و از منظر مبانی و روش تفسیری امام(ع) مورد بررسی قرار گرفت. اما قبل از ورود به بررسی روایات تفسیری، در بخش اول به کلیات پرداختیم ، که شامل تبیین مساله، هدف آن و بیان پرسشها است. بخش دوم که شامل 30 روایت می باشد مبانی تفسیری امام را در 12 عنوان بیان کرده است. بخش سوم شامل 687 روایت می باشد که به 5 فصل تقسیم شده است و در بردارنده روش تفسیری امام باقر (ع) است.فصل اول شامل روایات تنزیلی ( شان و سبب نزول، مکان و زمان نزول)بالغ بر 36 روایت است.فصل دوم احادیث بطنی می باشد که بالغ بر 50 روایت است. فصل سوم شامل 296روایت است و احادیث تطبیقی را در بر گرفته است. فصل چهارم احادیث مربوط به مفاد آیات ( بیان علت احکام در آیات، شرح و تبیین آیات، شرح لغات، در جواب سوالاتی که از امام می شد، شرح عبارات در آیات، بیان مفهوم موافق آیات و ترجمه درون زبانی ) شامل 206 روایت و فصل پنجم احادیث مربوط به دلالتها( اشاری، اقتضاء، التزام، تنبیه) شامل 30 روایت است. با توجه به بررسی کلیه روایات امام باقر (ع) در این پایان نامهمشخص شد،در بین روایات تفسیری آن امام حوزه ی تطبیق بیشترین روایات را در بر می گیردکه مربوط به حمل آیات بر اهل بیت علیهم السلام است. در خصوص روش تفسیری امام (ع) نیز می توان گفت: روش امام (ع) تفسیر قرآن به قرآن نیست و در کنار آن روش عقلی و روش تفسیر قرآن با روایات اعم از سخنان خودشان، پیامبر(ص) و در مواردی نیزروایات علی (ع) بیان شده و نیز کلیه روایات با منابع اصلی مطابقت داده شدو بدین وسیله خطاهای چاپی روایات تصحیح گردید. همچنین روایات به فارسی ترجمه شده است.

سیاق بعنوان مهم ترین قرینه در فهم مقصود کلام ،نقش بسزایی در تبیین وتفسیر کلام ایفا می کند . فراتر از حوزه تفسیر آیات و فهم آن ، شمول و گستردگی این اصل مهم و اساسی منجر می شود تا متخصصان در حیطه های مختلف علوم قرآنی از تفسیر آیات نورانی قرآن گرفته تا فقه ،اصول و احکام آیات با تمسک بدان نظر صحیحی را ارائه دهند البته ناگفته نماند که در بسیاری موارد ،افراد به علت عدم توجه به نقش و جایگاه سیاق به ورطه تفسیر به رای کشانده می شوند.در این پایان نامه از میان حوزه های مختلف پیرامون علوم قرآنی ،حوزه کلام انتخاب شده است .لازم بذکر است متکلمان امامیه ،اشاعره ومعتزله عقاید خویش را همراه با استناد به آیات قرآن درکتاب هایشان بیان کرده وحتی درمحکوم کردن یکدیگر ازآیات بهره جسته اند.این سوال وجود داردآیاصاحبان مذاهب کلامی دراستفاده ازآیات قرآن به انواع سیاق آیات توجه داشته اند وآیا سیاق آیات می تواند برداشتهای مختلف راپوشش دهد؟ از مهم ترین کتابهایی که به بیان نظراتکلامی مفسران شیعی و اهل تسنن پرداخته کتاب ارزشمند "احقاق الحق و ازهاق الباطل "می باشد .نویسنده محترم این کتاب ،علامه شوشتری است .وی در این کتاب کلامشیعی را ازعلامه حلیوکلام اشعری را ازروزبهان آورده ودرآخربه اثبات عقایدکلامی شیعه ونقد گفتارروزبهان می پردازد.درگفتارهریک استناد به آیات موجود است .این پژوهش درصدد است استناد هر سه متکلم به آیات را در مباحث توحیدی خدای تعالی ،ازمنظر سیاق آیات بررسی نماید. ضمن جستجو روشن میشودکه در بسیاری مواردروزبهان دراستنادش به آیات قرآنی بهخطا رفته و این امر از عدم عنایت وی به نقش و جایگاه سیاق آیات ،نشات می گیرد ودیدگاه کلامیش راحمل برآیه نموده است.در مقابل علامه حلی وقاضی شوشتریبه دلیل اهتمام و عنایت به جایگاه سیاق در اکثر موارد آرای تفسیری صحیحی را بیان نموده اندص ،اگرچه ایشان نیز در مواردی از جمله رویت خدای تعالی با چشماز سیاق آیه تا اندازه ایغافل شدند.

از آنجا که قرآن کریم، هدایتگر انسان است، در این راستا نیازمند تفسیر یعنی بیان مفاد استعمالی آیات قرآن، و آشکار نمودن مراد خدای متعال از آن است، که در طول تاریخ اسلام مفسران، تفاسیر مختلفی از این کتاب ارائه نموده‌اند. در این میان، برخی از دانشمندان علوم قرآنی قواعدی را برای تفسیر شمرده‌اند که مفسر باید در تفسیر خود این قواعد را رعایت نماید. از این رو پژوهش حاضر به بررسی رعایت قواعد تفسیری در تفسیر اطیب البیان تالیف مرحوم آیت الله سید عبدالحسین طیب می‌پردازد. در این پژوهش به بررسی هفت نوع قاعده مهم در مورد تفسیر مذکور پرداخته می‌شود که عبارتند از: در نظر گرفتن قرائت صحیح، توجه به مفاهیم کلمات در زمان نزول، در نظر گرفتن قواعد ادبیات عرب، در نظر گرفتن قرائن، مبنا بودن علم و علمی، در نظر گرفتن انواع دلالت ها و احتراز از ذکر بطون برای آیات. با بررسی و تشریح این قواعد در فصلهای جداگانه، تفسیر وی در مورد این قواعد مورد سنجش قرار می‌گیرد.مفسر در مورد اختلاف قرائت‌ها خود را به رسم الخط کنونی مصحف مقید کرده است. در توجه به مفاهیم کلمات در زمان نزول به آیات، روایات، حقیقت قرآنی، عرف و لغت، زبان مرجع و... مراجعه می-گردد. وی در اکثر موارد قواعد ادبیات عرب را در تفسیر آیات در نظر گرفته است. قرائن که به دو دسته پیوسته و ناپیوسته تقسیم می‌گردد، و قرائن پیوسته به لفظی و غیرلفظی تقسیم می‌گردد و سیاق -که نوعی ویژگی برای واژگان بر اثر همراه بودن آنها با کلمه‌ها و جمله‌های دیگر است- ‌تنها عامل قرینه پیوسته لفظی است و در این تفسیر به سیاق و سایر قرائن توجه شده است. مصادیق علم و علمی نیز نصوص آیات، روایات و اخبار تاریخی، اقوال لغت شناسان و... است و مرحوم طیب غالبا به این مصادیق توجه نموده است. دانشمندان دلالت‌های الفاظ را به مطابقی، تضمنی و التزامی و نیز به دلالت‌های اقتضاء، اشاره و مفهومی کلام تقسیم می‌کنند که مرحوم طیب به اکثر این دلالت ها نیز توجه نموده است. با توجه به اینکه مفسر باید در تفسیر آیات، از ذکر بطون احتراز نماید، مفسر اطیب البیان نیز این قاعده را رعایت نموده است.

قرآن کریم برای هدایت بشر و سوق آنها به سمت و سوی سعادت دنیا و آخرت و خارج ساختن آنها از تاریکی‌ها به روشنایی نازل شده است. پس برای بهره‌مندی از این دریای بیکران معرفت، لازم است که به تدبیر در آیات بپردازیم و از آن جهت که راهنمای ما در شناخت صحیح مقاصد آیات، تفاسیر هستند و در تفسیر نیز ائمه اطهار برترین افرادی هستند که حق سخن دارند، برای رسیدن به تفسیر استوار و دقیق، تفسیر سوره از نگاه معصومان، نقش آفرینی و اهمیت ویژه ای خواهد داشت. در طول قرون متمادی، عالمان و مفسرانی دانا و آگاه به جمع آوری این روایات تفسیری همت گماشته، و تفاسیر روایی و اثری را سامان داده‌اند. در تحقیق حاضر، تلاش شده بر پایه روایات وارده از معصومان، به فهم آیات ـ در سطح ظاهر و باطن ـ نزدیک شویم و با توجه به جایگاه بلند سنت در تفسیر قرآن به این مهم نیز بپردازیم که روایات در ذیل آیات تا چه اندازه موضع تبیینی و تفسیری و تحلیلی خواهند داشت. در این پژوهش کوشیده‌ایم تا با استناد به روایات تفسیری و منبع قراردادن آنها، و بهره‌گیری از دیگر مبادی تفسیری، نظیر تبیین لغوی، مراجعه به نظرات و آراء مفسران، و هم چنین استفاده از دیدگاه ها و آراء اندیشمندان علوم قرآنی به تفسیر باطنی سوره احقاف و آیات آن نیز بپردازیم. تحلیلی از فضای کلی سوره بر پایه برخی نقلها و نیز طرح موضوعات مهمی چون انذار و یا نگاهی تأویلی به حادثه عاشورا و ... از جمله درون مایه دیگری از سوره است که به آن پرداخته شده است.تعمیم مفهومی آیات چونان قاعده‌ای در تفسیر کلام الهی از دیگر دستاوردهای این پژوهش است که بویژه در ذیل آیه سی و پنجم، رخ نموده است. بدین سان صفحات رساله تفسیری است از آیات الهی با تکیه بر روایات با توجه به گستره‌ای که در تفسیر روایی قائلیم.

سوره‌های «مدّثّر» و «قیامت» در جز بیست و نهم قرآن کریم قرار دارند و بنابر نظر غالب مفسّران در مکّه نازل شده و موضوع مشترک هر دو بر محور انذار به معاد استوار است. در میان مفسران اختلاف نظرهای بسیاری در مورد تفسیر آیات این دو سوره دیده می‌شود؛ که با رجوع به روایات اهل بیت علیهم السلام که تا عصر حاضر به دست ما رسیده، می‌توان به رفع برخی از این اختلافات و به تفسیر اصحّ آیات دست یافت. امّا آنچه در مواجهه با روایات رخ می‌نماید این است که با وجود تلاشهای بسیاری که از سوی مفسران در تفاسیر روایی صورت گرفته، همچنان روایاتی وجود دارند که در کتب روایی نقل شده امّا در اینگونه تفاسیر روایی ذکر نشده‌‌اند (و این در حالی است که این روایات نقش بسزایی در تفسیر آیات این دو سوره داشته‌اند) و در مورد روایات ذکر شده در تفاسیر نیز تنها به نقل احادیث بدون بحث و بررسی اکتفا شده‌است. لذا گردآوری روایات این دو سوره در این پژوهش نسبت به سایر تفاسیر روایی کامل‌تر انجام شده است که در مجموع 77‌روایت برای سوره مدثر و 48‌روایت برای سوره قیامت به دست آمد. این روایات ذیل آیات دسته بندی و از منظر گونه شناسی و تناسب با مفاد ظاهری آیات بررسی شده‌اند. تنوع گونه‌های این روایات بدین شرح است: «ایضاح لفظی، ایضاح مفهومی، بیان لایه‌های معنایی، بیان مصداق، جری و تطبیق، استناد به قرآن، سبب نزول، پاسخگویی با قرآن، بیان قرائت». بعضی روایات نیز در زمره روایات مرتبط با آیات این دو سوره هستند. در مورد تناسب مفاد روایات با مفهوم ظاهری آیات نیز در مجموع می‌توان گفت روایات این دو سوره اکثراً هم سو و مساوی با مفهوم ظاهری آیه و یا از نوع عموم و خصوص مطلق بوده‌اند و یا به نحوی باطن و مصداق آیه را بیان می‌کردند که آنها نیز مغایرتی با ظاهر آیات نداشتند. همچنین میزان آسیبهای محتوایی و لفظی در مقابل شمار کل روایات بسیار اندک است. تفاوت بیان و ساختار روایات نیز بیانگر این نکته است که ائمه اطهارعلیهم السلام ازفرصت‌های مختلف برای تبیین آیات الهی استفاده می‌کردند. میزان فراوانی حضور معصومان علیهم السلام نیز در این روایات با یکدیگر متفاوت بوده که بیشترین تعداد روایت به ترتیب از قول امام صادق علیه السلام و پیامبر اکرم علیه السلام نقل شده‌اند. در این پژوهش سعی شده ‌است تا تفسیری روایی از سوره‌های «مدّثّر» و «قیامت» بر مبنای میراث برجای مانده از سخنان گرانقدر اهل بیت علیهم السلام فراهم آید.

«مبهمات» اصطلاحی علوم قرآنی است که عالمان علوم قرآن در ضمن آثار خود بدان پرداخته اند و پیش از این ، عنوان اعلام، اماکن و زمان‌ها،‌ حیوانات، فرشتگان، جنیان، ‌ستارگان و اعداد مبهم را بیان کرده‌اند نه مفاهیم را. روشن است که ابهام ‌زدایی از آنچه مبهم نامیده می‌شود پیش از هر چیز مستند به نقل ها و گزارش ها خواهد بود که پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ مبهمات با تکیه به مستندات و نقل‌های اهل سنت شکل گرفته است این پژوهش برای ستردن خلأ، اثری مکتوب در این زمینه است که با هدف تبیین و تفسیر مبهمات بر پایه روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) سامان یافته است.«تفسیر مبهمات القرآن» بلنسی که گسترده‌ترین کتاب در این موضوع است مبنا قرار گرفته و هر آنچه او «مبهم» تلقی کرده است با روایات و نقل‌های منابع شیعی سنجیده شد، مواردی پذیرفته شده و مواردی دیگر نقد شده و بخش‌هایی از آنچه در آن کتاب آمده است از نقد رد شده است.این پژوهش نشان داده است که تفسیر مبهمات در مکتب خلفاء غالباً در جهت فضیلت‌سازی و منقبت‌سوزی به خامه آمده است و اما آنچه در نکتب اهل بیت (علیهم السلام) شکل گرفته است واقع‌نمایی دقیق و استوار و سامان‌یافته است.