جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با تتبع در آثار تفسیری جهت رسیدن به تأویلات عرفانی دو روش کلی وجود دارد؛ اول روش کشفی الهامی که مختص به صاحبان ذوق و اهل کشف و شهود است که مدعی‌اند حقایق باطنی کتاب تکوین و کتاب تشریع را شهود کرده و تطابق کامل بین این دو کتاب را با تمام وجود در درون خود، حس کرده‌اند و لذا از آیات قرآنی حقایقی را می‌فهمند که دیگران از فهم آن عاجزند. روش دوم، کاربست روش‌های فنی عمومی است، بدین معنا که حتی کسانی که اهل کشف و شهود نیستند به‌وسیله این روش‌ها بتوانند به برخی از معانی باطنی قرآن راه پیدا کنند و حتی اگر حقیقت آن‌ را هم نفهمند، بتوانند از طریق قواعد و مبانی مورد پذیرش عموم مردم به آن‌ علم پیدا کنند. محقق قونوی از هر دو روش برای فهم نصوص دینی بهره برده است. لیکن بیشترین تأکید مقاله حاضر، بر روش فنی عمومی وی است چرا که این روش می‌تواند مورد استفاده عموم متفکران اسلامی واقع شود. به نظر نگارندگان مبانی این روش تفسیری قونوی را می‌توان به سه دسته کلی تقسیم نمود: مبانی هستی‌شناسی، معرفت‌‌شناسی و زبان‌شناختی. این نوشتار ضمن تبیین این مبانی درصدد تبیین این نکته است که روش تفسیر عرفانی قونوی مبتنی‌بر اصول استواری است که در کنار جهت‌گیری عرفانی و توجه به جنبه‌های باطنی و معنوی و کشف اسرار و اشارات، از نگرش زبان‌شناختی در تفسیر آیات و احادیث نیز غفلت نکرده است

از آیات مورد استناد شیعه در اثبات عصمت امام و تنصیصی بودن مقام امامت، آیه 124 بقره است. استناد به ادله لفظی همچون اطلاق فراز «لاینال عهدی الظالمین»، تناسب این فراز از آیه، به عنوان پاسخ خدا، با درخواست ابراهیم علیه السلام و نیز ادله عقلی از جمله دلایلی است که مفسران شیعه بر مدعای خود اقامه نموده اند. در مقابل، مفسران اهل سنت با حمل لفظ «اماما» به «نبیا»، تنصیصی بودن مقام نبوت و عصمت نبی را برداشت کرده اند. از بررسی در تفاسیر اهل سنت به دست می آید که اغلب مفسران اهل سنت به منظور اثبات اعتقاد خود؛ مبنی بر به حق بودن خلافت شیخین و رد دیدگاه مفسران شیعه، به تاویل آیه دست زده اند. نادرستی این تاویل با ادله محکمی که مفسران شیعه بیان داشته اند، اثبات شده است.

این پژوهش با عنوان بررسی تطبیقی جایگاه پیامبر? در تفسیر تبیان و مفاتیح الغیب در صدد است. جایگاه پیامبر? را شناسای نماید. از آنجا که دیدگاه مفسران شیعه اثنی اشعری با مفسران اهل سنت پیرامون بسیاری از مسایل اعتقادی از جمله؛وحی،علم وعصمت پیامبر? تفاوت‌های دارد. به همین خاطر به بررسی تطبیقی جایگاه پیامبر? دررابطه با این مسائل اعتقادی در تفسیر تبیان که یکی از مهمترین تفاسیر شیعه و تفسیر مفاتیح الغیب ، که یکی از مهمترین تفاسیر اهل سنت است، پرداخته خواهد شد؛ تا انطباق و عدم انطباق هر کدام با جایگاه و مقام حضرت? واضح وروشن گردد. و با بررسی جایگاه پیامبر? در تفاسیر مذکور، مطالبی در مورد پیامبر ? از نظر سه ویژگی، وحی، علم، عصمت از گناه و خطا بدست می‌آید.؛ حضرت دارای مقام والایی است که از طرف خداوند وحی براو نازل شده ودر وحی اولیه دچار شک وتردید نشد .هم‌چنین دارای علم لدنی و عصمت می‌باشد. اما وجه تمایز این تفاسیر در مورد این مسائل اعتقادی، در مورد حضرت شامل؛ عامل عدم شک وتردید پیامبر ?در وحی اولیه، بحث دیگر حقیقت و منشأ عصمت و قلمرو آن، چگونگی کسب علم لدنی است،.که نظرات فخررازی ذیل این آیات بیان کننده این است که پیامبر? با استفاده از معجزه‌ای که از طرف خداوند توسط فرشته وحی دریافت می کرد. در وحی اولیه وحی اولیه شک نمی‌کرد. شیخ برخلاف فخررازی معتقد است که پیامبر?با علم حضوری می‌فهمید به ایشان وحی رسیده است در زمینه حقیقت، منشاء و قلمرو عصمت، فخررازی عصمت را لطفی از طرف خدا می داند که حضرت اجبارا به طرف گناه نرود.. واین ویژگی در بعد از بعثت به حضرت داده شده است شیخ در این زمینه عصمت بدون اختیار را محال می‌داند.و حضرت را از بدو تولد داری عصمت می‌داند. در بحث علم لدنی هر دو مفسر معتقدند، علمی است که از طرف خداوند داده شده است اما فخررازی معتقد است تفکر و تامل در آن دخالت ندارد این. پژوهش کوششیدر جهت مقایسه جایگاه پیامبراسلام است مطالب پژوهش مستند به آیات قرآن، احادیث معصومین،شواهدی در کتاب‌های تفسیری و آثار نویسندگانی است که در این راستا اثری از خود به یادگار گذاشته‌اند

از نظر عموم مسلمانان قرآن کريم مهمترين منبع برای شناخت احکام و معارف اسلامی به شمار می آيد. اما در باره چگونگی فهم اين کلام الهی ميان آنان اختلاف شده و فرق و طوايف مختلف مسلمانان با نگرش و ديدگاه خاص خود به آن نظر و کوشش کرده اند تا معانی آن را دريابند. در اين ميان صوفيه با ديدگاهی متفاوت با اهل حديث و فقهاء و متکلمان اسلامی در صدد فهم و تأويل قرآن بر آمده اند و شيوه صحيح فهم قرآن را طريق باطنی خوانده و ساير شيوه های تفسيری را کم فايده دانسته اند. از طرف ديگر اهل حديث و فقهاء اسلوب صوفيه را در فهم قرآن بدعت و ناروا خوانده اند. در مقاله حاضر به بررسی مبانی صوفيه و عرفا و نيز موضع مخالفان آنها در خصوص فهم و تأويل قرآن پرداخته شده است.

از برجسته‌ترین جلوه‌های عرفانی تفسیر تسنیم، استناد مکرر مفسر به حدیث قدسی «قرب نوافل» است؛ این حدیث که در بین عارفان و اهل معنا بسیار مشهور است، بر این معنا تکیه دارد که انسان در اثر انجام نوافل، محبوب خدا شده و در نتیجه، پروردگار متعال مجاری ادراکی و تحریکی او را بر عهده می‌گیرد. این پژوهش از طریق بررسی مهم‌ترین موارد استناد مفسر به حدیث مزبور و مقایسه با نوع استناد دیگر تفاسیر به‌ویژه تفاسیر عرفانی، بر آن است تا جایگاه ویژه و بدیع آن را در تسنیم به عنوان یکی از مهم‌ترین جلوه‌های روایی و عرفانی آن نشان دهد؛ جلوه‌ای که مبانی عرفان اسلامی در آن با تکیه بر سنت صحیح ارائه شده است. شرح دقیق مراد آیات، حل معضلات تفسیری و پاسخ به برخی از شبهات مربوط به عصمت انبیا و ائمه علیهم السلام به استناد حدیث قرب نوافل، از مصادیق کاربرد این حدیث در تفسیر تسنیم است.

اهل بیت (علیهم السلام) به شهادت قرائن عقلی و نقلی فراوان، وارثان حقیقی علوم و معارف قرآن و رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) به‌شمار می‌روند. در پاره‌ای روایات شیعی، اهل بیت (علیهم السلام) با وصف «أمراءُ الکلام» ستوده شده‌اند. از آنجا که فهم معانی کلام به فهم کلمه یا کلمات وابسته است، دقت‌نظر و کاوش در دیدگاههای تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) در تبیین معنا یا معانی مفردات (تک‌واژگان) قرآنی از اهمیت بسزایی در تفسیر قرآن برخوردار است. نگاهی به تفاسیر روایی و دیگر مصادر حدیثی شیعه، به خوبی، از گستردگی و تنوّع دیدگاههای اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر مفردات قرآن کریم پرده برمی‌دارد. اهل بیت (علیهم السلام)، در تفسیر و تبیین واژگان قرآن به برخی اصول تفسیری توجه داشته و از روشهای گوناگونی بهره برده‌اند؛ برخی اصول تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) در تبیین مفردات قرآنی عبارتند از: 1ـ توجه به قرآن به عنوان مصدری مهم در فهم معنای واژگان قرآن 2ـ پایه‌گذاری اصل سیاق در تفسیر 3ـ در نظر گرفتن سطح فهم مخاطب 4ـ توجه به مفاهیم و کاربردهای عرفی و مسائل زبانی لغت عرب... برخی روشهای اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر مفردات قرآنی نیز عبارتند از: 1ـ روش تأویلی 2ـ روش مصداقی 3ـ روش تفسیر (بیان) ظاهری 4ـ روش توسعه یا تضییق معنا و.... نسبت‌سنجی و مقایس? اصول و روشهای تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) با عالمان لغت نشان‌دهند? آن است که پاره‌ای اصول تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) با عالمان لغت مشترک بوده، اما در برخی اصول تفسیری، اهل بیت (علیهم السلام) با عالمان لغت اختلاف دارند. در روشهای تفسیری نیز اهل بیت (علیهم السلام) افزون بر روشهای عالمان لغت، 4 روش تفسیری اختصاصی و منحصر به‌ فرد دارند که عبارتند از: 1ـ روش تأویلی 2ـ روش توسعه یا تضییق معنا 3ـ روش غایی (بیان کارکرد) 4ـ روش تصویری (تجسیمی). این پژوهش در صدد آن است که ضمن بررسی و تبیین معانی و مقاصد مفردات قرآن در میراث تفسیری اهل بیت (علیهم السلام)، اصول و روشهای تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) در تفسیر مفردات قرآن را با اصول و روشهای واژه‌پژوهان کهن عرب (همچون: عبدالله بن ‌عباس، مجاهد بن جبر مکّی، زید بن علی (ع)، مقاتل بن سلیمان، خلیل بن احمد فراهیدی، فرّاء، ابوعبیده و...) بررسی و تحلیل نماید. بر پای? نتایج این پژوهش، پشتوان? الهی و غیبی دانش اهل بیت (علیهم السلام) و گذر از مرزهای معنایی واژگان و انتقال آموزه‌های معرفتی، اخلاقی، تربیتی و سیاسی و در نظر گرفتن سطح فهم مخاطب از آشکارترین شاخصه‌های برتری اهل بیت (علیهم السلام) بر عالمان لغت در تفسیر مفردات قرآن به‌شمار می‌رود.کلیدواژه‌ها: مفردات قرآن، اهل بیت (علیهم السلام)، اصول تفسیری، روشهای تفسیری، لغت عرب، واژه‌پژوهان عرب

فهم قرآن کریم از مسائلی است که همواره مورد توجه جامعه مسلمانان بوده است. درباره میزان اعتبار فهم افراد مختلف از قرآن کریم نظرات گوناگونی وجود دارد. در بین شیعیان، گروهی از اخباریون عقیده داشته‌اند که تنها فهم معصومین (ع) از قرآن کریم معتبر است. گروهی از آنان این اختصاص را در مورد فهم ظواهر و گروهی در مورد تفسیر مشکلات قرآن مطرح کرده‌اند. در مقابل، اصولیون معتقد به اعتبار فهم غیر معصومین از قرآن کریم بوده‌اند. قائلین به تفسیر اجتهادی نیز معتقد بوده‌اند برای غیرمعصومین جایز است فراتر از فهم ظواهر ساده آیات، در صورت احراز شایستگی‌های لازم به تفسیر قرآن کریم بپردازند. در مورد فهم معانی باطنی قرآن کریم نیز، برخی قائل به اختصاص فهم این معانی به معصومین(ع) بوده‌اند و برخی قائل به این اختصاص نبوده اند. هر گروهی برای اثبات عقیده خود، به آیات و روایات متعدّدی استناد کرده‌اند. برخی از اخباریون، با توجه به روایات، آیاتی از قرآن کریم را دالّ بر عدم حجّیت فهم غیر معصومین از ظواهر قرآن کریم دانسته اند. اما این آیات دلالتی بر مقصود آنان ندارند. به عنوان مثال، شیخ حر عاملی، آیه 49 سوره عنکبوت، آیه 32 سوره فاطر، آیه 43 سوره رعد، آیه 7 آل عمران، و آیه 7 انبیاء را دالّ بر این مقصود می داند. همچنین به آیات دیگری نیز مستقل از روایات، استناد کرده است، اما این آیات دلالتی بر مقصود وی ندارند. وی به آیات 65 و 80 نساء، که دلالت بر لزوم اطاعت از پیامبر و حکم قرار دادن ایشان در اختلافات می کنند، آیات 59 و 61 نساء،که دلالت بر لزوم رجوع به خدا و پیامبر (ص) دارند، آیات 151 بقره، و 164 آل عمران که دلالت بر لزوم تعلیم پیامبر از قرآن دارند، آیات 36 اسراء و 66 یونس و برخی دیگر از آیاتی که دلالت بر نهی از پیروی از گمان و قول بدون علممی کنند، استناد کرده است. اخباریون و به ویژه شیخ حر عاملی، در این راستا به روایاتی نیز استناد کرده اند. از جمله روایات نهی از تفسیر به رأی و روایاتی که معصومین (ع) را مخاطبین واقعی قرآن دانسته اند. برخی از روایاتی که شیخ حر عاملی برای اثبات عدم حجّیت فهم غیر معصومین از ظواهر قرآن کریم بدان ها استناد می کند، دلالت بر این دارند که فهم قرآن به طور کلّی مختصّ به معصومین (ع) است، برخی دلالت بر این می کنند که فهم باطن قرآن مختصّ به معصومین (ع) است، برخی دلالت بر این دارند که تفسیر قرآن مختصّ به معصومین (ع) است. قائلین به اعتبار فهم غیرمعصومین از قرآن کریم نیز به آیاتی استناد کرده اند. از جملهآیاتی که امر به تدبّر و تعقّل در قرآن کریم می نمایند، آیات تحدّی، آیات مربوط به خطاب های قرآن، آیات مربوط به هم زبانی قرآن با قوم پیامبر، آیات دالّ بر آسان بودن قرآن برای پندگیری، آیه ای که قرآن را مرجع فصل خصومت می شمرد و آیات بیانگر صفات هدایتگرانه قرآن. این آیاتدلالت بر حجّیت فهم غیرمعصومین از نصوص و ظواهر بسیط قرآن کریم می کنند گر چه فهم بخش های نیازمند به تفسیر از این آیات به دست نمی آید. اما آیاتی که قرآن کریم را با صفات نور، مبین و صفات مشابه توصیف می کنند، فراتر از آن، دلالت بر جواز تفسیر قرآن به قرآن توسط غیرمعصومین می کنند.همچنین آنان به روایاتی نیز استناد کرده اند. از جمله روایاتی که دلالت بر لزوم تدبّر در قرآن کریم می کنند، روایاتی که دلالت بر لزوم تمسّک به قرآن کریم می کنند، روایت دالّ بر این که شرط نافذ بودن شروط، عدم مخالفت آن با قرآن کریم است، روایتی دالّ بر قابل فهم بودن آیات توحیدی، روایات دالّ برحکمیت قرآن، روایاتی که در آنها معصومین (ع) برای توبیخ افراد به آیات قرآن استناد کرده اند. این روایات، دلالت بر حجّیت فهم غیرمعصومین از قرآن کریم در سطح نصوص و ظواهر بسیط آندارند. اما دلالتی بر جواز تفسیر بخش های نیازمند به تفسیر ندارند. اما روایات دیگر مورد استناد آنها یعنی روایات دالّ بر آموزش چگونگی فهم قرآن و استنباط احکام به اصحاب، روایتی که از امکان تشخیص بهترین وجه معنای قرآن برای غیرمعصومین سخن می گوید، روایتی که از ناطق بودن و شاهد بودن قسمتی از قرآن نسبت به قسمتهای دیگر، سخن می گوید، دلالت بر جواز تفسیر غیر معصومین از قرآن کریم می نمایند. همچنین روایاتی که با بیان صفاتی چون عمیق بودن باطن قرآن کریم و ناتمامی عجایب آن، افراد را به تمسّک به قرآن کریم فرا می خوانند، و روایت دالّ بر امکان تشخیص بهترین وجه معانی قرآن برای غیرمعصومین، دلالت بر امکان و حجّیت فهم غیرمعصومین از معانی باطنی قرآن کریم می کنند، یا احتمال دلالت داشتن آنها بر این معنا می رود. در مورد دلالت روایاتی که فهم قرآن را مختصّ به معصومین (ع) می دانند باید اذعان داشت دلالت این روایات با توجه به مخالفت صریح با برخی از آیات، یا باید محدود به فهم بواطن به معصومین (ع) شود، یا باید محدود به تفسیر بخش های نیازمند به تفسیر شود، یا باید محدود به اختصاص علم کامل تفسیر قرآن به معصومین (ع) شودو در صورت عدم امکان ، باید به کلی کنار گذاشته شونددر جمع ادلّه جواز و عدم جواز تفسیر برای غیرمعصومین می توان گفت که بر مبنای برخی از روایات، غیرمعصومین در صورتی که شرایط خاصّی داشته باشند، در برخی از فضائلی که به معصومین (ع) نسبت داده می شود، با آنان شریکند و روایاتی که دالّ بر جواز تفسیر غیرمعصومین هستند، قرینه ای هستند که غیر معصومین با داشتن شرایط خاصّی می توانند در این فضیلت که در برخی از روایات خاصّ معصومین (ع) دانسته شده است، با آنان شریک باشند. در جمع روایاتی که دلالت بر اختصاص فهم باطن قرآن کریم به معصومین (ع) می کنند، با روایاتی که دلالت بر امکان فهم باطن قرآن برای غیرمعصومین می نمایند، باید گفت قرآن کریم معانی باطنی متعددی دارد که روایات اختصاص، ناظر به اختصاص فهم مرتبه اعلای باطن قرآن به معصومین (ع) هستند.

تفسیر قرآن با آموزه‌های رسول خدا (ص) آغاز شد و با تبیین‌ها و تفسیرهای اهل‌بیت علیهم السلام گسترش و تعمیق یافت. مفسران پیوسته از روایات پیامبر و اهل‌بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن بهره گرفته‌اند. روایات اهل‌بیت علیهم السلام الگویی مناسب برای آموزش صحیحِ تفسیر قرآن و استخراج اصول و قواعد تفسیری است زیرا رسول خدا (ص) و اهل‌بیت بزرگوار ایشان مفسران واقعی و آگاه به تمام معانی و بطون متعدد قرآن‌اند. این پژوهش عهده‌دار جمع و تدوین و بررسی روایاتِ قرآنیِ دربردارنده اصول و قواعد تفسیری در اصول کافی است که به روش تحلیل محتوا انجام می‌گیرد و گردآوری مطالب به روش کتابخانه‌ای است.از 3786 روایتی که ثقه الاسلام کلینی در اصول کافی گردآورده است678 روایت لفظ یا مضمون آیه یا آیاتی را در‌بردارند. با گونه‌شناسی این بخش از روایات می‌توان آنها را در سه دست? روایات تفسیری (331 روایت)، روایات استشهادی (303 روایت) و روایات مرتبط با علوم قرآنی (44 روایت) گنجاند. اصول و قواعد تفسیر در تقسیمی دوگانه، یعنی اصول مبنایی مستفاد از روایات اهل بیت علیهم السلام و اصول روشی مستفاد از روایات اهل بیت علیهم السلام تنظیم شده‌اند. در قسم اول، شش اصل مبنایی: اصل وحیانی بودن الفاظ قرآن، اصل حجیت قرآن موجود، اصل حجیت ظواهر قرآن کریم، اصل امکان فهم‌پذیری قرآن برای همگان، اصل اعتبار عقل در حوزه فهم قرآن، اصل وجود لایه‌ها و بطون در قرآن از این روایات به دست آمد.در قسم دوم، نُه اصل روشی: اصل توجه به قرائت صحیح، اصل توجه به قرآن به عنوان منبع تفسیر قرآن، اصل توجه به جایگاه پیامبر اکرم (ص)، اصل توجه به مفاهیم عرفی و مسائل زبانی، اصل تعمیم آیه، اصل در نظر گرفتن سطح فهم مخاطب، اصل نفی باور نادرست در فهم آیات قرآن و تصحیح آن، اصل توجه به اسباب نزول، اصل احتراز از تفسیر به رأی استخراج شده است. در ضمنِ معرفی هر یک از اصول تفسیری نمونه‌های از روایات دربردارنده آن اصول ذکر شده است.

جابر بن یزید جعفی کوفی (حدود 50 – 128ه.ق)، از اصحاب نامدار صادقین علیهما السلام و از عالمان برجسته‌ی شیعه‌ی امامیه در اوایل قرن دوم هجری است. عمده فعالیت‌های علمی وی، در شاخه‌های حدیث، فقه و تفسیر بودو علاوه بر این‌ها، توجه ویژه‌ای به تاریخ اهل بیت علیهم السلام و کلام شیعی داشت. این پژوهش به واکاوی شخصیت، جایگاه و تأثیر وی در علوم و معارف شیعه می‌پردازد. از این رو در قدم اول، برای شناخت بهتر شخصیت جابر، ضمن آشنایی با خاندان جعفی، تأثیرات فضای کوفه (زادگاه و محل سکونت وی) بر شکل گیری شخصیت او مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه،اطلاعات اندکی در مورد سیر زندگی او ارائه شده که این ضعف از فقدان و یا کمبود منابع ناشی می‌شود. در مقابل این کمبود، گنجینه‌ی روایات پرشمار وی، منبعی بسیار مهم در شناخت عقاید و آرای اوست؛ هر چند نمی-توان تمام سنت منسوب به وی را معتبر دانست. به هر حال چنان که در این پژوهش نشان داده شده، او از شیعیان امامی بود و به آموزه‌های کلامی ائمه اطهار علیهم السلام مانند وصایت و امامت امامانعلیهم السلام، تولی و تبری، علم امام (ع)، رجعت و مهدویت، اعتقادی راسخ داشت.در میان شیعیان و اهل تسنن نظرات متنوعی در مورد شخصیت وی ابراز شده؛ اما شاید مهم‌ترین مسأله در مورد او، اتهام غلو است. حال آن که او از این اتهام مبراست و شخصیت برجسته‌ی وی به عنوان یک شیعه‌یمعتقد و وفادار به مکتب اهل بیت علیهم السلام، مورد سوء استفاده‌ی غالیان قرار گرفته است. بخش پایانی این پژوهش نیز به حیات علمی – فرهنگی جابر جعفی و سهم وی در توسعه‌ی علوم و معارف شیعی می‌پردازد و مواردی چون مشایخ و شاگردان و آثارمنسوب به او را مورد توجه قرار می‌دهد.