جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب عقیده الشیعه مجموعه ای است از هفتاد رساله کلامی مختصر در باب اصول اعتقادی پنج گانه شیعه که چندی پیش، با تدوین و تحقیق محمدرضا انصاری قمی در دو مجلد منتشر شد. هدف نامبرده از تدوین مجموعه حاضر، گردآوری و عرضه اعتقادنامه های شاخصی است که از قرن دوم تا دهم هجری قمری نگاشته شده و در آنها عقیده شیعه دوازده امامی درباره توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد تبیین شده است. شمار قابل توجهی از رساله های نشریافته در این مجموعه، قبل از این، در صورتهای مختلف بر دست آقای انصاری قمی یا دیگر مصححان، به طبع رسیده اند و هم اکنون در کتاب عقیده الشیعه به ادعای طابع با تصحیح تازه ای بازچاپ شده اند. تعداد زیادی از آن ها نیز برای نخستین بار در این کتاب به زیور طبع آراسته شده اند. نویسنده در نوشتار حاضر مباحث انتقادی خود پیرامون کیفیت نامطبوع و نامقبول رساله های مذکور در این مجموعه در قالب سلسله مطالبی ارائه داده است. در این جستار، وی تنها به ارزیابی تصحیح و طبع یکی از رساله های آن مجموعه یعنی رساله الأبحاث المفیده فی تحصیل العقیده تألیف علامه حلی که در صفحات 614 تا 650 از جلد دوم کتاب مذکور چاپ شده، پرداخته است.

نیمه اول قرن هفتم هجری، عصری تعیین­کننده در تکامل مکتب تشیع، محسوب می‌گردد. در این محدوده زمانی، تشیع امامیه، تحت تأثیر عوامل گوناگون، به یک جریان قدرتمند اجتماعی ـ فرهنگی در بغداد تبدیل گشت. در میان عوامل متعددی که در زمینه‌سازی برای رشد تشیع مؤثر بودند، یکی نیز وجود و فعالیت مدرسه­ مستنصریه است. مقاله حاضر، درصدد است تا با بهره­گیری از اندک داده­های موجود، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین تأثیر مدرسه­ مستنصریه بر گسترش تشیع امامیه بپردازد. پژوهش حاضر، نشان می­دهد که این مدرسه­، با تبدیل نمودن منازعات مذهبی به مناظراتی مسالمت­ آمیز، فرصتی فراهم ساخت تا شیعیان امامیه، ضمن حضور در کادر اداری آن، به ترویج و تبلیغ عقاید و افکار خود بپردازند.

شهرری با پیشینه ای درخشان در طول تاریخ نام های متعددی یافت و با گذر از ایران باستان و تسنن در قرن سوم هجری به تدریج به تشیع روی آورد، این تغییر مذهب پس از پیروزی دُعات عباسی در قرون دوم هجری و مهاجرت سادات و شخصیت های علمی –سیاسی به مرکز ایران صورت گرفت، که شخصیت های مهم این گروه : احمدبن حسن مادرانی که از شیعیان حمایت می کرد، وجود وکلای امامان به خصوص وکیل یکی از نواب امام زمان به نام ابوالحسین محمد بن جعفراسدی، چهره های برجسته ای چون شاه عبدالعظیم حسنی ، حسن بن زید، شیخ کلینی، شیخ صدوق ، ابن قبه رازی و ... . که تأثیر شگرفی بر اوضاع سیاسی و مذهبی این شهر گذاشتند. ری به عنوان شاهراه ارتباطی از شمال به طبرستان و از جنوب به قم متصل بود و این خود یکی از عوامل مهم در نشر و گسترش تشیع در این شهر بوده. با ظهور دولت آل بویه در قرن چهارم و پنجم هجری، عصر جدیدی برای شیعیان ایران که در تقیه به سر می بردند آغاز شد، شیعیان با حمایت حاکمان و وزرای شیعی مذهب آل بویه به گسترش تشیع در این شهر پرداختند. وجود مکان هایی چون حوزه ی علمیه ی ری و تشکیلجلسات مناظره در مساجد و کتابخانه ها و رشد کلام و عقاید شیعه و همچنین ساخت بقعه برای خاندان اهل بیت و طهارت ، نمونه هایی از تلاش آل بویه در شکوفایی تشیع در این شهر بوده است. ری به عنوان دومین پایگاه تشیع در ایران آن عصر و هم اکنون نیز به عنوان شهر شیعی شناخته می شود.

در این پژوهش ، چگونگی پیدایش و گسترش مذهبتشیع در منطقه خوانسار، و درمورد افراد ی که در پایه گذاری و ترویج تشیع در این منطقه نقشداشته اند و عواملی که در توسعه و تقویت مبانی تشیع در این ناحیه موثر بوده اند مطالعه و تحقیق شده است.نخستین آثار و اسناد تاریخ تشیع در خوانسارمانند زندگی نامه حسین بن خونسار ازسده اول هجری، امامزادگان دختران بکر فرزندان حضرت موسی بن جعفر(ع) مربوط به اوایل قرت سوم هجری و امامزاده احمد بن محمد بن علی النقی(ع) مربوط به اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری، تحقیق بعمل آمده و سپس درخصوص چگونگی گسترش تشیع در این منطقه بررسی شده و وضعیت شیعه قبل از صفویه مورد کنکاش قرار گرفته است.از آنجایی که با روی کار آمدن دولتصفویه ، تشیع بعنوان مذهب رسمی کشور ایران اسلامی معرفی گردید، تشیع در شهر خوانسار که دارای سابقه درخشانی در این خصوص بود رونق و تقویت دوچندانی پیدا کرد و لذا مطالعه تشیع در این منطقه حائز اهمیت بسیار بالایی است.وجود بقاع متبرکه متعدد ، بویژه بقعه متبرکه امامزاده احمدبن محمدبن علی النقی(ع) وآثار باقیمانده از عهد صفویه مانند مدرسه مریم بیگم صفوی،. ونیز زندگی و آثار علمای برجسته این شهرستان ، از نخستین روزهای ورود اسلام به این منطقه و سپس در دورانصفویه تا امروز ، بویژه علمای بزرگی همچون آقا حسین و آقا جمال خوانساری مورد مطالعه قرار گرفته است.همچنین تأثیر فرهنگ تشیع در آداب و سننو رفتار اجتماعی مردم و نقش تعالیمتشیع و علوم اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در زندگی مردم، سابقه حوزه های علمیه دینی و نقش علمای برخاسته از این شهر و نقش و تأثیرگذاری آنان در ترویج فرهنگ تشیع در سایر بلاد مورد تحقیق و پژوهش قرارگرفته است.مطالعات نشان می دهد که تشیع در خوانسار پیش از روی کار آمدن دولت صفویه دارای سابقه بوده است .

«جهاني‌بودن دين» يعني: ظرفيت‌هايي که يک دين براي حکومت جهاني دارد. اين موضوع از مباحث پرچالش در ميان انديشمندان مسلمان و کاتوليک است، اما تاکنون به صورت تطبيقي ميان مسيحيت و اسلام بررسي نشده است. اين تحقيق شباهت‌ها و تفاوت‌هاي مباني جهاني‌بودن دين در تشيع با کاتوليک را به صورت توصيفي و تحليلي پيش‌روي مي‌نهد. مباني جهاني­بودن مسيحيت کاتوليک با مباني جهاني‌بودن تشيع در ادلة نقلي جهاني‌بودن و جاودانگي شباهت دارند. در هر دو، عبارات دال بر جهاني‌بودن کتابي مقدس است، اگرچه در مسيحيت، عباراتي که از حضرت عيسي عليه السلام بر جهاني‌بودن دلالت دارد، دچار تناقض است. اين در حالي است که همة مباني جهاني‌بودن در تشيع، به طور کامل هماهنگ است. در تشيع، مباني جهاني‌بودن، هم عقلي است و هم مبتني بر آيات قرآن و روايات. اما در مسيحيت، مباني جهاني‌بودن دين کاملاً هماهنگ نيست و گاهي تعارض دارد. ناگفته نماند که برخي از مباني مختص تشيع است، درحالي‌كه مسيحيت از اين مباني محروم است.

سلسلة الغدير الموضوعية؛ بحث مستل من موسوعة الغدير للعلامة الأميني رحمة‌الله‌عليه تحقيق، تلخيص و طبقه‌بندى موضوعى مجموعه يازده جلدى كتاب «الغدير» علامه عبدالحسين امينى مى‌باشد كه توسط محمدحسن شفيعى شاهرودى، تأليف و گردآورى شده است. كتاب به زبان عربى و مقدمه آن، در سال 1385ش، نوشته شده است. كتاب به انگيزه معرفى «الغدير» بين مردم و به‌ويژه جوانان نوشته شده است. آنچه باعث اهميت اين كتاب مى‌شود، آن است كه تا پيش از اين، محققان و پژوهشگران براى تحقيق در يك موضوع، بايد يازده جلد كتاب «الغدير» را ورق مى‌زدند، اما اثر حاضر، فرصت مطالعه سريع و دريافت مطالب در يك موضوع را براى مخاطبانش فراهم كرده است. مطالب این جلد از کتاب: كتاب‌هاى دروغين: اين نوشتار، اخبار، سخنان و مطالب منابع و متون رجالى و حديثى را در باب فضايل على بن ابى‌طالب(ع) و غدير خم مورد مطالعه و بررسى قرار داده است. نويسنده در مبحث نخست، درباره شيعه على(ع) و اوصاف و خصوصيات آن‌ها، مطالبى ايراد كرده و روايت‌هاى فراوانى را در خصوص شيعه و اهل‌بيت(ع) از كتاب «عقد الفريد» ابن عبدربه استخراج نموده كه همه بر منزلت والاى شيعه تأكيد و تصريح نموده‌اند. وى سپس كتاب «الفرق بين الفرق» بغدادى و «ملل و نحل» شهرستانى را به‌دقت بررسى كرده و مطالبى در خصوص علم و فضيلت حضرت على(ع) از آن‌ها نقل نموده است. «منهاج السنة»، «البداية و النهاية» ابن كثير، «محاضرات تاريخ الأمم الإسلامية»، «السنة و الشيعة و الصراع بين الإسلام» و «الوثنية» كتاب‌هاى ديگرى هستند كه در آن‌ها اقوالى در باب رويدادهاى صدر اسلام، شرح حال صحابه، مقام و موقعيت اهل‌بيت(ع) و امام على(ع) نقل شده است. مؤلف به گزارش‌هاى مختلفى از لابه‌لاى مباحث اين آثار اكتفا كرده و باز هم نكته‌هاى آموزنده‌اى در باب اصالت و حقانيت شيعه به مخاطبان عرضه داشته است.

سلسلة الغدير الموضوعية؛ بحث مستل من موسوعة الغدير للعلامة الأميني رحمة‌الله‌عليه تحقيق، تلخيص و طبقه‌بندى موضوعى مجموعه يازده جلدى كتاب «الغدير» علامه عبدالحسين امينى مى‌باشد كه توسط محمدحسن شفيعى شاهرودى، تأليف و گردآورى شده است. كتاب به زبان عربى و مقدمه آن، در سال 1385ش، نوشته شده است. كتاب به انگيزه معرفى «الغدير» بين مردم و به‌ويژه جوانان نوشته شده است. آنچه باعث اهميت اين كتاب مى‌شود، آن است كه تا پيش از اين، محققان و پژوهشگران براى تحقيق در يك موضوع، بايد يازده جلد كتاب «الغدير» را ورق مى‌زدند، اما اثر حاضر، فرصت مطالعه سريع و دريافت مطالب در يك موضوع را براى مخاطبانش فراهم كرده است. مطالب این جلد از کتاب: شيعه على(ع): كتاب حاضر، شيعه را از ديدگاه منابع تاريخى و حديثى، مورد كندوكاو قرار داده است. نگارنده، سخن را با تعريف لغوى شيعه بر اساس قول پيامبر(ص) آغاز كرده و بر اين مطلب تصريح مى‌كند كه تعبيرهايى چون «خير البرية» يا «آن‌ها بهترين و نيكوكارترين مردم هستند»، بر پيروان على(ع) اطلاق شده است. وى سپس دلايلى براى اثبات شيعه و ابطال آرا و اقوال ديگر فرق و مذاهبى كه براى شيعه اصالت و حقانيتى قائل نيستند، آورده و باز هم احاديثى از قول پيامبر(ص) با اين مضامين: شيعيان رستگارانند، شيعه جايگاهش بهشت است و ديگر تعابيرى از اين دست در پاسخ مخالفان ارايه نموده است. مؤلف در جاى ديگر، راجع به نظرگاه‌هاى كلامى و اعتقادى شيعه با استناد به آرا و اقوال شيخ طوسى و ديگران سخن گفته و در پايان به ظلم و ستم‌هايى كه بر شيعه در دوره بنى اميه و پس از آن رفته، اشاراتى كرده است.

الإمامة و أهل‌البيت عليهم‌السلام اثر سيد محمدباقرحكيم تأليف قرن پانزدهم در موضوع امامت به زبان عربی مى‌باشد. كتاب با مقدمه ناشر شروع شده و در ادامه مقدمه‌اى از مؤلف ذكر شده است و بعد به اصل كتاب پرداخته شده كه داراى دو قسم می‌باشد؛ قسم اول، شامل سه فصل و هر فصل محتوى تيترها و عناوينى می‌باشد و در ادامه به قسم دوم پرداخته كه شامل يك مدخل و سه فصل و هر فصل محتوى چندين موضوع می‌باشد و در پايان، به فهرست كتاب پرداخته كه شامل فهرست آيات و روايات و منابع و مصادر و موضوعات و محتويات می‌باشد. مؤلف، كتاب را با مقدمه‌اي آغاز نموده و در آن توضيحاتي عمومی پيرامون نقش امامت و كيفيت شكل گيري و استمرار آن تا زمان غيبت امام زمان(عج) بيان داشته و آنگاه اين سؤال را مطرح نموده است كه آيا اين معنا فقط در تصدي ظاهري و تسلط بر اركان ظاهري جامعه منحصر مي‌گردد يا از معنايي وسيع‌و عميق‌تري برخوردار است كه تصدي بر اركان اجرايي جامعه اسلامی یکی از آنهاست؟ آنگاه، هدف از طرح مباحث بعدي خود را پاسخ به اين سؤال و نقشي كه امامت در جامعه اسلامی و رهبري آن مي‌تواند ايفا نمايد ذكر كرده است. در ادامه به اصل كتاب پرداخته و مطالب آن را به دو بخش تقسيم نموده است: 1.

مصنفات الشيخ المفيد در 14 مجلد تهیه شده است که مجلد اول آن (که شماره این جلد از کتاب صفر می‌باشد) با عنوان حياة الشيخ المفيد منتشر شده است و محتویات آن شامل زندگی‌نامه شیخ مفید، شمردن آثار او از قبیل آثار موجود، مفقود و منسوب و توضیحاتی کامل درباره هرکدام از آن آثار است. برای هر عنوان از کتب شیخ مفید، مقاله‌ای درخور تولید شده است. محتویات جلد دهم: النكت الاعتقادية، النكت في مقدمات الأصول، الحكايات، مسئلة في الإرادة، عدم سهو النبي(ص)، إيمان أبي‌طالب، رسالة حول حديث نحن معاشر الأنبياء؛ می باشد که توضیح هر کتاب در ادامه آمده است: النكت الاعتقادية اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، از فقها و متكلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم و پنجم هجرى (334 - 413 هجرى) در موضوع عقايد و مباحث عقيدتى شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى مباحث عقيدتى مانند توحيد، نبوت، معاد، عدل و امامت پرداخته است. شيخ مفيد در اين كتاب استدلال و برهان عقلى را شيوۀ خود قرار داده و اين كتاب را به سبك سؤال و جواب نگاشته است. از اين نكته، اهميت پاسخ به سؤالات در دوران‌هاى مختلف اسلامى را مى‌توان فهميد. شيخ مفيد در اين كتاب با ديدى بسيار باز و روشن برخورد كرده و به هر سؤالى اجازه طرح شدن داده، سپس با بيانى محكم و استوار و منطقى، به پاسخ‌گويى آن پرداخته است. کتاب (النکت فی مقدمات الاصول) نوشته شیخ مفید، با موضوع علم کلام و مسائل عقیدتی، به بررسی مسائل علم کلام و اصول عقائد از دیدگاه عقل و شرع پرداخته است. مؤلف اصطلاحات و مسائل علم کلام را نیز شرح و توضیح داده است. شبهات عقیدتی یکی از خطرناک‌ترین سلاح‌های دشمن برای مبارزه با دین و ایمان مردم بوده و هست. شیخ مفید با نگارش این کتاب و با استدلال‌های روشن و محکم پاسخ آن اشکالات را داده است. مطالب ذیل در این کتاب مطرح شده است: ۱- معانی الفاظ و اصطلاحات علم کلام ۲- حدوث عالم و اثبات محدث ۳- نفی تشبیه ۴- توحید ۵- نبوت ۶- امامت ۷- وعد و وعید الحکایات؛ نام کامل کتاب «الحکایات فی مخالفات المعتزلة من العدلیة و الفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة» است. کتاب حاضر از جمله آثار شیخ مفید ، محمد بن محمد بن نعمان، از چهره‌های سرشناس علمای شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری است. شیخ مفید در این کتاب به رد عقاید کلامی معتزله پرداخته و در آن، فرق میان شیعه و معتزله را در مسائل عقیدتی مطرح نموده است. معتزله- بخاطر اهمیت دادن به حکم عقل به شیعه نزدیکترند ولی فرق بزرگی که با شیعه دارند عدم اعتقاد به امامت و رهبری اهل بیت رسول خدا صلی الله علیهم اجمعین است و همین موجب گشته تا با استناد به عقل خود و عدم توجه به سخنان اهل بیت علیهم‌السّلام مرتکب اشتباهات بزرگی در مسائل عقیدتی شوند. این گروه در بین اهل تسنن اقلیت هستند و بسیاری آنها را به شیعه نسبت می‌دهند و یا شیعه را به آنها نسبت می‌دهند. شیخ مفید در رد این تهمت و رد عقاید انحرافی معتزله و معرفی آنها و معرفی عقاید شیعه این کتاب را نگاشته است. شیخ مفید با نگارش این کتاب بسیاری از مباحث جنجال برانگیز کلامی و عقیدتی آن دوران را نقد و بررسی کرده و عقیده شیعه را در مورد آن، همراه با استدلال‌های عقلی و شرعی آورده است. شیخ مفید پاسخ بسیاری از تهمت‌هایی که به شیعه می‌زنند را در این کتاب داده و با روایات معتبر سابقه شیعه در التزام به بحث‌های علمی که متکی بر فکر و نظر است را در سایه سخنان گهربار پیامبر و ائمه علیهم‌السّلام به اثبات رسانده است. در ادامه، شیخ مفید به روایات معتبر و آیات قرآنی که امر به تدبر و تفکر و استفاده از عقل و علم و دانش دارد اشاره می‌فرماید. هم اکنون به برخی موضوعات مطرح شده در کتاب اشاره می‌کنیم: ۱. رد نظریه حال ۲. رای معتزله درباره قدرت و اراده خداوند ۳. جواهر و هیولا از دیدگاه معتزله ۴. تهمت تشبیه و جبر و رؤیت به شیعه مسألة في الارادة اثر شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان بغدادى (336 - 413 هجرى)، در موضوع عقايد و كلام شيخ مفيد در اين كتاب به بررسى ارادۀ خداوند متعال پرداخته كه آيا اين اراده جزء ذات است يا خارج از ذات و آيا قديم است يا حادث و بحث‌هاى گوناگون ديگرى در اين باره مطرح نموده است. شيخ مفيد در اين كتاب - مانند ديگر كتابهاى كلامى خود - آميخته‌اى از استدلال‌هاى عقلى و شرعى را همزمان آورده است. وى ابتدا با استدلال‌هاى عقلى و منطقى به بررسى اراده خداوند متعال پرداخته، سپس با استناد به روايات معتبر شرعى از اهل‌بيت عصمت و طهارت عليهم‌السلام به شرح و بسط آن پرداخته و حكم عقل را با روايات شرعى تأييد مى‌كند. کتاب (عدم سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تالیف شیخ مفید، به بررسی مسئله سهو النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرداخته است. مسئله سهو النبی در حقیقت سؤالی است که آیا پیامبر اسلام حضرت محمد _صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم_ مانند دیگر مردم دچار فراموشی می‌گشته و اشتباه و خطا مرتکب می‌شده است یا نه؟ کی از مسائل عقیدتی مطرح در دوران شیخ مفید که مربوط به مباحث نبوت می‌شود مسئله سهو النبی است. برخی روایات غیر معتبر وارد شده که پیامبر نیز گاهی در نماز دچار فراموشی می‌شده و یا شیطان کلامی را بر زبان آن حضرت جاری می‌کرده و آن حضرت اشتباه می‌کرده است. شیخ مفید این کتاب را در پاسخ به این شبهه نگاشته است. وی در آغاز، با استدلال‌های عقلی و با استناد به آیات قرآن عصمت پیامبر از اشتباه و خطا را ثابت کرده، در ادامه به لوازم باطل این شبهه و اثبات ضعف سند و دلالت روایات دال بر آن می‌پردازد. وی در این کتاب با استدلال به حکم عقل و استناد به آیات قرآن به بررسی مسئله سهو النبی پرداخته و آن را به عنوان یک نظریه انحرافی عنوان کرده آن را رد نموده است. إیمانُ أبی طالب، کتابی کلامی به زبان عربی، نوشته شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ هجری) درباره زندگانی ابوطالب و اثبات ایمان وی به رسول خدا(ص). شیخ مفید در این کتاب با استدلالات عقلی و نقلی به بررسی ایمان ابوطالب، پدر حضرت علی(ع) پرداخته و به حمایت او از پیامبر اکرم(ص) اشاره دارد. مؤلف در اثبات ایمان ابوطالب، اشعار فراوان او را در مدح پیامبر اسلام(ص) آورده است. در حالی که دشمنان حضرت علی(ع) برای زیر سؤال بردن شخصیت ایشان، ایمان ابوطالب را انکار کرده‌اند، بنا بر نقل مورخان شیعه، ابوطالب اولین یاور و حامی پیامبر اسلام بود. او تا آخر عمر در حمایت و دفاع از رسول خدا(ص) از هیچ کوششی دریغ نکرد. به همین دلیل شیخ مفید این کتاب را در معرفی و حمایت از او نگاشت. برخی دیگر از عالمان شیعه و سنی نیز در این باره کتاب‌هایی نگاشته‌اند. وی با استدلال به آیات قرآن، روایات پیامبر و ائمه معصومین و همچنین با استدلالهای عقلی و با استناد به اشعار ابوطالب در مدح و ستایش پیامبر اسلام و عملکرد وی در دفاع و حمایت از پیامبر، به معرفی شخصیت و ایمان ابوطالب پرداخته است. رسالة حول حدیث نحن معاشر الأنبیاء لا نورث‌ نوشته شیخ مفید، نقد و بررسی روایتی که ابوبکر از پیامبر نقل کرده که: «ما پیامبران چیزی برای فرزندان خود به ارث نمی‌گذاریم و هرچه باقی بگذاریم حکم صدقه بر آن جاری است و به فرزندانمان نمی‌رسد.» این کتاب، کتابی کوچک، در ۶ صفحه است و در پایان آن نیز سخنان برخی دیگر از علما مانند قرطبی، فخر رازی ، علامه حلی ، علامه امینی ، ابن ابی الحدید و سید شرف الدین درباره فدک آمده است.

از آنجایی که امام حسن(ع)، سبط پیامبر و امام دوم شیعیان، مورد توجه برخی اسلام شناسان غربی واقع شده اند و آنان دعاوی و شبهاتی را پیرامون شخصیت فردی، خانوادگی و سیاسی ایشان مطرح کرده اند، رساله حاضر با بهره گیری از روش توصیفی و از طریق جمع آوری، فراوانی سنجی و پردازش اطلاعات به ترجمه و شناسایی دیدگاه های آنان از نیمه دوم قرن نوزده تا اواخر قرن بیستم پرداخت؛ در حقیقت در این نوشتار این سوال مطرح می شود که آیا تصویر امام حسن(ع) در آثار اسلام شناسان نیمه دوم قرن نوزدهم تا پایان قرن بیستم، بر اساس شاخصه هایی که در مرحله مقدماتی استخراج شده، تفاوت معناداری یافته یا خیر؟ نگارنده با بررسی زندگی فردی، خانوادگی و سیاسی امام در خلال آثار اسلام شناسان به این نتیجه رسیده است که هنوز تصویر ارائه شده از امام حسن(ع) واقعی نیست و برمبنای منابع اصیل اسلامی نگاشته نشده است.