مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه مى خوانيد حاصل درس اخلاق استاد فرزانه آية اللّه مصباح در تاريخ 27/7/1379 در دفتر مقام معظم رهبرى در قم مى باشد كه در جمع طلاب علوم دينى و ساير اقشار مردم در خصوص اهتمام به تعليم و تزكيه ايراد شده است. پس از ويرايش مختصر، اين بحث را به محضر اهل معرفت تقديم مى داريم.

گذشت که در نهاد انسان، نوعى میل فطرى، به سوى کمال مطلق و تقرب‏ به ذات مقدس الهى، وجود دارد که مى‏ توانیم آن را تمایل فطرى به‏ عرفان یا "حس مذهبى" بنامیم و هدف انبیا و پیشوایان دینى این‏ بوده ‏است که مقدمات وصول به این مقصد را براى انسان فراهم کرده و او را هرچه بیشتر، به این هدف، نزدیک کنند. اینک ادامه این مجموعه از سخنرانى ‏ها را پى مى‏ گیریم.

در اين بخش از شرح خطبه‌هاى اميرالمؤمنين (عليه السلام)، فراز ديگرى از خطبه 233 را، كه اختصاص به عبارت «و عالمهم منافق» دارد، همراه با شرح و تفصيل آن از زبان استاد فرزانه حضرت آية‌الله مصباح يزدى ذیل این مباحث مطرح می شود: انگيزه منافقان از اظهار ايمان، خطر وجود منافقان عالِم، استفاده حاكمان جور از عالمان منافق، وظيفه مسلمانان در برابر القاى شبهات از سوى منافقان.

واژه تزکیه با مشتقات آن 25 بار در قرآن باز آمده است. تزکیه و تهذیب نفس به جهت نقش اساسی آن در رستگاری انسان، از نظر قرآن دارای ارزش و اهمیت ویژه ای است؛ زیرا بدون تزکیه و پالایش نفس از انحرافات: اعتقادی، اخلاقی و رفتاری، دستیابی به سعادت ناممکن است. این مقاله به بررسی اهداف و مقاصد سه مسلک اخلاقی: فلاسفه، انبیا و اخلاق توحیدی قرآن می پردازد. علامه طباطبایی با ارائه دلایل قرآنی معتقد به مسلک سوم و هم معنایی تزکیه نفس و اخلاق قرآنی است. هدف از ترک رذایل و کسب فضایل اخلاقی، در مسلک فلاسفه «اغراض و مقاصد دنیوی» و در مسلک انبیا «دستیابی به ثواب اخروی» است اما در مسلک اخلاق قرآنی «قرب و رسیدن به وجه الله» است.

از روش های تربیت دینی «تذکر» و «موعظه» است. موعظه دعوت به نیکی توأم با خیرخواهی و رقت قلب است. واژه هم معنای آن، «نصیحت» و «تذکر» است که به معنای پند و اندرز مشفقانه به انگیزه اصلاح و تربیت می باشد. موعظه حسنه در قرآن به عنوان روش تربیت دینی در موضوعات اعتقادی و مسائل اخلاقی و اعمال و آداب عبادی به کار رفته است. علامه طباطبائی با توجه به آیات قرآن، بر این باور است که اگر واعظ و متعظ از شرایط علمی و اخلاقی و اعتقادی مناسبی برخوردار باشند، و نیز محتوای وعظ و اندرز دعوت به خدا باشد، سبب بیداری دل ها و تربیت و تهذیب نفوس انسان ها می شود. یادآوری نعمت ها و حوادث تاریخی در قرآن برای غفلت زدایی و رشد تربیت دینی آمده است. در این پژوهش، تفسیر و تحلیل آیات موعظه و واژه های مرتبط آن، با توجه به دیدگاه تفسیری علامه طباطبائی در تفسیر المیزان مورد تحقیق و ارزیابی قرار گرفته است.

در جلسه قبل، در اين باره بحث شد كه اساس همه انحرافات و در نهايت، سقوط انسان ـ بر حسب آنچه از قرآن كريم استفاده مى شود و ادله عقلى هم آن را تأييد مى كند ـ غفلت از هويت الهى و انسانى است؛ يعنى انسان بايد در اين عالم، به طرف كمال و سعادت خود حركت كند؛ اگر عمرش صرف چيزهايى بشود كه براى رسيدن به سعادتش مفيد است رفتار انسانى انجام داده؛ يعنى چيزى كه مقتضاى اين خلقت است. اما اگر توجه نكند كه سعادت حقيقى اش چيست و چگونه بايد رفتار كند تا به آن برسد، حقيقت خود و هويت انسانى اش را فراموش كرده و تا حد حيوانات و گاهى پايين تر از آن ها تنزل مى كند.

يكى از شاخه هاى فلسفه كه در تفكر فلسفى معاصر ايران مورد توجه و عنايت فلسفى انديشان واقع شده، شاخه فلسفه اخلاق است. هرچند پرسش از بنيادهاى اخلاق ريشه در تاريخ تفكر كلامى مسلمانان ـ بحث حسن و قبح ـ دارد و قدمت آن بسيار زياد بوده و به قرن ها پيش از اين باز مى گردد، اما عنايت خاص به اين شاخه از فلسفه ورزى و تعين بخشيدن به اين نوع مباحث فلسفى مربوط به دوره معاصر است و در اين ميان، به نظر مى رسد سهم علامه طباطبائى (رحمه الله) در طرح و آغاز و زمينه سازى چنين مباحثى، خواه در تفسيرالميزان و يا در اصول فلسفه و روش رئاليسم (مقاله «ادراكات اعتبارى»)، قابل توجه مى باشد. در دوره معاصر، بزرگانى چند و محققانى فلسفى انديش در اين وادى گام نهاده و تحقيقات خود را در اين عرصه ارائه داده اند. در اين ميان، به يقين يكى از كارهاى جدى و آثار عميق در فلسفه اخلاق مربوط به استاد مصباح و تأملات نظرى و فلسفى ايشان در كتاب دروس فلسفه اخلاق است. البته پس از اين اثر، مجموعه كتب ديگرى نيز از ايشان با عنوان اخلاق در قرآن در سه جلد منتشر شده است كه اين پژوهش نيز حاوى تأملات فلسفى در حوزه اخلاق مى باشد.

در شماره هاى پيشين شرح بخش هايى از سلسله بحث هاى اخلاقى استاد مصباح يزدى در تبيين وصاياى امام جعفر صادق (ع) به عبدالله بن جندب را عرضه داشتيم. اكنون بخش ديگرى از اين روايت شريف را به محضر اهل معرفت تقديم مى داريم: «ياابن جُندَب اَقِلَ النومَ بِاللَّيل وَالكلام بِالنَّهار فَما فى الجَسَد شيىءٌ اَقلُ شُكراً مِن العين وَاللّسان. فَاِنَّ اُمَّ سليمان قالت لِسليمان(ع): يا بُنَىَّ ايّاكَ وَالنّوم فَاِنَّهُ يُفقِركَ يوم يَحتاجُ الناس اِلى اعمالِهم».

در دنیای امروز رذایل جايگزين فضایل شده ومعيارها دگرگون گشته،و با وجود ارزش‌های اصیل وحیانی و آسمانی روابط تجاری با بحران بی‌اخلاقی مواجهه است و این امر ما را بر آن داشت تا این پایان نامه را با هدف بررسی اخلاق تجارت از دیدگاه اسلام به نگارش در بیاوریم. در پژوهش حاضر ارزش‌های اخلاقی اسلام در حوزه تجارت به صورت یک منظومه منسجم ارائه شده، ما در تحقیق حاضر، با استفاده از روش کتابخانه‌ای عمل کردیم و اطلاعات آن، از طریق فیش برداری سامان یافته و مشتمل بر شش فصل می‌باشد. فصل اول با عنوان کلیات است که به بیان مسائلی همچون مفهوم اخلاق در لغت و اصطلاح و بیان اهمیت مسأله و ذکر روابط سه گانه اخلاق و دین و اقتصادو بااثبات اولويت اخلاقي دراقتصاد خاتمه یافته است.و فصل دوم با عنوان نظریه جامع اخلاقی اسلام در حوزه تجارت و مقایسه آن با اخلاق تجاری حاکم بر غرب، بیان فضایل اخلاقی اسلام در حوزه تجارت عنوان فصل سوم می‌باشد که در آن به دو بخش مهم اشاره شده بخش اول، اخلاقیات عام، اموری همچون توکل، ذکر، عدالت و انصاف و امانت داری، و در بخش دوم آن به اخلاقیات خاص در امر تجارت پرداخته و به زیر مجموعه‌هایی همچون مقدم کردن عبادت بر تجارت، آسان گیری در معامله خوش رفتاری با مشتری، مهلت دادن به مشتری و ... پرداخته شده است. فصل چهارم این فرآیند مربوط به رذایل اخلاقی یا همان پرهیز دهی اخلاقی در حوزه تجارت می‌باشد که از جمله بحث‌های مهم آن می‌توان به بحث‌هایی همچون پرهیز از خیانت، و گران فروشی و کم فروشی و رباخواری و تبلیغات دروغین و سوگند دروغ و ... اشاره داشت و فصل پنجم را به کارکردهای اقتصادی اخلاق تجارت اختصاص داده‌ایم وثابت شده كه بارعايت ارزش هاي اخلاقي اسلام درحوزه تجارت مي توان به آثارفروان اقتصادي ومعنوي دست يافت. و در ششمین و آخرین فصل این پژوهش راهکارهای نهادینه کردن اخلاق تجارت در جامعه بیان شده است.

«وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُوُا الْحَقَّ وَ اَنْتُم تَعْلَمُونَ» (بقره: 42) حقيقت را با گمراهى درهم نياميزيد و حقايق را مخفى نكنيد، در حالى كه آن را مى دانيد. طبق آيه شريفه فوق الذكر، دروغگويى و فريب كارى با سخن نادرست تفاوت دارد. گاهى انسان سخن نادرست را بدون قصد فريب و صرفا از روى اشتباه مطرح مى كند و گاهى با مخفى كردن حقيقت و حتى بدون بيان جمله نادرست ديگران را فريب مى دهد. از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است كه راستگويى نوعى هماهنگى بين زبان و قلب است. بنابراين، اگر كسى حقيقتى را بيان كند كه از نظر او نادرست است راستگو نيست. آيات و روايات بسيارى در مذمت دروغگويى وجود دارد. به همين لحاظ، دانشمندان مسلمان در آثار خود، دروغگويى را تقبيح و راستگويى را ستوده اند. فريب دادن، دروغ گفتن (عموما) و عدم درستكارى، علاوه بر اينكه موضوعاتى مذهبى هستند، از قديمى ترين موضوعات در قلمرو اخلاق عملى به شمار مى روند كه فلاسفه بدان توجه كرده اند. در این مقاله موضوع راستگویی و دروغ گویی بر اساس نگرش دینی و در حوزه فلسفه اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد.