مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اين‌ كتاب‌ شامل‌ يازده‌ گفتار و نوشتار از آيت‌ الله‌ شهيد دكتر بهشتي‌ دربارة‌ مسايل‌ گوناگون‌ تربيتي‌ است. سابقة‌ ورود به‌ اين‌ قلمرو به‌ اولين‌ سالهاي‌ تحصيل‌ دكتر بهشتي‌ در قم‌ باز مي‌گردد. ايشان، كه‌ هم‌ به‌ سبب‌ توجهي‌ كه‌ به‌ اهميت‌ تربيت‌ نسل‌ جديد نشان‌ مي‌داد و هم‌ به‌ دليل‌ اكراه‌ در استفاده‌ از شهرية‌ طلاب، با تكيه‌ بر دانش‌ خود در زمينة‌ انگليسي‌ تصميم‌ به‌ تدريس‌ در دبيرستانهاي‌ قم‌ به‌ عنوان‌ دبير زبان‌ انگليسي‌ گرفت، پس‌ از مدت‌ كوتاهي‌ براي‌ مديريت‌ دبيرستان‌ تازه‌ تأسيس‌ شده‌ “دين‌ و دانش” به‌ همكاري‌ فراخوانده‌ شد. وي‌ طي‌ اين‌ سالها، نخستين‌ برنامه‌هاي‌ آموزشي‌ و تربيتي‌ مبتني‌ بر اصول‌ علمي‌ آموزش‌ و پرورش‌ نوجوانان‌ مطابق‌ با مباني‌ تربيتي‌ اسلام‌ طراحي‌ كرد و با دل‌ و جان‌ به‌ فعاليت‌ در اين‌ زمينه‌ پرداخت. حاصل‌ آن‌ تلاش‌ برنامه‌ريزي‌ شده، تربيت‌ نسلي‌ خلاق، عالم، و پاي‌بند به‌ اصول‌ اخلاقي‌ بود. بعدها از ميان‌ آن‌ نسل‌ نيروهاي‌ زبده‌اي‌ برخاستند كه‌ پيش‌ و پس‌ از انقلاب‌ اسلامي، كمر به‌ خدمت‌ خلق‌ بستند و در عرصه‌هاي‌ گوناگون‌ خوش‌ درخشيدند. دكتر بهشتي‌ در پي‌ ايجاد اين‌ حركت‌ نوين، و فعاليتهاي‌ ديگر اجتماعي‌ و سياسي، به‌ دستور سازمان‌ امنيت‌ رژيم‌ ستمشاهي‌ از خدمت‌ در آموزش‌ و پرورش‌ منفصل‌ و به‌ تهران‌ تبعيد گرديد. اما با بازگشت‌ ايشان‌ از آلمان‌ در سال‌1349 ، بار ديگر به‌ دعوت‌ همفكران‌ خود، و به‌ ويژه‌ شهيد حجت‌ الاسلام‌ دكتر باهنر، حجت‌ الاسلام‌ دكتر گلزاده‌ غفوري‌ و حجت‌ الاسلام‌ دكتر سيد رضا برقعي‌ جهت‌ تنظيم‌ و تأليف‌ كتب‌ تعليمات‌ ديني‌ به‌ همكاري‌ با سازمان‌ تأليف‌ كتابهاي‌ درسي‌ آموزش‌ و پرورش‌ پرداخت‌ كه‌ دستاورد آن‌ همكاري، ساماندهي‌ بنيادين‌ آن‌ كتابها، خصوصاً‌ در دورة‌ راهنمايي‌ و دبيرستان‌ بود كه‌ نوجوانان‌ تشنة‌ معرفت‌ را با سرچشمه‌هاي‌ ناب‌ و زلال‌ معارف‌ ديني‌ آشنا مي‌ساخت. در همين‌ دوران، با گروهي‌ از مبارزان، در سازماندهي‌ و توسعة‌ فعاليتهاي‌ “بنياد تعاون‌ و رفاه” و “مدرسة‌ رفاه” و همفكري‌ با مدارس‌ ديگري‌ كه‌ با هدف‌ تربيت‌ نيروهاي‌ متخصص‌ و متعهد شكل‌ گرفته‌ بودند پرداخت. از ديگر فعاليتهاي‌ ايشان‌ در اين‌ زمينه‌ مي‌توان‌ از تشكيل‌ گروهي‌ از متخصصان‌ متعهد به‌ منظور تهية‌ فهرستي‌ از كتابهاي‌ متناسب‌ براي‌ كودكان‌ و نوجوانان‌ ياد كرد كه‌ به‌ گسترش‌ كتابخواني، چه‌ در مدارس‌ و چه‌ در ميان‌ خانواده‌ها، كمك‌ شايان‌ توجهي‌ نمود. گفتارها و نوشتارهاي‌ اين‌ كتاب‌ را مي‌توان‌ در چند گروه‌ قرار داد. نخست‌ گفتارهايي‌ است‌ كه‌ بيش‌ از انقلاب‌ اسلامي‌ براي‌ اوليأ و مربيان‌ برخي‌ مدارس‌ ايراد گرديده. نوشتار “عادت” ترجمة‌ مقاله‌اي‌ با همين‌ عنوان‌ از ويليام‌ جيمز، فيلسوف‌ و روانشناس‌ معروف‌ امريكايي‌ است‌ كه‌ در نشرية‌ مكتب‌ تشيع‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است. برخي‌ ديگر از گفتارها، از سلسلة‌ مباحث‌ تفسير قرآن‌ ايشان، كه‌ به‌ موضوع‌ اين‌ كتاب‌ مربوط‌ بوده، انتخاب‌ گرديده‌ است. و سرانجام‌ چند گفتار كه‌ در همين‌ زمينه‌ و در سالهاي‌ پس‌ از پيروزي‌ انقلاب‌ اسلامي‌ ايراد شده‌ است. افزون‌ بر نكات‌ جالب‌ و سودمند دربارة‌ تعليم‌ و تربيت، آنچه‌ در لابلاي‌ سطور اين‌ گفتارها و نوشتارها به‌ چشم‌ مي‌خورد، تأثير انسان‌شناسي‌ دكتر بهشتي‌ است‌ كه‌ مُلهم‌ از انس‌ و الفت‌ ديرينه‌ و كاوشهاي‌ ژرف‌ ايشان‌ در كتاب‌ و سنت‌ است‌ كه‌ در آن‌ آزادي‌ و انتخابگري‌ به‌ عنوان‌ ويژگي‌هاي‌ برجسته انسان، نقشي‌ بس‌ مهم‌ ايفا مي‌كند. سعي‌ دكتر بهشتي‌ بر اين‌ بوده‌ كه‌ نشان‌ دهد بهره‌مندي‌ از موهبت‌ خداوندي‌ آزادي‌ نه‌ تنها با دينداري‌ و تربيت‌ ديني‌ در تضاد نمي‌افتد، كه‌ سرشت‌ بنيادين‌ روش‌هاي‌ تربيتي‌ متصف‌ به‌ اسلام‌ و قرآن‌ را تشكيل‌ مي‌دهد.

گیدنز برخلاف جامعه‌شناسان کلاسیک و با عنایت به پیدایش جنبش‌های نوین دینی، به‌ویژه بنیادگرایی‌اسلامی، دنیوی‌شدن دین در دنیای مدرن را نپذیرفته و با تفسیر بازاندیشانه‌، کارکردهای دین را متناسب با اقتضائات جامعۀ جدید، معنایابی کرده است. گیدنز معتقد است که دین می‌تواند با مدرنیته هم‌زیستی داشته باشد، مشروط به آنکه تن به گفت‌وگو و بازاندیشی بسپارد. این نظریه، هرچند به‌لحاظ پاسخ‌گو دانستن دین به سوالات انسان مدرن، نزدیک‌ترین تفسیر به تلقی اسلامی دانسته شده؛ اما به‌لحاظ مبانی، روش و جهت‌گیری کلی، نقص‌های اساسی و بنیادین دارد. مغفول‌ماندن سرچشمه‌ها‌ی وحیانی دین، تقلیل حقیقت دین به امور مادی صرف، تعارض علم و دین، نادیده‌انگاشتن بُعد معرفتی دین و گرفتار‌شدن در دام ابدال‌های نابجا، پدیده‌انگاری و نفی حقانیت دین، همسان‌سازی هویت ادیان مختلف، توجه به کارکردها به جای ذات دین، استقراء ناقص دین‌پژوهی (کلیسامحور) و تسری نتایج آن بر ادیان دیگر از جمله اسلام و...، وزانت علمی نظریه وی را فروکاسته است. چنانچه مبانی اسلامی در این نظریه جایگزین شود، بی‌تردید رهیافت‌ها، لزوماً آن‌گونه که گیدنز ارائه داده، نخواهد بود و نفی دنیوی‌شدن به‌جای استناد به میزان حضور و عضویت افراد در مناسک و مراکز دینی، به ماهیت دین و جامعیت آموزه‌های آن، عیارسنجی خواهد شد.

کارکرد دین، اثر و تحولی است که دین در انسان یا جامعه ایفا می کند. دین در قلمرو فردی دو کارکرد مهم دارد: اول. معرفت زایی. ابن سینا بر این باور است که تنها پیامبران می توانند بدون تعلیم به صورت خازن حقایق درآیند؛ دوم. آرامش بخشی. ابن سینا عقاید صحیح را عامل سلامت می داند. مهم ترین کارکرد دین در قلمرو اجتماعی وضع قانون است. ابن سینا دین را در امر قانونگذاری و سامان دادن به اجتماع ضروری دانسته است. کارکرد دیگر دین در اجتماع، ایجاد همبستگی و اتحاد است؛ ابن سینا، آنچه را که منجر به تضعیف رکن بزرگ مدنیت می شود، تحریم می کند. از دیدگاه اندیشمندان برخی از کارکردهای دین انحصاری است و جایگزینی در علم، فلسفه و عرفان ندارد.

نگرش کارکردگرایانه به دین که بسط و تطور خود را مرهونِ جامعه شناسان دین بوده، رهیافتی است که کشف فواید عملیِ باورهای دینی را هدف خویش قرار می دهد. اقبالِ پژوهشگرانِ دینی و نهادهای فرهنگی به اخذِ این رهیافت در مقامِ مطالعۀ دین عللی دارد که از آن جمله اند: آسان یاب سازیِ تعالیم دینی، جذابیتِ استناد به شواهد علمی و یافته های تجربی، غلبۀ نگرشِ تجربی در محافلِ علمی و ادارۀ نهادهای دینی توسط دانش آموختگان علوم تجربی. مطالعۀ دینیِ کارکردگرا بسیار آسیب زاست و نه تنها به تقویت باورمندیِ دین کمک نمی کند، بلکه دین باوریِ افراد را سُست و ضعیف می کند. اشکال های دین پژوهیِ کارکردگرا عبارتند از: ابتنای بر تعریفِ ناپذیرفتنی پراگماتیستی از صدق، امکانِ از میان رفتنِ اعتبارِ عقاید دینی در صورت پیدایش جایگزین، ایجاد نظام ارزشیِ غیردینی در ذهن دینداران و شکل دهیِ ایدئولوژیِ ضد دینی در فکر افراد جامعه. الگوی مطلوب در مطالعات دینی، کارکردیابی به جای کارکردگرایی است. کارکردگرایی، انحصار در آثار دنیویِ باورهای دینی است، اما در الگوی کارکردیابی، افراد می آموزند که ابتدا حقانیت دین را از طریق رهیافت های عقلی و نقلی دریابند و سپس به جست وجوی کارکردهای دین بپردازند و نیز می آموزند که مبنای اساسیِ پذیرش باورهای دینی، اصول و مبانیِ عقلی بوده است و کارکردهای کشف شده، هیچ دخالتی در تعیینِ دُرستی و حقانیتِ دین ندارند.

این مقاله از چشم انداز فلسفه دین و الهیات کلامی با روش توصیفی تحلیلی وارد قلمرو مباحث کارکردهای دین گردیده و به بررسی نظریه علامه طباطبائی پیرامون تأثیر بعد عبادی دین در سعادت دنیوی انسان پرداخته است. در ابتدا با تبیین کارپایه های مفهومی و ارائه تعاریف علامه طباطبائی از معنای «دین»، «سعادت» و «عبادت»، دیدگاه وی در این زمینه تبیین گردیده و به رد نظریات رقیب مبادرت شده است. یکی از این نظریات رقیب، اصل تأثیر دین در سعادت دنیوی را انکار می نماید و دیگری هرچند منکر تأثیر دین در سعادت دنیوی نیست، ولی این تأثیر را مربوط به بعد عبادی نمی داند. آن گاه در این مقاله وجوه مستقیم و غیرمستقیم کارکرد بعد عبادی دین در سعادت دنیا بیان شده است. تأثیر عبادات در خوشبختی دنیایی از طریق تأثیر در ارتقای فردی و اجتماعی، دستیابی به حاجات دنیوی در اثر استجابت دعا، ایجاد بداء، تبدیل نقمت های دنیوی به نعمت ها، ایجاد احساس رضایت مندی و بهره مندی از لذات ویژه و تأثیر مثبت دین در زندگی اجتماعی از زمره این کارکردهاست.

نحوه مناسبات علم و دین همواره از جمله پرسش های مهم قرون گذشته بوده و پاسخ های متفاوتی نیز به آن داده شده است. در این تحقیق تلاش می شود تا نشان دهد که، به رغم پیشرفت های خیره کننده علم و نقش فزاینده آن در حیات بشری، نسبت طولی، و نه عرضی دین و علم و منشا الهی و وحیانی دین باعث شده است که دین همواره از جمله نیازهای اساسی بشر باشد، و این دین بوده که پرسش های بنیادین انسان را پاسخ گفته است، لذا نمی توان اندیشه محدودیت قلمرو و کارکردهای دین را معقول و قابل دفاع دانست. البته، وجود برخی تشابهات در ویژگی های علم و دین باعث شده است که همکاری آن دو بیش تر باشد، اما این امر بدان معنی نیست که یکی جای دیگری را بگیرد. در این باره می توان به برخی شباهت ها در تجربه، تبیین، عینیت، مدل ها، و پارادایم های آن دو اشاره کرد، در عین حال که هر یک کارکرد خاص خود را دارد و این کارکرد از دیگری ساخته نیست. در این زمینه می توان به نقش بنیادین دین در تامین مبانی اساسی علم و شکل دهی به نظریه ها و قوانین علم و نیز نقش پیشرفت های علمی در تبیین بیش تر باورهای دینی نگاه کرد.