مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله معتقدات اساسی ادیان خصوصا ادیان توحیدی و بالاخص دین مبین اسلام مساله عصمت است. اصل این مساله چندان جای بحث و بررسی ندارد، لکن محدوده آن و تعریفی که از آن ارائه می شود محل نقص و ابرام است. در این میان ارائه دیدگاه هایی که به محدود کردن عصمت می انجامد جای تامل داشته و جلب توجه می نماید. یکی از این نظریه ها به سهو النبی (ص) مشهور است. پژوهش پیش رو بر آن است که با بررسی معنای لغوی و اصطلاحی عصمت و ارائه مفهومی روشن و جدید برای عصمت، و هم چنین طرح دلایل عقلی و نقلی عصمت از سهو و فراموشی پیامبر (ص)، دیدگاه سهو النبی (ص) را از نظر تاریخی و روایی و نیز نظریه اسهاء را بررسی کند و نتایج موشکافانه تری از این مبحث مهم دینی را پیش روی شیفتگان حقیقی دین الهی قرار دهد. از این رو با دقت و تامل در مساله عصمت و سهو النبی (ص) در این پژوهش، به اهمیت و ضرورت بیشتر بحث واقف خواهیم شد؛ که با روش کتابخانه ای و شیوه توصیفی و تحلیلی به سوالات پژوهش پرداخته و آنها را مبین ساخته است.

حبط اعمال یکی از موضوعات مهم کلامی است که در آیات قرآن از جمله آیه شریفه «لئن أشرکت لیحبطن عملک» به کار رفته است. در این آیه که خطاب به پیامبر اکرم (ص) و پیامبران پیشین است، شرک به عنوان عامل حبط عمل معرفی شده است. امکان شرک و حبط شدن عمل پیامبران و ناسازگاری آن با عصمت یکی از چالش های پیش روی متکلمان و مفسران بوده است. در رویکرد امامیه احباط مورد نظر معتزله باطل است، از این رو حبط به کار رفته در آیات قرآن معنای متفاوتی با معنای کلامی آن خواهد داشت. عدم تفکیک کاربرد قرآنی آن با آنچه که در میان متکلمان رایج است، چالش های زیادی را در جهت معناشناسی حبط، متعلق حبط و علل حبط ایجاد می کند. این مقاله در تلاش است تا با تحقیق در مفاد آیه فوق و بهره گیری از آراء مفسران به ویژه امین الاسلام طبرسی، دو رویکرد عمده درباره امکان شرک و حبط عمل پیامبران و مومنان بررسی گردد، معنای قرآنی حبط و مغایرت آن با معنای کلامی تبیین گردد و علل حبط، متعلق و چگونگی تعلق آن به اعمال کافران و مشرکان مورد بررسی قرار گیرد.

برخی وحی را یک امر بشری و تجربه درونی دانسته اند که دارای یک فرایند تاریخمند است و با الهام و مکاشفه برابر بوده و خطاپذیر می باشد. در قرآن کریم به انواع معانی وحی اشاره شده است و وحی تشریعی را مخصوص انبیاء دانسته و علت عصمت آن را «وهبی» بودن آن می داند. علاء الدوله سمنانی کشف را نسبی دانسته و قابلیتهای سالک را در صحت و سقم مکاشفات تأثیرگذار می داند. ابن عربی برای عصمت وحی می گوید: در وحی القاء معنی از طریق لفظ نیست بلکه عین معنی بی واسطه منتقل می شود. لذا احتمال وقوع خطا در فهم مخاطب (نبی) مطرح نیست. وحی عین حقایق وحیانی است که با بصر باطنی نبی مشاهده می شود. وحی اشاره ای است که جانشین عبارت می شود و اشاره عین مشارالیه است و چون با سرعت واقع می شود فهم و افهام و مفهوم از آن یک حقیقت است. به همین خاطر دارای عصمت است.

چکیدهاین رساله با موضوع امامت از دیدگاه فخر رازی و آیه الله جوادی آملی آغاز شده و در صدد بررسی امامت از دیدگاه این دو بزرگوار، خواهیم بود. حقیقت امامت و رهبری یک امر دینی و الهی بوده و از اهمیت بالایی در اسلام برخوردار است که در هردو مکتب اسلام کتابهایی در باره امامت و رهبری نگاشته اند و گاهاً از اصول دین یا مذهب آن را تلقی کرده اند. واژه امامت به معنای هدایت، رهبری و راهنمایی در امور دین و دنیا است و کسی که متصدی این مسئولیت خطیر و الهی می شود را امام گویند. امام باید از ویژگی های خاصی برخوردار باشد و در همه ویژگی های اخلاقی و فضایل انسانی سرآمد باشد. هر دو از بزرگواران برای امامت و رهبری بر اساس آیه اولوالامر، عصمت را شرط دانسته و تنها شخصی را لایق رهبری می دانند که معصوم باشد. آقای فخر رازی عصمت فردی را در تفسیر کبیر غیر ممکن دانستهبه عصمت جمعی متوسل می شود و نام آن را اهل حل و عقد می گذارد، ولی در کتاب کلامی خود عصمت را در مورد شخص غیر پیامبر اذعان نموده به امام زمان (عج) اشاره می نماید و عصمت حضرتش را تأیید می کند.در ضرورت وجود امام هر دو اندیشمند وجود امام را ضروری و واجب دانسته، وجود امام را منشأ خیر و برکت در جامعه دانسته که از هرج و مرج جلوگیری می شود. البته، آقای فخر رازی چون امام را معصوم نمی داند، مقام امامت را در اداره امور دنیوی تنزل داده به همین مقدار اکتفا می کند، ولی استاد جوادی آملی امامت را یک منصب الهی دانسته وجود امام را مایه آبادی دنیا و آخرت می داند و فلسفه وجود حضرات معصومین را سبب تداوم حیات دنیا و هدایت به صراط مستقیم می داند و شئون و مراتب امامت را همان شئون و مراتب نبوت می داند و چون امام خلیفه رسول الله است بین آنها باید سنخیتی باشد، فلذا امام همه کمالات وجودی و شخصیتی حضرت رسول خدا (ص) را دارد به استثنای وحی و نبوت. ویژگی هایی که امام باید داشته باشد یکی عصمت است به این معنی که مرتکب هیچ گناه و خطا و نسیان نمی شود. و دیگر اینکه علمی که برای هدایت بشری لازم است را دارا می باشد و علمش هم موهبتی است نه اکتسابی. در مورد صفات کمالی دیگر می توان چنین متذکر شد که امام از تمام مردم افضل می باشد و دارای صفاتی مانند شجاعت، عدالت، سخاوت، اخلاص، اخلاق متعالی، صبر و آگاهی از سیاست زمان در حد اعلی می باشد.اینکه امام توسط چه کسی تعیین می شود میان این دو بزرگوار اختلاف است؛ آقای فخر رازی معتقد است، که امام به وسیله بیعت، اجماع و یا رای اهل حلّ و عقد تعیین می شود، یعنی مردم در انتخاب امام دخیل هستند، ولی استاد جوادی آملی قائل است، که امامت یک منصب الهی است و امام توسط خدا تعیین و به وسیله پیامبر اعلام می شود. برای این دیدگاه شیعه دلایل گوناگون تاریخی، قرآنی و روایی وجود دارد.

«امامت و غیبت از دیدگاه علم کلام»، ترجمه‌ اى است از کتاب «المقنع فى الغیبه» اثر سید مرتضى علم الهدى (355- 436ق) که به اهتمام واحد تحقیقات مسجد جمکران صورت گرفته است. موضوع اثر در اثبات امامت و مسئله غیبت امام مهدى (عج) از راه براهین کلامى شیعه مى‌ باشد. مترجم در مقدّمه، به صورت گزارش، زندگى‌ نامه و نسب سید مرتضى (ره) را مورد بررسى قرار داده است و در بخش اوّل درباره امامت و عصمت بحث مى‌ کند. سپس دیدگاه فرقه‌ هایى از قبیل کیسانیّه، ناووسیّه، و واقفیّه درباره مهدى منتظر را بیان مى‌ کند، در ادامه سبب غیبت امام مهدى (عج) مى‌ آید و مؤلف معتقد است که بر ما لازم نیست که سبب غیبت آن حضرت را به شکل معین و مشخص بیان کنیم، بلکه براى دانستن نیکو بودن غیبت او، همین مقدار کافى است که بدانیم او معصوم است و کسى است که هیچ کار ناشایسته‌ اى انجام نمى‌ دهد. همچنین ایشان سبب مخفى بودن امام زمان (عج) از دشمنان و دوستانش را ذکر و بین این دو فرق قائل است. و در ادامه به اقامه حدود الهى در زمان غیبت اشاره مى‌ شود و بخش دوم که تکمله‌ اى است که بعد از اتمام المقنع بر آن افزوده شده، در آن از کیفیّت ارتباط امام غایب (ع) با دوستان خود در دوران غیبت و نیز از چگونگى رفتار شیعیان با او، چگونگى آگاهى امام به زمان ظهور و عدم امکان جاى گزینى براى امام بحث نموده است.