جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سعادت گرایی متفکران یونان ، با ترجمة آثار یونانی به جهان اسلام راه یافت . ارسطو در مباحث اخلاقی خود «ائودایمونیا» را محور مباحثش قرار داد . این واژه در ترجمه های مسلمانان به «سعادت» ترجمه شد و به لحاظ مفهومی تورات مهمی را سپری کرد . متفکران مسلمان بعدها این واژه را با مفهوم «خلافت الهی» پیوند دادند . از آنجایی که فهم درست و تعیین دقیق معنای «خلافت» در مباحث انسان شناسی و اخلاق اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است، همواره بین مفسران، فلاسفه و عرفا در فهم و تفسیر خلافت انسان در آیه «إنی جاعل فی الأرض خلیفة» اختلاف نظر بوده و بحث های فراوانی درگرفته است.دوانی، استحقاق آدمی برای دریافت مقام خلافت را در توانایی انسان برای دریافت صفات متقابل دانسته و تحقق آن را منوط به کمال علمی و عملی کرده است. منصور دشتکی دیدگاه وی را نپذیرفته و به تفصیل اندیشة دوانی و استدلال های او را رد کرده است. وی بر این باور است که خلافت بدین معناست که آدمی ظلّ خداوند در میان ممکنات گردد. همان طور که آفریدگان مطیع و منقاد حق تعالی هستند، مطیع و منقاد انسان گردند.این مقاله در بحث خلافت الهی، به نقد و بررسی آراء این دو متفکر پرداخته است.

از میان اموری که به رابطه خدا و انسان مربوط می شود ،سه مساله به طور مشترک در آثار امام خمینی و کی یرکگارد مورد توجه ویژه قرار گرفته است که یکی از آنها «هبوط آدم» است که منجر به ورود اولین انسان به جهان طبیعت شد. امام خمینی معتقد است که این واقعه کلید باب برکات خدا و عامل بسط رحمت او بر جهان بشری است ولی کی یرکگارد با اشاره به نافرمانی آدم (ع ) و خوردن از درخت ممنوعه ،هبوط را مجازات یک گناه می داند . از سوی دیگر کی یرکگارد معتقد است که خداوند چنان عشق و شفقت بیکرانی به انسان دارد که از سر لطف ،خود انسان می شود و به زمین می آید تا در رنجهای او شریک شود. این رابطه منحصر به فرد که کی یرکگارد از آن به « انسان شدن خدا »تعبیر می کند از دید امام ، امری مردود است ولی به نظرمی رسد که آنچه ایشان در توضیح مقام خلیفه اللهی انسان کامل و نیز در تبیین متمثل شدن آدم به صورت خداوند می گوید ، بیان محتوا و مراد همان رابطه ویژه در فرهنگ اسلام است و این رابطه ، مساله دوم ازسه مساله مورد بحث مقاله است . آخرین مساله مقاله، «ابتلا و آزموده شدن به سختیها» ست که طی آن ، بنای ایمان به عنوان پل ارتباطی خدا و انسان ساخته می شود و استواری این بنا به نظر کی یرکگارد با تسلیم شدن به امر خدا سنجیده می شود ، هر چند که این تسلیم منفعلانه و از سر نارضایتی باشد ، اما از نظر امام خمینی کیفیت تسلیم در نحوه ایمان دخالت تام دارد واز این رو نهایت ایمان رضاست، یعنی تسلیم با نهایت خشنودی نه مطلق تسلیم .

یکی از مسائل مهم در بحث خلافت الهی انسان کامل، جایگاه ویژه خلیفه الله در عالم هستی است. خلیفه الهی به عنوان واسطه ای بین حضرت حق و عالم مطرح است که فیض الهی را از مستخلف عنه (خداوند متعال) دریافت کرده و به مستخلف علیه (عالم) می رساند. بر این اساس از شئون اصلی خلیفه الله، وساطت او در رساندن فیض به عالم است. این بحث افزون بر اینکه در آموزه های دینی، به ویژه در روایات ائمه اطهار مطرح شده است، در متون عرفانی به عنوان یکی از مباحث کلیدی مورد دقت و بررسی قرار گرفته است.در این مقاله پس از بیان آیات و روایات مربوطه، به تحلیل و بررسی دیدگاه برگرفته از متون دینی می پردازیم؛ سپس با تبیین دیدگاه عرفان اسلامی در زمینه وساطت خلیفه الهی در رسیدن فیض به ماسوی الله، میزان مطابقت آن را با متون دینی بررسی می کنیم.

آنچه که به طور صریح یا غیر صریح از آثار ابن سینا و غزالی بدست می آید این است که روش علوم تجربی مشاهده و تجربه است؛ اما به صرف مشاهده و تجربه و بدون مبانی عقلی، علوم تجربی شکل نمی گیرند؛ زیرا انسان قبل از هرچیز حضوراً و بی واسطه به وجودِ خود آگاه می شود. این آگاهی، یقینی ترین علم اوست. او از طریق حواس، ادراکات جزئی و متغیری بدست می آورد. وی به طور بدیهی این ادراکات را معلول جهان بیرون دانسته و بدین طریق به وجود جهان خارج پی می برد. همچنین با مطابق دانستن این صور با جهان خارج، به قابل شناخت بودن هستی و به توانایی حواس یا عقل خود در شناخت آن اعتراف کرده است؛ اما شرط علمی بودن یک قانون، کلیت و ضرورت است. بدین جهت عقل با تجزیه و ترکیب داده های حسی، به آنها کلیت و ضرورت می دهد.از مطالب بالا نتیجه می شود که اولاً علوم تجربی بر مبانی غیر تجربی استوارند. چنانکه اگر درستی روش تجربی به واسطه خود تجربه اثبات شود، دور باطل پیش می آید. ثانیاً به صرف استقراء در جزئیات، این علوم شکل نمی گیرند. بلکه وقتی در مشاهدات مکرر، حادثه ای به طور دائمی و یا اکثری رخ داد، عقل این قیاس خفی را دخالت داده و می گوید: «اتفاقی، دائمی و یا اکثری نیست». به همین جهت این متفکران، علوم تجربی (طبیعی) را قسمی از علوم فلسفی دانسته اند. البته در اینجا ابن سینا و غزالی راهی را برای اثبات این قاعده ارائه نداده اند. ثالثاً به ترتیب، حضوری بودنو بدیهی بودن و یا به بدیهی منتهی شدن، ملاکهای علم یقینی اند.غزالی درعلم حضوری، الهام و کشف شهودی را از تمام علوم، یقینی تر می داند؛ اما از آثار ابن سینا چنین استنباطی نمی شود.اکنون با توجه به مطالب بالا این پرسش مطرح است که چرا غزالی با فلسفه و اصل علیت مخالفت کرده است؟پاسخ این است که غزالی با انگیزه های غالباً دینی با فلسفه در مقام تحقق، یعنی با فلاسفه به مخالفت برخاسته است؛ زیرا از دیدگاه او فلاسفه به جای پیروی از موازین منطقی و عقلی، بیشتر از اوهام خود الگو گرفته اند. او در حالی که می توانستگفته های آنان را تأویل کند، از حربه تکفیر استفاده کرد.او در مساله ضرورت علّی و معلولی، موضع هماهنگی ندارد. وی در تهافت الفلاسفه با پیروی از دیدگاه خاص اشعریها به نفی آن پرداخته؛ اما در همین کتاب، در یک موضع جدلی و در معارج‌القدس به طور واقعی آن را پذیرفته است.در دیدگاهِ نفی ضرورت علّی و معلولی و دخالت دادن مستقیم اراده الهی در وقوع حوادث طبیعی، دیگر جایی برای نقش آفرینی علل و عوامل مادی حتی در حد اعداد هم باقی نمی ماند.با وجود اختلاف‏های اساسی بین دیدگاه های ابن سینا و غزالی، هیچکدام را نمی توان ضد عقل و یا ضد دین دانست. اختلاف آنها را می توان از قبیل اختلاف دو فیلسوف یا از نوع اختلاف یک فیلسوف مسلمان با یک متکلم مسلمان دانست.ابن سینا تمام حرکتها را به طبیعت ارجاع داده و این یکی از جاهایی است که از ارسطو فاصله می گیرد.هر دو اندیشمند، طبیعت را مخلوق و آیۀ وجود و تجلی صفات و افعال حضرت حق می دانند و برای کمال انسان، مزرعه آخرت.بر اساس این دیدگاه قدسی، خداوند متعال مالک و خالق طبیعت است. او انسان را خلیفه خود در زمین قرار داده است . پس او هم باید نوع خلافت و نحوه و میزان استفاده از طبیعت را تعیین کند و بر اساس همین دیدگاه است که می توان دخل و تصرف بدون اذن او را غاصبانه و غیر مجاز دانست و بدین طریق راهی برای نجات بشریت که همه چیزش در معرض فنا و نیستی قرار گرفته پیدا کرد.البته در باب ملاک مخلوقیت، ابن سینا به نظریه امکان ذاتی، و غزالی به نظریه حدوث زمانی معتقد است، اما این اختلاف، در اینجا به دلیل اشتراک آن دو در نگاه قدسی به طبیعت، مورد اعتنا نیست.

تربیت از واژه هایی بشمار می رود که همزاد و همراه انسان است، تاریخ مکتوب بشر گویای این واقعیت است که تربیت با مبانی معرفت شناسی متنوعی که دارد همیشه به عنوان بهترین ابزار تعالی بخشی آدمی به کار گرفته شده است. پرداختن به این مولفه ی اثر بخش در آموزه های دینی بالاخص آیات قرآن کریم و احادیث معصومین علیه السلام از جایگاه منحصر به فردی بر خوردار است. این پژوهش در پی آن است که ضمن باز شناسی تربیت دینی در قرآن کریم چگونگی به کار گیری آنرا در ثقلین تحلیل و سپس با بررسی همه جانبه نگران به قرآن و احادیث معصومین (علیه السلام) شاخص های بارز تربیت دینی و مبانی نظری تربیت دینی را با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی مورد واکاوی قرار دهد. در پایان به این مهم بپردازد که برای تبیین وضعیت اثر بخشی تربیت دینی آگاهی از شاخص ها و مبانی نظری آن لازم و ضروری می نماید.کلید واژه ها: مبانی نظری، تربیت دینی، شاخص ها، متعالی، ربوبیت، خلیفه الله، رحمان.

موضوع این رساله هدف آفرینش انسان است و بیان آن از منظر قرآن و روایات است به دنبال رسیدن بیان اهداف آفرینش انسان از منظر قرآن و روایات می باشد و در این راستا به تعریف کمال انسانی، قرب الهی و راه رسیدن به آن و اینکه آیا انسانی به درجات والای کمال انسانی و قرب الهی دست یافته یا خیر؟ و ویژگی های انسان کامل از منظر قرآن و روایات نیز پرداخته شده است. مقدمات این تحقیق بیان چگونگی آفرینش انسان های نخستین و پسین است. انسان شایستگی مقام تعلّم و شاگردی ذات اقدس الله را دارد. هدف خلقت او آنقدر والاست که فرشتگان نیز در رسیدن به این هدف خدمتگذار او هستند. ماجرای بهشت آدم? و حوا?، خروجشان از آنجا و هبوط به زمین در واقع نشان دادن سیمای سقوط و صعود انسان در راه قرب الهی است. اندیشیدن در ماجرای ایشان می تواند به نوعی ما را در دشمن شناسی، راههای نفوذ و راههای مقابله با او کمک کند. ذات اقدس الله جهان هستی را برای هدفی مهم خلق فرمود و آیات قرآن اشاره به این می کند که جهان هستی را برای بهره برداری انسان در راه تکامل او آفریده است و برای خلقت انسان نیز هدفی والاتر دارد. اهداف خلقت از منظر قرآن عبارتند از: عبادت، عبودیت، آزمایش، ابتلا و در نتیجه دانستن بهترین عمل، رسیدن به رحمت واسعه الهی، پاداش دادن به نیکوکاران و جزادادن به فاسقان، علم و معرفت الهی و خلیفه و جانشینی ذات اقدس الله در زمین. کمال آدمی در رشد هماهنگ استعدادهای انسانی و ارزشهای الهی است که نتیجه اش رسیدن به قرب الهی می باشد. انسان هایی که به کمال دست نیافته اند و راه سقوط را در پیش گرفته اند، با جلال و جبروت و خشم و غضب الهی روبرو خواهند شد. کمال انسان آن است که در مسیر بایستگی ها و شایستگی ها قرار گیرد. او شایسته قرب الهی و شاگردی خداوند متعال است و در این راه باید با عبادت، خود را به مقام عبودیت و بندگی رساند، در آزمایشات الهی نیز راضی به رضا و قضای او باشد و به بهترین عمل دست یابد. اینها همه در گرو شناخت صفات حق تعالی است که از راه شناخت خویش امکان پذیر است. انسان در سرای جاوید محصول اعمال خویش را برداشت می کند به پاداش اعمال نیک و کیفر اعمال بد خویش می رسد. راههای رسیدن به کمال انسانی و قرب الهی عبارت از فطرت، کسب و موهبت است. انسانی که مأوای اهداف خلقت خویش گشته خلیفه و جانشین خداست و می تواند بر طبیعت خارج و دیگران تصرف داشته باشد، انسان کامل محل اسرار الهی، دارای علم و بصیرتی بالا و آگاه به حوادث آینده بشری، طبیب دوّار به دنبال بیماران است. منابع مورد استفاده در این تحقیق، قرآن کریم، تفاسیر، کتب روایی، کلامی، فلسفی، عرفانی و... می باشد که فهرست کامل آنها در پایان رساله ذکر شده است. روش این تحقیق بنیادی است و از طریق جمع آوری مطالب و فیش برداری و تجزیه و تحلیل آنها به این صورت درآمده است.

این تحقیق در پی تبیین چیستی و چرایی موضوع واسطه فیض با استفاده از آیات قرآن، روایات و ادله عقلی است. واسطه فیض بدین معناست که تمام کمالات هنگامی که از خداوند به عالم هستی افاضه می شود، لزوما از طریق واسطه هایی صورت می گیرد که دارای مرتبه وجودی برتری نسبت به سایرین هستند. در قرآن کریم از سلسله اسباب و واسطه هایی نام برده شده که تعبیر قرآنی آن «جنود» است. جنود خداوند دارای مراتب گوناگونی است که از جمادات تا فرشتگان را به طور تکوینی شامل می شود. اما بالاترین واسطه ها، پیامبران بزرگی هستند که آیات قرآن، آنان را مایه رحمت و دفع عذاب می داند. به علاوه با تبیین صحیح معنای «خلیفه خداوند» به دست می آید که از نقش های او، واسطه فیض بودن است.از دید روایات اسلامی، نیاز به «حجت» تنها در بعد تشریعی و هدایتی خلاصه نمی شود؛ بلکه ضرورت وجود آنان در همه زمان ها به دلیل نیاز تکوینی به واسطه فیض بودن آنان است. استدلالات عقلی-فلسفی محکمی در لزوم واسطه های فیض وجود دارد. بر اساس آنکه نظام هستی بر اساس اصل علیت بوده و این که هر امری از طریق اسباب خود انجام می شود، ضرورتا واسطه هایی میان خداوند و دیگر موجودات باید باشد تا هستی و همه کمالات از مجرای آنان به دیگران سریان یابد. در عرفان نظری، «انسان کامل» دارای جایگاه بلندی است به گونه ای که نظام و بقای عالم در گرو وجود اوست. بنابراین انسان کامل به عنوان برترین مظهر اسماء وصفات الهی، دارای نقش وساطت در فیض است.

یکی از اهداف بلند قرآن کریم ایجاد زندگی نیکو یا جامعه آرمانی بوده است. البتّه اصطلاح مدینه فاضله یا جامعه آرمانی در قرآن یا متون روایی وجود ندارد، بلکه ریشه در تعالیم انبیا دارد و مجموعه آیات و روایاتی که درباره اهداف و کیفیّت زندگی مطلوب بشری سخن می‌گوید، ما را به این سمت و سو هدایت می‌کند. از نظر قرآن کریم و روایات معصومین(ع) نه تنها دست یافتن به جامعه آرمانی امکان‌پذیر است، بلکه هدف بعثت انبیا همین بوده است. پرسش اصلی ما در این پژوهش این است که از منظر قرآن کریم جامعه آرمانی چه ویژگی‌هایی دارد؟ قرآن و عترت دو یادگار بی‌نظیر پیامبر اکرم (ص) است. بدیهی است بدون آموزه‌های پیامبر اکرم(ع) و عترت پاک آن حضرت امکان تبیین و تفسیر قرآن وجود ندارد. امامان معصوم(ع) وارثان انبیای بزرگ الهی هم در حکمت نظری و هم در حکمت عملی. این آرزوی دیرینه بشر یعنی جامعه مطلوب قرآنی را ترسیم کرده‌اند. در حدّ مجال این مقاله، به ویژگی‌های مستخرج از آموزه‌های قرآن درباره جامعه آرمانی پرداخته خواهد شد. متفکّران اسلامی در کُتُب اخلاقی به بحث‌های کلّی و تا حدّی دسته‌بندی موضوعات یا بحث‌هایی پیرامون آزادی، حقوق بشر، منزلت عقل، ارزش علم و ... پرداخته‌اند، امّا تمرکز این مقاله بر تحلیل ابعاد یک موضوع خاصّ و مورد نیاز ضروری بشر معاصر و آینده، یعنی «جامعه آرمانی از منظر قرآن» استوار است. مهم‌ترین ویژگی‌های به‌دست آمده از آموزه‌های قرآن و عترت در این باره عبارتند از: عقل‌گرایی، برپایی عدل، حاکمیّت امام، احسان، گسترش دانش، شکوفایی اقتصادی.

در بیــنش قرآنــی، انســان گــل سرســبد آفــرینش اســت و حقیقــت انســان را، روح جاودانــه او تشـکیل مـی‌دهـد امـا از خـدا نشـأت گرفتـه و بـه سـوی او بـاز مـی‌گـردد. در این بیـنش، انسـان هویت "از اویی" و "بسوی اویی" دارد و زندگی واقعی و اصلی او در سرای آخرت است. علــوم انســانی نیــز گســتره وســیعی دارد و تمــامی علــومی کــه بــا کلیــت وجــودی و عقــل و روح و روان انســان ســروکــار دارد از قبیــل: الهیــات، معــارف، علــوم قــرآن و حــدیث، تــاریخ، روانشناسـی، جامعـه‌شناسـی، علـوم اجتمـاعی، علـوم تـر بیتـی، اخـلاق، حقـوق، علـوم سیاسـی، ادبیــات، زبانهــای خــارجی، و...، را شــامل مــی‌شــود. اهــم مبــانی علــوم انســانی از منظــر دیــن عبارتنـد از: خـدا محـوری، آخـرت‌گرایـی، عـدالت‌پیشـگی، انسـان دوسـتی، احتـرام بـه حقـوق دیگــران، اهتمــام بــه امــور دیگران، رعایــت حقــوق زن و خــانواده، حرمــت جــان مــال و آبــروی دیگــران، پرهیــز از ظلــم و ســتم و گنــاه و شــهوت‌پرســتی، همجنس‌گرایــی، و... روش مــا در ایــن پــژوهش کتابخانــه‌ای و تجزیــه و تحلیــل داده‌هــای مطالعــاتی اســت . از آنجــا کــه علــوم انســانی رایــج، بــه طـــور عمــده برگرفتــه از اندیشــه‌ی غربـــی اســت ضــرورت دارد علـــوم انســانی دینــی (اســلامی) تهیــه و تــدوین گردد. مقالــه پــیش رو تلاشـی اســت در تبیــین چنــین رویکردی به علوم انسانی .

محیی الدین در خصوص ماهیت و نبوت عیسی (ع) سخنان غریبی دارد از جمله اینکه:1. اقامت روح عیسی قبل از تولد جسمانی او هزار سال به طول انجامیده است.2. علت خطای قائلان به تثلیث این نیست که عیسی را به خدایی گرفتند، بلکه خطای آنان این است که فقط عیسی را خدا پنداشتند، در حالی که همه جهان صورت خداست و به تعبیری دیگر، هستی مابین مخلوقات و خداوند تقسیم شده است. .3عیسی (ع) جامع خلافت الهی یعنی مراتب: ولایت، نبوت، امامت، امر، ملک و تمام رسالت است، و بدین ترتیب، خلافت او اتم و اکمل است و به وسیله او، دوره عبودیت در خلافت به اتمام رسیده است. .4وصف و فص نبوت اختصاص به عیسی (ع) دارد، و مراد او نبوت عامه ازلا و ابدا به طریق اصالت می باشد که ویژه اوست. .5عیسی (ع) خاتم ولایت علی الاطلاق است. نگارنده، برخی از آموزه های مذکور از ابن عربی و همچنین آرای برخی از عارفان قبل از وی (مانند حلاج) در باب وحدت وجود و حلول و اتحاد را متاثر از دیدگاه مسیحیان می داند، و به مشابهت هایی در باور محیی الدین در مورد عیسی (ع) با عقاید مسیحیان در باب عیسی مسیح قائل است، با این تفاوت که ابن عربی با نظر وحدت وجودی- نه وحدت شهودی -الوهیت عیسی (ع) را به همه کائنات تعمیم می دهد. برای اثبات مدعای مذکور این مقاله، اوصاف مسیح در کتاب مقدس عهد جدید، قرآن، و برخی فرق مسیحی و آثار ابن عربی بررسی شده و مشابهات نشان داده شده است.