جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طرح نظریه نسبیت آینشتاین، فیزیک نیوتنی را با دشواری های فراوانی روبرو کرد، چنان که برای اصلاح آن چاره ای نماند جز کنار گذاشتن و یا اصلاح برخی از بنیادی ترین مفاهیم، از جمله زمان و مکان. بسیاری بر این باورند که نسبیت ضربات جبران ناپذیری نیز بر فلسفه کانت وارد آورده است. با این همه، کسانی مانند کورت گودل (Kurt Godel) کوشیده اند نسبیت را به گونه ای بخوانند که نه تنها به تناقض با فلسفه کانت نینجامد، بلکه تاییداتی نیز از برای آن فراهم آورد. مقاله حاضر شرح و بررسی کوشش گودل است برای همسو کردن نسبیت و فلسفه کانت در باب «زمان»، و نیز ملاحظاتی در باب اینکه چگونه طرح مساله «زمان» در نسبیت می تواند به جانبداری از ایدئالیسم بینجامد. در پایان، کوشش گودل برای همسو کردن کانت به کنار گذاشتن تصلب چارچوب های کانتی در فرایند شناخت و پیشنهاد حذف فرض ناشناختنی بودن شی فی نفسه می انجامد.

نظریه‌ی نسبیتِ اینشتاین برای بسیاری از اندیشمندانِ معاصر دستمایه‌ی سنجش‌گری‌های فلسفیِ متنوعی قرار گرفت. بخشِ عظیمی از این سنجش‌گریها به مواجه‌ی نسبیت با فـلسفه‌ی کانت مربوط مـی‌شود، مواجهه‌ای که توجهِ فیلسوفان و فیزیکدانانِ فراوانی را به خود جلب کرده است. رساله‌ی حاضر تلاشی است برای نمایاندنِ بخشی از مواجه‌ی مذکور از طریقِ پی‌گیریِ نقدهایی که توسطِ کسانی مانندِ رایشنباخ، کارناپ، گودل، هایزنبرگ و خودِ اینشتاین، بر فلسفه‌ی کانت وارد آمدند، کسانی که همگی نقطه‌ی عزیمتِ خود را نسبیت قرار دادند و با تکیه بر آن به نقدِ فلسفه‌ی کانت پرداختند. نقدهای مذکـور در این رسـاله جملگی صبغه‌ی معرفت‌شناختی دارند و این مسأله بی‌ارتباط نیست با محوریتِ معرفت‌شناسی در نظامِ فلسفیِ کانت. نظریه‌ی نسبیت نه تنها در قیاس با فیزیکِ نیوتنی نگرشی نو به جهان است، بلکه این نگرشِ تازه با تجدیدِ نظر در شیوه‌ی نگریستن به جهان نیز همراه است، و از همین جهت است که قابلیتِ مواجهه با فلسفه‌ی کانت را پیدا می‌کند. هایزنبرگ نسبیت و فیزیکِ جدید را مستلزمِ تفسیری نو از امرِ پیشینیِ کانتی می‌داند و بر آن است که معنا و دامنه‌ی کاربردپذیریِ امرِ پیشینی بایستی با نظر به تجربه تعیین شود. کارناپ با ابتنای بر نسبیت، تفکیک میانِ هندسه‌ی فیزیکی و هندسه‌ی ریاضی را می‌پذیرد و از این راه به نقدِ احکامِ ترکیبیِ پیشینیِ کانت می‌پردازد و این احکام را از درجه‌ی اعتبار ساقط می‌داند. رایشنباخ نیز بر ناسازگاری میانِ نسبیت و فلسفه‌ی کانت تأکید می‌کند و رفعِ این ناسازگاری را منوط به اعمالِ اصلاحاتی در فلسفه‌ی کانت می‌داند؛ اینکه کانت بایستی دست از امرِ پیشینی به‌عنوانِ مبنایی برای تشکیلِ اصولِ همیشه صادق بردارد و به این قناعت کند که امرِ پیشینی مقومِ مفهومِ عین است، هرچند این تقویم‌کنندگی نیز به یک طریقِ منحصربفرد صورت نمی‌گیرد. اینشتاین نقشِ مهمِ مقولاتِ فاهمه در فرایندِ شناخت را می‌پذیرد، اما بجای اینکه همچون کانت آنها را ساختارهای پیشین و متصلّبِ فاهمه بداند، از آفریده شدنِ این مقولات توسطِ ذهن سخن می‌گوید، آفرینشی که نتیجه‌ی صرفِ ادراکاتِ حسی نیست، ولی اعتبارِ خود را مرهونِ همان ادراکات است. گودل در این میان وضعی خاص دارد. وی بر آن است که نظریه‌ی نسبیت گواهی برای آموزه‌های کانت دربابِ مفاهیمِ زمان و مکان فراهم آورده است و از این جهت می‌توان نسبیت را مؤیدِ فلسفه‌ی کانت به‌شمار آورد، بااین‌همه او نیز معتقد است برای اینکه کانت بتواند با نسبیت و فیزیکِ جدید همراه شود لازم است از برخی مدعیاتِ خود عدول کند، مدعیاتی مبنی بر اینکه علومِ طبیعی می‌باید محدود به حدودی باشند که توسطِ صورِ پیشینیِ ادراک فراهم آمده است. مطابقِ رأیِ گودل، کانت برای اصلاحِ این مسأله بایستی دست از فرضِ ناشناختنی بودنِ شیءِفی‌نفسه بردارد. درمجموع، انتقاداتِ مذکور در این نقطه موافق به‌نظر می‌رسند که نظریه‌ی نسبیت با امرِ پیشینی، آنچنانکه کانت آن را تعریف کرده بود، سازگار نیست، و هرچند نمی‌توان نقشِِ آن را در فرایندِ شناخت نادیده گرفت، اما به‌منظورِ همراهی با نظریه‌ی نسبیت باید آن را از نو تعریف کرد. محتوای کلِ رساله را از این منظر نیز می‌توان نگریست که علومِ طبیعی چگونه و تا چه اندازه می‌توانند ما را به تأمل دربابِ مفروضاتِ فلسفی‌مان وادار کنند.

سفر به زمان و ورود به عوالم موازی جهان ماده يكی از مسائل كلان فيزيی مدرن است كه تحقق آن به دنبال تئوری «نسبيت انيشتين» و در سايه عبور از درگاه هايی چون سياه چاله ها و كرمچاله ها رنگ امكان به خود گرفته است، اما قوانين حاكم بر ماده امكان سفر به زمان را تا حد امتناع تنزل می دهند؛ زيرا مولفه مشتری روش های مذكور، رسيدن سرعت جسم به حد سرعت نور است و رسيدن به اين سرعت بر طبق قانون نسبيت مستلزم ميل كردن جرم جسم به بی نهايت و به تبع آن امتناع فيزيكی برای جابه جايی چنين جرمی است. از اين رو سفر به زمان تاكنون در حد يك معمای علمی ذهن نواز باقی مانده است. عبور از زمان از نگاه مولانا فرآيندی است كه در دامنه «معراج» قابل تحقق است و در دو حالت دفعی و تدريجی به وقوع می پيوندد. نكته در خور توجه آن است كه مولانا مانند فيزيک دانان امروز عبور دفعی از حصار زمان را از طريق سياه چاله های آسمانی ممكن می داند اما توجه وی به انضباط ذهنی- روانی مسافر زمان و اينكه عبور از زمان مستلزم داشتن هويت غيرزمانی و حواسی گسترده است، ديدگاه او را از فيزيک دانان متمايز می كند. ابتنا و گره زدن ديدگاه مولانا بر اَبَرنظريه نسبيت در فيزيک می تواند به رخنه پوشی ديدگاه های فلسفی- عرفانی ما و به تبع آن به يك جهش كلامی بينجامد.

در این نوشتار، به بررسی دو رویکرد در حکمت متعالیه در زمینه معلوم بودن مادیات و عالم بودن آنها پرداخته می‌شود. ملاصدرا در جاهایی ماده را مناط ظلمت می‌داند، که نه متعلق علم واقع می‌شود و نه خود عالم است و در مواضعی خلاف این را می‌گوید؛ یعنی ماده به خاطر موجود بودن، بهره‌ای از علم دارد و علم به آن تعلق می‌گیرد. در این مقاله، ابتدا این دو قول با براهین آن‌ها آورده می‌شود، سپس راه‌حل‌هایی که ملاصدرا و شارحانش برای رفع اختلاف یا اتخاذ یکی از دو رویکرد مطرح کرده‌اند مورد بررسی قرار می‌گیرد. هم‌چنین مبانی حکمت متعالیه مورد توجه قرار می‌گیرد. در آخر، نتیجه گرفته می‌شود که اگر اصول حکمت متعالیه مورد تدقیق قرار گیرد، هم‌خوانی اقوال ملاصدرا آشکار می‌شود.

دين از مسائلى است كه از ديرباز ذهن بشر را به خود مشغول كرده و هميشه در طول تاريخ، مورد نقد و بررسى و محل تضارب آراء و افكار قرار گرفته است. علل و عوامل بسيارى را، هر يك از انديشمندان با عينك خاص خود، در پيدايش دين بر شمرده اند. عده اى دين را افيون توده ها دانسته و پيدايش آن را به جامعه نسبت داده اند، برخى ديگر، عامل جهل را در پيدايش دين مؤثر دانسته اند و در بين آنان، افرادى همانند راسل و ساموئل كنيك ترس را عامل پيدايش دين شمرده اند. در اين مقاله، سعى شده است تا ضمن بررسى نظريه ترس، صحت و سقم اين نظرات مورد توجه قرار گيرد.

یکی از چالش های جدید در برابر برهان نظم، نظریه کوانتوم است. فیزیک کوانتوم که بر پایه عدم قطعیت، احتمال و آمار بنا شده، در تفکرات فلسفی انسان تاثیر به سزایی داشته است. نظم در طبیعت از جمله مفاهیمی است که در پرتو این نظریه با تغییر معنایی شگرفی روبه رو است. در فیزیک جدید، امکان رسم خط قاطعی بین عین معلوم و ذهن عالم وجود ندارد و برخی حتی معتقدند «شیئیت» یک ذره کوانتومی در گرو مشاهده ناظر است. با پذیرش اصل عدم قطعیت، تنها می توان برای آینده احتمالات را محاسبه کرد و به نظر می رسد که قوانین ثابتی در جهان اتمی و زیراتمی وجود ندارد. در این نوشتار، برداشت های متفاوت از نظریه کوانتوم و تاثیر اصل عدم قطعیت بر برهان نظم مورد ارزیابی قرار گرفته و بر فرض صحت این اصل فیزیکی، از نظریه خداوند به عنوان مهارکننده عدم تعین های کوانتومی دفاع شده است.

بنا بر قواعد مربوط به نسبت‌های چهارگانه بین مفاهیم، منطق‌دانان اثبات کرده‌اند که همواره بین نقیض‌های دو مفهوم مساوی و عام و خاص مطلق، به ترتیب، نسبت تساوی و عام و خاص مطلق (ولی به صورت برعکس) برقرار است. هنگامی‌که نسبت بین نقیض‌های مفاهیم شامل مورد بحث قرار می‌گیرد، از آن‌جا که این مفاهیم فاقد مصداق و بلکه ممتنع‌المصداق‌اند، استدلالی که برای اثبات قواعد مذکور به‌کار می‌رود، دچار مشکل می‌شود. منشأ مشکل، اعم‌بودن موضوع سالبه محصله از موجبه معدوله است. منطق‌دانان تلاش‌های بسیاری برای حل مشکل کرده‌اند که به نظر می‌‌رسد هیچ کدام تمام نیست. در این مقاله سعی خواهیم کرد نشان دهیم که در این میان ملاصدرا با نقد دیدگاه مشهور درباره معنای اعم‌بودن موضوع قضیه سالبه، به بیان تفسیر صحیح آن، که خود مبتنی بر دیدگاهی از قطب شیرازی است، می‌پردازد و سپس با استفاده از ویژگی‌های قضایای لابتیه، به حل مشکل توفیق می‌یابد.

نویسنده مقاله پیش از آنکه به بحث دربارۀ خداوند بپردازد نگاهی اجمالی به رابطه علم و دین از نظر فیزیکدانان معاصر غربی دارد و در این رابطه سه دیدگاه: 1- عدم تعارض میان علم و دین 2- اصالت علم یعنی فهم دین بر اساس علم فیزیک 3- همزیستی مسالمت آمیز علم و دین را بیان می کند. پس از آن وارد بحث اعتقاد به خدا در میان فیزیکدانان غربی می شود.

در این مقاله ماده به منزله موضوعى مشترک براى علم و فلسفه، کانون بررسى و تحلیل قرار مى گیرد. در این مسیر، نخست به آراى برخى از فلاسفه و صاحب نظران متقدم و متأخر درباره ماده اشاره، و سپس ماده در مفاهیم ماده اولیه، ماده ثانویه و ماده تجربى و نسبت آنها با یکدیگر تحلیل مى شود. مفهوم ماده در فلسفه اسلامى طى سده هاى متمادى تغییرى نکرده و یافته هاى شگرف علمى در این باره، فیلسوفان مسلمان را متأثر و به روز نساخته است. در نتیجه این تعاریف هیچ گونه ربط و نسبتى با ماده مورد مطالعه علوم تجربى ندارد. در این مقاله نشان داده مى شود که چنانچه از منظر جدیدترى به ماده در فلسفه اسلامى بنگریم، مى توانیم ارتباط مناسبى میان ماده برهانى در فلسفه اسلامى و ماده تجربى در دانش جدید بیابیم.

ماده مربوط به طبیعت است و در کنار پژوهشهای نظری فلاسفه، دانشمندان علوم‌ تجربی نیز به شناخت ماده و فهم ساختار جهان طبیعت پرداخته‌اند. مفهوم ماده یا جسم‌ در تاریخ تفکر بشری دچار دگرگونی‌های بسیار شده و هر کدام از نظامهای فلسفی‌ مختلف تصویر و تبیین خاصی از ماده ارائه کرده‌اند. در تمامی این تبیین‌ها مسأله‌ تغییرپذیری و امکان پذیرش صورت‌های مختلف برای ماده مورد توجه بوده است. از نگاه علم فیزیک،ماده یا جسم از ذرات بنیادین،تجزیه‌ناپذیر و دارای جنبش و حرکت تشکیل شده است که با توجه به میزان جنبش و حرکت این ذرات،صورت ماده یا انرژی به خود می‌گیرند. در تفکر فلسفی،اگرچه اکثر فیلسوفان مسلمان ماده را به عنوان‌ امر بالقوه محض،جزئی از جوهر جسم می‌دانند و قائل به ثنویت ماده و صورت هستند ولی در عین حال در مورد اتصال یا انفصال بالفعل اجسام دیدگاه‌های متفاوتی دارند. البته مسأله نسبت جسم و ماده یک مسأله فلسفی صرف نیست و باید آن را در وهله‌ اول موضوع علم تجربی بدانیم و دریافت‌های تجربی را به عنوان اصل موضوعه بپذیریم‌ و سپس براساس این دریافت‌ها به تحلیل فلسفی از جسم و ماده بپردازیم.بر همین مبنا در اندیشه صدرایی ماده دیگر جزئی از جسم و دارای عدم فعلیت نیست و اجسام پیرامون‌ ما از ذرات بنیادین بسیار ریزی تشکیل شده‌اند که دارای حرکت و جنبش دائمی هستند و به اعتبار داشتن خاصیت وجودی دائم التغییر بودن،لفظ ماده بر آنها اطلاق می‌شود.به‌ این ترتیب به تحلیلی فلسفی از ماده می‌رسیم که با دریافت‌های تجربی فیزیک هماهنگ‌ است.